KURUMSAL YAPISI, YASAL ÇERÇEVES ve GÖSTERGELER YLE ULAfiTIRMA SEKTÖRÜ

TÜRK SANAY C LER VE fiadamlari DERNE KURUMSAL YAPISI, YASAL ÇERÇEVES ve GÖSTERGELER YLE ULAfiTIRMA SEKTÖRÜ fiubat 2007 (Yay n No: TÜS AD-T/2007-02/431) Meflrutiyet Caddesi, No: 46 34420 Tepebafl / stanbul Telefon : (0212) 249 19 29 Telefax: (0212) 249 13 50

2007, TÜS AD Tüm haklar sakl d r. Bu eserin tamam ya da bir bölümü, 4110 say l Yasa ile de iflik 5846 say l FSEK. uyar nca kullan lmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yaz l izin al nmad kça, hiçbir flekilde ve yöntemle ifllenmek, ço alt lmak, ço alt lm fl nüshalar yay lmak, sat lmak, kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baflka teknik, say sal ve/veya elektronik yöntemlerle iletilmek suretiyle kullan lamaz. ISBN: 978-9944-405-07-2 M KADO MATBAACILIK ve Tic. Ltd. fiti. Oto Sanayi Mah. mam Çeflme Cad. G/47 Sokak No:6 Seyrantepe - stanbul Tel: (0212) 289 27 93 Faks: (0212) 289 08 96

ÖNSÖZ TÜS AD, özel sektörü temsil eden sanayici ve ifladamlar taraf ndan 1971 y l nda, Anayasam z n ve Dernekler Kanunu nun ilgili hükümlerine uygun olarak kurulmufl, kamu yarar na çal flan bir dernek olup gönüllü bir sivil toplum örgütüdür. TÜS AD, demokrasi ve insan haklar evrensel ilkelerine ba l, giriflim, inanç ve düflünce özgürlüklerine sayg l, yaln zca asli görevlerine odaklanm fl etkin bir devletin varoldu- u Türkiye de, Atatürk ün ça dafl uygarl k hedefine ve ilkelerine sad k toplumsal yap n n geliflmesine ve demokratik sivil toplum ve laik hukuk devleti anlay fl n n yerleflmesine yard mc olur. TÜS AD, piyasa ekonomisinin hukuksal ve kurumsal altyap s n n yerleflmesine ve ifl dünyas n n evrensel ifl ahlak ilkelerine uygun bir biçimde faaliyette bulunmas na çal fl r. TÜS AD, uluslararas entegrasyon hedefi do rultusunda Türk sanayi ve hizmet kesiminin rekabet gücünün art r larak, uluslararas ekonomik sistemde belirgin ve kal c bir yer edinmesi gerekti ine inan r ve bu yönde çal fl r. TÜS - AD, Türkiye de liberal ekonomi kurallar n n yerleflmesinin yan s ra, ülkenin insan ve do al kaynaklar n n teknolojik yeniliklerle desteklenerek en etkin biçimde kullan m n ; verimlilik ve kalite yükseliflini sürekli k lacak ortam n yarat lmas yoluyla rekabet gücünün art r lmas n hedef alan politikalar destekler. TÜS AD, misyonu do rultusunda ve faaliyetleri çerçevesinde, ülke gündeminde bulunan konularla ilgili görüfllerini bilimsel çal flmalarla destekleyerek kamuoyuna duyurur ve bu görüfllerden hareketle kamuoyunda tart flma platformlar n n oluflmas n sa lar.

Sanayi, Hizmetler ve Tar m Komisyonu alt nda faaliyet gösteren Ulaflt rma Çal flma Grubu taraf ndan haz rlat lan Kurumsal Yap s, Yasal Çerçevesi ve Göstergeleriyle Ulaflt rma Sektörü çal flmas Dokuz Eylül Üniversitesi Deniz flletmecili i ve Yönetimi Yüksekokulu nun ö retim üyeleri taraf ndan Yüksekokul Müdürü Prof. Dr. A. Güldem Cerit koordinatörlü ünde kaleme al nm flt r. fiubat 2007

ÖZGEÇM fi Prof. Dr. A. Güldem Cerit (Koordinatör) 1954 y l nda Ankara da do du. lk, orta, lise ö renimini Ankara Koleji nde, lisans e itimini 1976 da ODTÜ Kimya Mühendisli i Bölümü nde tamamlad. Çal flma hayat na özel sektörde kimya mühendisi olarak bafllad. 1982-1985 de Metin Uslu Ya ve Kimyevi Maddeler San. ve Tic. A.fi. de yöneticilik görevlerinde bulundu. 1985-1991 y llar aras nda Yaflar Grubunda P nar Et A.fi., P nar Su A.fi. ve Birmafl A.fi. de üretim, kalite sa lama, pazarlama, pazar araflt rma ve tan tma bölümlerinde çeflitli kademelerde yöneticilik görevleri üstlendi. Bu görevleri devam ederken Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü flletme Ana Bilim Dal nda lisansüstü e itimine bafllad. 1988 de yüksek lisans, 1992 de doktora e itimlerini tamamlad. 1993 de Dokuz Eylül Üniversitesi Deniz flletmecili i ve Yönetimi Yüksekokulu na Yard mc Doçent olarak atand. Ayn y l Müdür Yard mc s, 1997 de Müdür Vekili, 1998 de ise Müdür lük görevine getirildi. 1998 de Deniz Ulaflt rma flletme Mühendisli i anabilim dal nda doçent, 2004 de profesör oldu. Deniz iflletmecili i ve lojistik lisans, yüksek lisans ve doktora programlar nda ders vermekte olup, dan flmanl nda 17 tez tamamlanm flt r. Araflt rmalar denizcilikte pazarlama ve denizcilik e itimi alanlar nda yo unlaflmakta, 69 uluslararas, 37 ulusal makale ve konferans bildirisi bulunmaktad r. Uluslararas Denizcilik E itmenleri Birli i-imla Yürütme Komitesi Üyesi (2004- ) ve Uluslararas Denizcilik Ekonomistleri Birli i-iame Konsey Üyesi (2002- ) dir. 4 ü uluslararas olmak üzere 17 kongrenin organizasyonunda, ayr ca 1 i AB projesi olmak üzere 8 projede görev alm flt r. 1998 de Antwerp de Dünya Ulaflt rma Araflt rmalar Konferans -WCTR da Denizcilik Bilim Ödülü nü, 2000 de Antalya da Pazarlama Kongresi nde En yi Tebli ödülünü, 2003 de Busan-Kore de IAME Konferans nda Hanjin Ödülü nü alm flt r. 1998-1999 dönemi Fulbright Araflt rma Bursunu kazanm fl ve bu araflt rmay University of Michigan da gerçeklefltirmifltir. Mart isimli bir k z vard r.

6

Ç NDEK LER ÖZET... 15 1. DÜNYADA ULAfiTIRMA SEKTÖRÜNDE GEL fimeler... 33 1.1. Ulaflt rma ve Ulaflt rma Sistemlerinde Geliflmeler... 34 1.1.1. Bölgesel Kalk nma ve Ulaflt rma Kararlar... 34 1.1.2. Ulaflt rma Tarihi... 36 1.1.3. Dünya Ulaflt rma Göstergeleri... 38 1.1.4. Sürdürülebilir Ulaflt rma... 45 1.1.4.1. Ekonomik Büyümenin Sürdürülebilirli i... 47 1.1.4.2. Çevresel ve Ekolojik Dengenin Sürdürülebilirli i... 48 1.1.4.3. Sosyal Geliflimin Sürdürülebilirli i... 49 1.1.5. Ulaflt rma Sektöründe Yat r m Olanaklar... 50 1.2. AB de Ulaflt rma ve Geliflmeler... 52 1.2.1. AB Ulaflt rma Sistemi... 52 1.2.2. AB Ulaflt rma Politikalar... 53 1.2.3. AB Ulaflt rma A lar, Koridorlar ve Projeler (TEN-T)... 56 1.2.3.1. AB Koridorlar nda Türkiye nin Yeri... 59 1.2.3.2. Ulaflt rma Koridorlar na Mali Katk... 61 1.2.4. Türkiye nin AB Ulaflt rma Politikalar na Uyum Süreci... 61 1.3. AB Ulaflt rma Göstergeleri ve Türkiye... 62 1.3.1. AB de Ulaflt rmaya liflkin Bafll ca Veriler... 62 1.3.1.1. stihdam... 62 1.3.1.2. Hane Gelirlerinin Kullan m... 63 1.3.1.3. Yük Tafl mac l... 63 1.3.1.4. Yolcu Tafl mac l... 63 1.3.1.5. Ulaflt rma Büyüme H z... 63 1.3.1.6. AB de Ulaflt rma Emniyeti... 64 1.3.2. AB Genel Ulaflt rma Verileri ve Türkiye... 64 1.3.3. Enerji Tüketimi içinde Ulaflt rman n Yeri... 64 1.3.4. Ulaflt rmada Büyüme H z... 65 1.3.5. Ulaflt rma ve D fl Ticaret... 65 1.3.6. Yurtiçi Yük ve Yolcu Tafl mac l... 66 1.3.7. Ulaflt rma ve stihdam... 67 1.3.8. Havayolu Ulaflt rmas... 68 1.3.9. Demiryolu Ulaflt rmas... 68

1.3.10. Denizyolu Ulaflt rmas... 69 1.3.11. Karayolu Ulaflt rmas... 69 1.3.12. Ulaflt rma Emniyeti... 69 2. TÜRK YE ULAfiTIRMA SEKTÖRÜNDE GEL fimeler... 73 2.1. Ulaflt rma Sektörünün Yap lanmas ve Kurumsallaflma Düzeyi... 73 2.1.1. T.C. Ulaflt rma Bakanl... 73 2.1.2. Türkiye de Ulaflt rma Sektöründe Sivil Örgütlenmeler... 74 2.2. Ulaflt rma Sektörünün Yasal Çerçevesi... 75 2.2.1. Ulaflt rma Sektöründe Haks z Rekabet... 75 2.2.2. Ulaflt rma Sektörü ve Kay t D fl Ekonomi ile Mücadele... 76 2.2.3. Çevresel Etkiler ve Hukuki Durum... 77 2.3. Türkiye nin Bölgesel Ulaflt rma ve Enerji Koridorlar Kapsam ndaki Konumu... 78 2.3.1. Türkiye nin Uluslararas Ulaflt rma Koridorlar Kapsam ndaki Konumu... 79 2.3.2. Türkiye nin Uluslararas Enerji Koridorlar Kapsam ndaki Konumu... 80 2.4. Türkiye de Ulaflt rma Sektörünün Ekonomik Katk s... 82 2.4.1. Katma De er Aç s ndan Analiz... 82 2.4.2. stihdam Aç s ndan Analiz... 85 2.4.3. Yat r m Aç s ndan Analiz... 86 2.4.4. D fl Ticaret Aç s ndan Analiz... 88 2.4.5. Yurtiçi Yük ve Yolcu Tafl malar... 89 3. TÜRK YE DE KARAYOLU ULAfiTIRMASI... 93 3.1. Karayolu Ulaflt rma Sektörünün Tarihçesi... 93 3.2. Karayolu Ulaflt rmas nda dari Kurumlar... 95 3.3. Karayolu Ulaflt rmas nda Hukuki Durum... 96 3.3.1. Genel... 96 3.3.2. Karayolu Tafl ma Yönetmenli i... 96 3.3.3. Karayollar Trafik Kanunu... 97 3.3.4. Türk Ticaret Kanunu... 98 3.3.5. Türk Ticaret Kanunu Tasar s... 98 3.3.6. Eflyalar n Karayolunda Uluslararas Tafl nmas çin Sözleflme Hakk nda Konvansiyonu/CMR... 99

3.4. Karayolu Ulaflt rmas nda Uluslararas Boyut... 100 3.4.1. Karayolu Ulaflt rmas nda Uluslararas Koridorlar... 100 3.4.2. Karayolu Ulaflt rmas ve Avrupa Birli i (AB)... 102 3.5. Karayolu Ulaflt rmas Altyap s... 105 3.6. Karayolu Tafl malar... 106 3.7. Karayolu Yat r mlar... 107 3.8. Karayolu Ulaflt rmas E itimi... 109 3.9. Karayolu Ulaflt rmas n n Çevresel Etkileri... 110 4. TÜRK YE DE DEM RYOLU ULAfiTIRMASI... 115 4.1. Demiryolu Ulaflt rma Sektörünün Tarihçesi... 115 4.2. Demiryolu Ulaflt rmas nda darî Kurumlar... 117 4.3. Demiryolu Ulaflt rmas nda Hukukî Durum... 119 4.4. Demiryolu Ulaflt rmas nda Uluslararas Boyut... 119 4.4.1. Türkiye den Geçen Uluslararas Demiryolu A lar... 119 4.4.2. Uluslararas Sözleflmeler... 120 4.4.3. Demiryolu Ulaflt rmas ve Avrupa Birli i (AB)... 122 4.5. Demiryolu Ulaflt rmas Altyap s... 123 4.6. Demiryolu Tafl malar... 124 4.7. Demiryolu Yat r mlar... 125 4.7.1. Halkal -Wells Hatt ROLA Projesi... 127 4.7.2. LOJ ST K KÖY Organize Sanayi Bölgelerinin Demir Yolu ile Ba lanmas Projesi... 128 4.8. Demiryolu Ulaflt rmas E itimi... 128 4.9. Demiryolu Ulaflt rmas n n Çevresel Etkileri... 129 5. TÜRK YE DE DEN ZYOLU ULAfiTIRMASI... 133 5.1. Denizyolu Ulaflt rma Sektörünün Tarihçesi... 133 5.2. Denizyolu Ulaflt rmas nda dari Kurumlar... 135 5.3. Denizyolu Ulaflt rmas nda Hukuki Durum... 136 5.4. Denizyolu Ulaflt rmas nda Uluslararas Boyut... 138 5.4.1. Denizyolu Ulaflt rmas nda Uluslararas Koridorlar... 138 5.4.2. AB Deniz Emniyeti Müktesebat ve Türkiye nin Uyumu... 141 5.5. Denizyolu Ulaflt rmas Altyap s... 142 5.5.1. Türk Deniz Ticaret Filosunun Mevcut Durumu... 143 5.5.2. Türkiye de Liman ve skelelerin Mevcut Durumu... 145 5.5.3. Türk Gemi nfla Sanayinin Mevcut Durumu... 149

5.6. Denizyolu Tafl malar... 151 5.6.1. Uluslararas Denizyolu Tafl malar... 151 5.6.2. Türkiye de Yurt içi Denizyolu (Kabotaj) Tafl malar... 154 5.7. Denizyolu Yat r mlar... 156 5.8. Denizyolu Ulaflt rmas E itimi... 159 5.9. Denizyolu Ulaflt rmas n n Çevresel Etkileri... 163 6. TÜRK YE DE HAVAYOLU ULAfiTIRMASI... 169 6.1. Havayolu Ulaflt rma Sektörünün Tarihçesi... 170 6.2. Havayolu Ulaflt rmas nda dari Kurumlar... 172 6.2.1. Türkiye deki Sivil Havac l k Kurulufllar... 173 6.3. Havayolu Ulaflt rmas nda Hukuki Durum... 175 6.4. Havayolu Ulaflt rmas nda Uluslararas Boyut... 175 6.4.1. AB de Havayolu Ulaflt rmas... 179 6.4.2. Tek Avrupa Hava Sahas Uygulamas na Yönelik Zorunluluklar... 179 6.5. Havayolu Ulaflt rmas Altyap s... 180 6.5.1. Türk Havayolu Ulaflt rma Filosunun Mevcut Durumu... 180 6.5.2. Türkiye de Havalimanlar n n Mevcut Durumu... 181 6.5.3. nsan Kaynaklar... 181 6.6. Havayolu Tafl malar... 182 6.6.1. Ticari Havayolu Ulaflt rma flletmecili i... 182 6.6.2. Havaalan flletmecili i... 184 6.7. Havayolu Yat r mlar... 186 6.8. Havayolu Ulaflt rmas E itimi... 186 6.9. Havayolu Ulaflt rmas n n Çevresel Etkileri... 189 7. MULT MODAL TAfiIMACILIK... 193 7.1. Multimodal Tafl mac l kta Geliflmeler... 193 7.1.1. Multimodal Tafl mac l k ve Lojistik Üsler... 195 7.1.2. Multimodal Tafl mac l k ve Lojistik Merkezler... 195 7.2. Multimodal Tafl mac l kta Hukuki Durum... 196 7.3. Lojistik E itimi... 199 7.4. Türkiye nin Çok Modlu Uluslararas Ulaflt rma Koridorlar Kapsam ndaki Konumu... 200 7.5. Türkiye nin Lojistik Üs Karakteri ve lgili Stratejiler... 204 7.6. Türkiye deki Potansiyel Lojistik Merkezler... 206

7.7. Türkiye de ç Tafl maya Yönelik Ulaflt rma Senaryolar : Yük Tafl mac l... 213 7.8. Türkiye de ç Tafl maya Yönelik Ulaflt rma Senaryolar : Yolcu Tafl mac l... 224 8. TÜRK YE DE ULAfiTIRMA MODLARINA L fik N KAL TAT F ARAfiTIRMA: BULGULAR VE DE ERLEND RME... 237 8.1. Araflt rma Yöntemi... 237 8.1.1. Odak Grup Yöntemi... 237 8.1.1.1. Araflt rman n Amaçlar... 237 8.1.1.2. Grup Tasar m ve Grup Üyelerinin Sa lanmas... 237 8.1.2. Derinlemesine Görüflme... 239 8.2. Bulgular... 240 8.2.1. Karayolu Ulaflt rmas na liflkin Bulgular... 240 8.2.1.1. Karayolu Ulaflt rmas n n Darbo azlar... 244 8.2.1.2. Karayolu Ulaflt rmas n n Yetkinlik Alanlar... 245 8.2.1.3. Karayolu Ulaflt rmas na Yönelik Çözüm Önerileri... 247 8.2.2. Demiryolu Ulaflt rmas na liflkin Bulgular... 247 8.2.2.1. Demiryolu Ulaflt rmas n n Darbo azlar... 249 8.2.2.2. Demiryolu Ulaflt rmas n n Yetkinlik Alanlar... 249 8.2.2.3. Demiryolu Ulaflt rmas na Yönelik Çözüm Önerileri... 250 8.2.3. Denizyolu Ulaflt rmas na liflkin Bulgular... 251 8.2.3.1. Denizyolu Ulaflt rmas n n Darbo azlar... 251 8.2.3.2. Denizyolu Ulaflt rmas n n Yetkinlik Alanlar... 254 8.2.3.3. Denizyolu Ulaflt rmas na Yönelik Çözüm Önerileri... 255 8.2.4. Havayolu Ulaflt rmas na liflkin Bulgular... 257 8.2.4.1. Havayolu Ulaflt rmas n n Darbo azlar... 257 8.2.4.2. Havayolu Ulaflt rmas n n Yetkinlik Alanlar... 259 8.2.4.3. Havayolu Ulaflt rmas na Yönelik Çözüm Önerileri... 259 8.2.5. Ulaflt rma Modlar Aras ndaki Dengesizli in Nedenleri ve Çözüm Önerileri... 261 8.2.6. Lojistik Çözüm Önerileri... 262 8.2.7. Multimodal Tafl mac l k çin Çözüm Önerileri... 264 Son Söz... 267 KAYNAKLAR... 269

12

TABLO L STES Tablo 1.1. Ulaflt rmada Teknolojik lerlemeler... 38 Tablo 1.2. Dünyada Ticari Mallar n ve Hizmetlerin hracat... 39 Tablo 1.3. Dünyada Ulaflt rma Hizmetlerinin hracat... 39 Tablo 1.4. AB-25 için GSYH ve Ulaflt rmada Y ll k Büyüme H zlar... 65 Tablo 1.5 AB ve Türkiye de Ulaflt rma Modlar na Göre D fl Ticaret... 66 Tablo 1.6. Modlararas Da l m: Yurtiçi Yük Tafl mac l... 67 Tablo 1.7. Modlararas Da l m: Yurtiçi Yolcu Tafl mac l... 67 Tablo 5.1. Türk Limanlar nda Yap lan Yükleme-Boflaltma Faaliyetleri... 146 Tablo 5.2. 2010-2020 Y llar Aras nda Türkiye de Konteyner Elleçleme Tahmini... 148 Tablo 5.3. Türkiye nin Denizyolu D fl Ticaret Tafl malar ve Türk Bayrakl Tafl malar n Pay... 152 Tablo 6.1. Havac l k Kronolojisi... 171 Tablo 6.2. Türkiye Havayolu Ulaflt rma Bilgileri... 174 Tablo 6.3. Havayolu Ulaflt rma Filosu... 180 Tablo 6.4. Y llar tibar ile Aras nda Türkiye de htiyaç Duyulacak Olan Pilot Say lar... 182 Tablo 6.5. Dünya Havayolu Ulaflt rmas Bilgileri... 184 Tablo 7.1. Multimodal Tafl mac l kta Hukuki Durumun K yaslanmas... 191 Tablo 7.2. Lojistik E itimi Veren E itim Kurumlar... 199 Tablo 7.3. Seçilen llerin Temel Göstergeleri... 209 Tablo 7.4. Seçilen llerdeki Yat r mlar... 210 Tablo 7.5. Seçilen llerin D fl Ticareti... 210 Tablo 7.6. stanbul-kayseri Aras Seramik Yüklü 20 lik Bir Konteynere liflkin Ulaflt rma Alternatifleri: Maliyet ve Transit Süre Yönlü Karfl laflt rma... 216 Tablo 7.7. stanbul-erzurum Aras Seramik Yüklü 20 lik Bir Konteynere liflkin Ulaflt rma Alternatifleri: Maliyet ve Transit Süre Yönlü Karfl laflt rma... 217 Tablo 7.8. stanbul-gaziantep Aras Seramik Yüklü 20 lik Bir Konteynere liflkin Ulaflt rma Alternatifleri: Maliyet ve Transit Süre Yönlü Karfl laflt rma... 218 13

Tablo 7.9. zmir-kayseri Aras Seramik Yüklü 20 lik Bir Konteynere liflkin Ulaflt rma Alternatifleri: Maliyet ve Transit Süre Yönlü Karfl laflt rma... 219 Tablo 7.10. zmir-erzurum Aras Seramik Yüklü 20 lik Bir Konteynere liflkin Ulaflt rma Alternatifleri: Maliyet ve Transit Süre Yönlü Karfl laflt rma... 220 Tablo 7.11. zmir-gaziantep Aras Seramik Yüklü 20 lik Bir Konteynere liflkin Ulaflt rma Alternatifleri: Maliyet ve Transit Süre Yönlü Karfl laflt rma... 221 Tablo 7.12. zmir-mersin Aras Seramik Yüklü 20 lik Bir Konteynere liflkin Ulaflt rma Alternatifleri: Maliyet ve Transit Süre Yönlü Karfl laflt rma... 233 Tablo 7.13. stanbul-samsun Aras Seramik Yüklü 20 lik Bir Konteynere liflkin Ulaflt rma Alternatifleri: Maliyet ve Transit Süre Yönlü Karfl laflt rma... 224 Tablo 7.14. stanbul-kayseri Yolcu Ulaflt rma Alternatifleri: Maliyet ve Transit Süre Yönlü Karfl laflt rma... 227 Tablo 7.15. stanbul-erzurum Yolcu Ulaflt rma Alternatifleri: Maliyet ve Transit Süre Yönlü Karfl laflt rma... 228 Tablo 7.16. stanbul-gaziantep Yolcu Ulaflt rma Alternatifleri: Maliyet ve Transit Süre Yönlü Karfl laflt rma... 229 Tablo 7.17. zmir-kayseri Yolcu Ulaflt rma Alternatifleri: Maliyet ve Transit Süre Yönlü Karfl laflt rma... 230 Tablo 7.18. zmir-erzurum Yolcu Ulaflt rma Alternatifleri: Maliyet ve Transit Süre Yönlü Karfl laflt rma... 231 Tablo 7.19. zmir-gaziantep Tek Gidifl Yolcu Tafl ma Ulaflt rma Alternatifleri: Maliyet ve Transit Süre Yönlü Karfl laflt rma... 232 Tablo 8.1. Odak Grup Kat l mc lar n n Temsil Ettikleri Kurumlara Göre Da l m... 238 Tablo 8.2. Derinlemesine Görüflme Kat l mc lar n n Temsil Ettikleri Kurumlara Göre Da l m... 239 14

fiek L L STES fiekil 1.1. Dünyada Ulaflt rma Hizmetlerinin hracat ve Toplam Hizmet Ticaretindeki Pay... 40 fiekil 1.2. Bafll ca Konteyner Hareketleri... 42 fiekil 1.3. Genel Yük Pazar n n fiematik Geliflimi... 43 fiekil 1.4. Dünya Bankas n n Modlara Göre Y ll k Ortalama Kredi Verme Oran... 44 fiekil 1.5. Sürdürülebilir Ulaflt rman n Unsurlar... 49 fiekil 2.1. Ulaflt rma Sektörünün Toplam Katma De er çindeki Pay n n Y llar tibariyle Da l m... 83 fiekil 2.2. Ulaflt rma Sektörü Katma De eri Y ll k Art fl H z ve Türkiye Ekonomisi nin Y ll k Büyüme H z... 83 fiekil 2.3. Toplam Katma De er ve Ulaflt rma Sektörü Katma De eri... 84 fiekil 2.4. Toplam istihdam ve Ulaflt rma Sektörü stihdam... 84 fiekil 2.5. Ulaflt rma Sektörü stihdam n n Toplam stihdam çindeki Pay... 85 fiekil 2.6. Ulaflt rma Sektörü Üretkenli i... 86 fiekil 2.7. Ulaflt rma Sektörü Sabit Sermaye Yat r mlar n n (Kamu ve Özel Sektör) Toplam Sabit Sermaye Yat r mlar çindeki Pay... 87 fiekil 2.8. Ulaflt rma Sektörü Yat r mlar n n Toplam Yat r mlar içindeki Pay... 87 fiekil 5.1. Türk Deniz Ticaret Filosunun Dwt Geliflimi... 143 fiekil 5.2. Türk Deniz Ticaret Filosunun Da l m -2004 Y l... 144 fiekil 5.3. Türk Deniz Ticaret Filosunun Yafl Gruplar tibariyle Da l m... 145 fiekil 5.4. 1990-2004 Y llar Aras nda Türkiye deki Konteyner Trafi i... 148 fiekil 5.5. Türkiye de Gemi nfla Sanayinin Durumu... 150 fiekil 5.6. Y llara Göre Planlanan Türk Gemi nfla Sanayisindeki Kapasite Durumu... 151 fiekil 5.7. Türkiye nin AB Ülkeleri ile Denizyolu D fl Ticaret Tafl malar... 154 15

16

G R fi Ulaflt rma araçlar nda ve teknolojilerindeki geliflim insanl n ça lar boyu yaflam - n en derinden etkileyen unsurlardan biri olmufltur. Tekerle in bulunmas, buhar makinelerinin icad, yelkenlinin kullan lmas, pervanenin bulunmas, motorlu uça- n icad, konteynerin bulunmas insanl n dünyam z ve hatta evrenimizi keflfetmedeki yetkinli inin ana araçlar n oluflturmufltur. Temelinde ulaflt rma teknolojileri ve uygulamalar ndaki büyük baflar lar n yer ald küreselleflme süreci k talar ve ülkeleri birbirine yaklaflt rm fl, insanl n birbirinin kaynak, imkan ve kabiliyetlerinden yararlanabilme olanaklar n en üst düzeye tafl m flt r. Ulaflt rma bir yandan insan ihtiyaç ve isteklerinin temininde en önemli arac olufltururken, di er yandan da bu ihtiyaçlar n karfl lanma maliyetleri içinde yerini alm flt r. Toplam maliyetler içerisinde ulaflt rma maliyetlerinin önemli bir yer tutmas nedeniyle günümüzde ulaflt rman n rekabetteki önemi artm flt r. Gerek ham madde gerekse mamul ve yar mamul maddelerin ulafl m nda üstünlük sa layan ülkeler uluslararas ticarette daha baflar l olmakta, bu durum ülke gelirlerini ve büyümeyi olumlu yönde etkilemekte, halklar n refah ayn oranda artmaktad r. 21. yüzy l n bafl nda uluslararas ulaflt rman n dünyada Do u-bat, Kuzey-Güney eksenlerinde yakalam fl oldu u bafl döndürücü geliflmeler fl nda ulaflt rma fonksiyonu fiziksel da t m ve tedarik zinciri yönetimi sistemlerindeki tüm fonksiyonlarla birleflerek toplam lojistik a içinde yerini alm flt r. Türkiye bu eksenlerin kesiflme noktas ndaki bir ülke olarak uluslararas enerji ve ulaflt rma koridorlar ndaki konumu ve AB üyeli i sürecindeki dinamik yap s nedeniyle karayolu, demiryolu, denizyolu, havayolu ve boruyolu ulaflt rmas nda önemli görevler üstlenmifl durumdad r. Bu görevlerin uluslararas boyutlar ndan daha önemli olarak, ülke ekonomisi ve halk n refah aç s ndan ulaflt rma fonksiyonunun yeniden yap lanmas gündemin önemli noktalar ndan birini oluflturmaktad r. Kurumsal Yap s, Yasal Çerçevesi ve Göstergeleriyle Ulaflt rma Sektörü bafll kl bu rapor, ulaflt rma alan nda yaflanan temel sorunlar, alt sektörlerin darbo azlar n, yetkinlik alanlar n ve çözüm önerilerini bu sektörlerin aktörleri ile gerçeklefltirilen görüflmelerle yans tmay ve ayn zamanda da bu önerileri ça dafl ulaflt rma iflletmecili i yaklafl mlar çerçevesinde makro ve mikro politikalara dönüfltürmeyi amaçlam flt r. 17

Bu rapor, Dokuz Eylül Üniversitesi Deniz flletmecili i ve Yönetimi Yüksekokulu ö retim kadrosu taraf ndan yüze yak n sektör temsilcisinin görüfl ve önerileride dikkate al narak haz rlanm flt r. Titiz bir çal flma ile gerçeklefltirilen rapor, ulaflt rma sektörüne ve ülkemizin ve bölgemizin ulaflt rma sorunlar n n çözümüne katk da bulunabildi i ölçüde amac na ulaflm fl olacakt r. 18

ÖZET Günümüz dünyas nda her alanda yaflanan geliflmeler, ulaflt rma sektörünün de yeniden flekillenmesine neden olmufltur. Küreselleflmenin yayg nlaflmas ile birlikte ön plana ç kan ulaflt rma sektörü gün geçtikçe ülkelerin ekonomisinde ve dünya ticaretinde daha önemli bir rol oynamaya bafllam flt r. Temel ulafl m sorunlar n çözemeyen ülkeler hiçbir sektörde baflar l olamamakta ve belirleyici rol oynayamamaktad rlar. Bu gerçekten yola ç kan proje ekibi, ulaflt rma sektörünün yap sal dinamiklerini sadece ülkemiz içindeki durumu ile de il dünya genelinde ve Avrupa Birli i ile olan ekonomik ve yasal iliflkilerimiz çerçevesinde de ele alarak incelemifltir. Kurumsal Yap s Yasal Çerçevesi ve Göstergeleriyle Ulaflt rma Sektörü bafll kl çal flma sekiz temel bafll ktan oluflmufltur. lk bölümde dünyada ulaflt rma ve geliflmeler genel hatlar ile verilmifl, AB ulaflt rma sistemi, AB ulaflt rma politikalar, AB ulaflt rma koridorlar ve ülkemizin uyum süreci de erlendirilmifltir. AB ülkeleri ile Türkiye nin ulaflt rma sektörlerine ait temel göstergelerin karfl laflt rmal incelemesi gerçeklefltirilmifltir. Kurumsal Yap s Yasal Çerçevesi ve Göstergeleriyle Ulaflt rma Sektörü çal flmas n n ikinci bölümünde Türkiye de ulaflt rma ve geliflmeler ele al nm flt r. Bu bölümde Türkiye de ulaflt rman n tarihçesi k saca özetlendikten sonra, ulaflt rma sektörünün kurumsallaflma düzeyi ve yasal çerçevesi ele al nm flt r. Bu bölümde ayr ca, Türkiye nin bölgesel ulaflt rma ve enerji koridorlar kapsam ndaki konumu, Türkiye de ulaflt rma sektörünün ekonomik katk s n n, yat r m ve d fl ticaret aç s ndan analizi ve yurt içi yük/yolcu tafl malar da yer almaktad r. Kurumsal Yap s Yasal Çerçevesi ve Göstergeleriyle Ulaflt rma Sektörü çal flmas n n üçüncü, dördüncü, beflinci ve alt nc bölümleri Türkiye de dört ana ulaflt rma modunu ayr nt l bir flekilde ele almaktad r. Bu modlar s ras yla, karayolu ulaflt rmas, demiryolu ulaflt rmas, denizyolu ulaflt rmas ve havayolu ulaflt rmas d r. Her bir ulaflt rma modu kapsam nda; tarihçe, idari kurumlar, hukuki durum, uluslararas boyut, altyap, tafl malar, yat r mlar, e itim ve çevresel etkiler tart fl lm flt r. Kurumsal Yap s Yasal Çerçevesi ve Göstergeleriyle Ulaflt rma Sektörü çal flmas n n yedinci bölümü multimodal tafl mac l k kavram n incelemektedir. Bu kapsamda, lojistik üs ve lojistik merkez kavramlar da ele al nm fl ve Türkiye nin iç tafl ma- 19

s na yönelik intermodal seçeneklerin maliyet ve transit süre boyutunda ortaya konuldu u bir çal flma gerçeklefltirilmifltir. Kurumsal Yap s Yasal Çerçevesi ve Göstergeleriyle Ulaflt rma Sektörü çal flmas n n son bölümünde ise Türkiye de ulaflt rma modlar na iliflkin kalitatif araflt rmalar gerçeklefltirilmifl ve bu kapsamda bulgular ortaya konulmufltur. Araflt rma yöntemi olarak odak grup ve derinlemesine görüflme yöntemlerinin kullan ld bu süreçte yaklafl k yüz uzman kifliye ulafl lm fl ve her ulaflt rma moduna iliflkin darbo- azlar, yetkinlik alanlar ve çözüm önerileri ortaya ç kar lm flt r. Dünya ulaflt rma sektörü, bütünleflen küresel ekonominin artan talepleri do rultusunda geliflme gösteren uluslararas ticaretin önemli yap tafllar ndan biridir. Bölgesel kalk nma stratejilerinin uygulanmas, teknolojik geliflmeler, altyap olanaklar - n n iyilefltirilmesi, ticaretin serbestlefltirilmesi, düzenleyici otoritelerin belirledi i kurallar, ticari hizmet anlay fl nda kalitenin ve müflteri memnuniyetinin önem kazanmas ulaflt rma sektöründe h zl geliflmelere yol açm flt r. 1990 lar n bafl ndan itibaren piyasa ekonomisinin giderek yayg nlaflmas, gümrük tarifelerinin geriye çekilmesi, ticarete engel oluflturabilecek devlet teflvikleri ve di- er k s tlamalar n s n rland r lmas, uluslararas ticaretin önündeki engellerin azalt lmas na yönelik çabalar güçlendirmifltir. Özellikle Sovyetler Birli i nin da lmas, Dünya Ticaret Örgütü (World Trade Organization-WTO) nün kurulmas, Çin Halk Cumhuriyeti nin Dünya Ticaret Örgütü ne üye olmas ve Avrupa Birli i nin bir yandan ortak para birimine geçerken di er yandan da genifllemesini sürdürmesi ile oluflan büyük ticaret alanlar ulaflt rma sektörünün önemini artt rm flt r. Dünyada ihracat 2005 y l nda %10 oran nda artm flt r. 2000-2005 y llar aras nda küresel mal ve hizmet ticaretinde ihracat y ll k ortalama %10 oran nda art fl göstermifltir. 2000 y l ndan bu yana ulaflt rma hizmetlerindeki ihracat art fl di er tüm ticari hizmetleri geride b rakm flt r. Ulaflt rma hizmetlerinin ihracat ndaki art fl 2004 y - l nda %24 oran nda gerçekleflerek 500 milyar dolara ulaflm flt r. AB nin genel politikas, toplumsal refah n artt r labilmesi için dengeli ve sürdürülebilir bir geliflme modeli içinde ekonomik rekabetin korunmas, üye ülkelerin tek pazar içersinde ekonomik ve sosyal bütünleflmesinin kuvvetlendirilmesi üzerine kuruludur. 20

AB ulaflt rma sistemi karayolu, denizyolu, havayolu, denizyolu, iç suyollar ve flehir içi ulafl m ndan oluflur. AB ulaflt rma sistemi insanlar n ihtiyaç ve beklentilerini karfl lamak, emniyeti sa lamak, çevreye verilen zararlar önlemek, trafik yo unlu- uyla mücadele etmek, çoklu tafl mac l gelifltirerek ulafl mda esnekli i art rmak, sürdürülebilir geliflmeyi sa lamak, tafl mac l ktaki dengesizli i bertaraf etmek için ulaflt rman n kara tafl mac l ndan deniz ve demiryollar na kayd r lmas ile de iflik modlar aras nda entegrasyonun sa lanmas n amaçlamaktad r. Avrupa n n 2010 için Ortak Tafl mac l k Politikas ; Karar Verme Zaman bafll kl son Beyaz Kitap, 2010 y l na kadar modern ve sürdürülebilir bir kalk nma sisteminin oluflmas ile, toplumun kalite ve güvenlik talepleri aras nda bir denge oluflturulmas n amaçlamaktad r. Ulaflt rma sektöründe trafik s k fl kl, hizmet kalitesindeki yetersizlik, çevreye verilen zarar, emniyet kayg lar, bölgeleraras dengesizlik bu politikalar n oluflturulmas n gerekli k lm flt r. AB ulaflt rma politikalar n n amaçlar : Hava kirlili i ve emisyonun önlenmesi, gürültü kirlili inin engellenmesi, karayollar na alternatif ulafl m türlerinin teflviki, karayollar n n yeniden yap lanma ihtiyac, demiryollar n n güçlendirilmesi, hava ulafl m ndaki gecikmelerin önlenmesi, denizyolu ulafl m n n geliflmesi, iç suyollar n n etkin kullan m, çoklu ulafl m n özendirilmesi ve ba lant lar n kurulmas, yol emniyetinin sa lanmas, Trans-Avrupa a lar n n (TEN-T) geliflimine h z kazand r lmas d r. Tafl mac l k Politikas, Türkiye nin AB ile müzakere sürecindeki 31 bafll k aras nda yer almaktad r. AB nin tarama sürecinde yer alan Tafl mac l k Politikas ; Deniz Ulaflt rmas, GALILEO, ç Suyollar, Kara Ulaflt rmas, Demiryolu Ulaflt rmas, Modlararas Tafl mac l k ve Kombine Tafl mac l k, Ulaflt rma Müktesebat na Girifl: Kara Ulaflt rmas, Karayollar, Devlet Yard mlar /Havayolu Ulaflt rmas bafll klar n içermektedir. Türkiye yetkilileri söz konusu konular 82 sayfal k ayr nt l bir rapor ile 25-28 Eylül 2006 tarihleri aras nda gerçeklefltirilen ayr nt l tarama toplant s nda AB yetkililerine sunmufllard r. Bu rapor, Türkiye nin ulaflt rma alan nda genel bir de erlendirmesi ve ortak ulaflt rma politikas na bak fl niteli indedir. Buna göre, Türkiye özellikle karayolu tafl mac l alan nda yap lan reformlarla müktesebata uyum sürecinde ilerleme kaydetmifltir. 21

Türkiye, Asya ve Avrupa k talar aras ndaki stratejik konumu itibariyle geçmiflten bu yana de iflik do rultu ve özelliklerdeki yol a lar n n kesiflme noktas olmufltur. Günümüzde Asya dan Avrupa ya yap lan ticaretin artmas na paralel olarak Do u-bat yönlü ulaflt rma koridorlar n n tafl mac l ktaki pay daha da önem kazanm flt r. Bunun yan nda, zengin do al kaynaklara sahip Kafkasya ve Orta Asya ülkelerine ulaflmak isteyen Bat Avrupa ülkeleri de ulaflt rma ve enerji a lar n bu yöne do ru geniflletme karar alm fllard r. Hem artan Asya ticaretinden, hem de petrol ve do al gaz gibi enerji kaynaklar ndan yararlanmak amac yla Asya-Avrupa ulaflt rma ve enerji koridorlar oluflturulmufltur. Türkiye ise hem do u-bat ülkeleri aras nda bir geçifl ülkesi olmas, hem Orta Asya ülkeleri ile ortak tarihi de erlere sahip olmas, hem de bulundu u bölge içerisinde ekonomik ve siyasal aç dan en istikrarl ülke durumunda olmas nedenleriyle uluslararas ulaflt rma ve enerji koridorlar n n merkezi konumundad r. Özellikle, AB kapsam ndaki, AB Ulaflt rma A lar, Koridorlar ve Projeler (TEN-T) Türkiye ye önemli f rsatlar sunmaktad r. AB de ulaflt rma göstergeleri incelendi inde temel olarak istihdam, hane gelirlerinden ulaflt rmaya ayr lan pay, yük ve yolcu tafl mac l n n analizi, ulaflt rman n büyüme h z ve ulaflt rma emniyeti konular n n bafll ca bafll klar oluflturdu u görülmektedir. AB verilerine göre, AB de 1995-2004 y llar aras nda yük tafl mac l y lda %2.8, 1995-2003 y llar aras nda yolcu tafl mac l ise y lda %1.9 büyümüfltür. 2005 y l itibariyle 25 üyeli AB de (AB-25) ulaflt rma hizmetlerinde 7.5 milyon kifli istihdam edilmektedir. Bu toplam n %61 i karayolu, demiryolu ve iç suyollar nda, %2 si denizyolu, %5 i havayolu ve %32 si ise destek ve yan ulaflt rma faaliyetlerinde (yük elleçleme, depolama ve stok yönetimi, seyahat ve ulaflt rma acenteleri, tur operatörleri gibi) görev almaktad r. AB-25 de hane halklar n n toplam tüketiminin yaklafl k %13 ü ulafl m hizmetlerinin sat n al nmas için harcanm flt r. Bunun %80 den fazla bölümü bireysel ulaflt rma (esas olarak otomobiller) için harcanm flt r. Yük tafl mac l na iliflkin 2004 y l AB verileri göz önüne al nd nda; AB-25 te dört ulafl m modunda (karayolu, demiryolu, iç suyollar ve boruyolu) ulaflt rma talebi 2,318 milyar ton/km olarak gerçekleflmifltir. Karayolu bu toplam n %72.6 s na, demiryolu %16.4 üne, iç suyollar %5.6 s na ve boruyolu kalan %5.4 üne karfl l k gel- 22