TEKSTÎL TASARIMINDA SAKINCALI YAKLAŞIMLAR

TEKSTÎL TASARIMINDA SAKINCALI YAKLAŞIMLAR Yardımcı Doçent Harika TOKA Tasarım Olgusu Tasarımsız bir ortamdan söz etmek, insanın ve düşüncenin olmadığı, yaşamın yalnızca organik süreçlerden oluştuğu ilk çağlardan söz etmek demektir. İnsan varoluşunu yalnızca düşüncesine değil, aynı zamanda düşüncesini bedeni île birleştirerek yarattığı araçlara da borçludur, önceleri doğada bulduğu nesneleri doğrudan kullanan insanlık» giderek bu nesneleri farklılaşan işlerde ve farklı biçimlerde kullanarak, bir kullanma kültürünü, bu kültür ile de birçok a- raç ve yöntemi oluşturmuştur, Araç ve yöntemlerin» çeşitli yaşama amaçlarından etkilenerek, tarihsel bir evrimle, günümüzün makine tekniğine dayalı üretim anlayışına ulaştığını görmekteyiz. Bu gelişim içinde, düşünce ve araçlar bazen uyumsuzluklara yol açan çelişkiler halinde birarada olmuşlardır. Farklılaşan toplum yapısından ve iş bölümünden kaynaklanan bu gelişme, yaşamın amaçları ile eldeki araçların yeniden ele alınarak, çağın sorunlarına ve olanaklarına göre tasarlanmasını gerektirmektedir. Tasarım, insanın onun aracılığı ile yalnızca kendini tatmin etmeyi amaçlamadığı, başkalarının da gereksinimlerini karşılamayı aradığı, yüksek çapta yenilik getirici, karmaşık disiplinli bir olay olmaktadır, Bu konu kapsamında tekstile yönelik tasarım olayını sakıncalı sonuçlara götü* rebilecek noktaları işaretleyerek", mesleğimize yönelik olan gereksinimlerin, top«lumsal beğeni ve yargılara, bu arada özellikle, estetik ve ekonomik açılardan en kabul edilebilir kriterlere göre gerçekleşebileceğini tekrar tekrar vurgulamayı amaçlamaktayız. Atkı ve Çözgü Tekstili yalnızca dokuma malzeme ve olanaklarından yararlanarak bîr takım atkı ve çözgü sorununa indirgeyen tasarım anlayışı, en çok karşılaşılan yanlışlardandır. Latince; kumaş, bez, dokuma, doku anlamındaki "textile" sözcüğü, yüzeysel bakıldığında belki böyle kısır ve tek yönlü bir tasarım görüşünü mümkün kılar, Ancak bu anlayış içinde, tekstilin ilk basit 'bez ayağı 1 tekniğinden, günümüzde örneğin 'twitt 1 dokusuna ulaşması olanaksızdır. Bunun gibi, hala işlevini ve hatta temelde tekniğini değiştirmeden kullanmakta olduğumuz halılara karşın, örneğin 16, yy, Uşak yıldızlı halılarını emsalsiz bulanları kınamamız, henüz tam benzerini oluşturamadığımız Çin ipeğini tanımamış, ona dokunmamış olmamız gerekmektedir. Çünkü en basitinden, en gelişmiş olanına kadar tekstili oluşturan genel sistem atkı ve çözgü hareketleri içindedir. Bu durumda önemli ve ayırıcı farklılıkları hangi etkenler çıkarmaktadır? Belki malzeme ile el becerisinin uyumu, belkf renk ve biçimlerdeki denge, uygunluk, özgünlük 'Uşak Halısı'nı aranılır ve değerli kılmıştır. Bu etkenlerin yerim 'Çın ipeğinde 1, yumuşaklık, dökümlülük, parlaklık, incelik ve sağlamlık gibi yapısal üstünlükler almıştır. Bu etkenlerden ayrı olmakla birlikte, örneğin pamuğun yüzeyini şardonluyarak yumuşaklık, sıcaklık kazandırma endişesi kumaş yüzeyine yapılan olumlu ilavelerle, görsel farklılık getirebilmektedir, ama dokuma XKJ5JS2 S I d 8?H V S J ün? uz +. la!î* «teö^l» uğratmaz. Tıpkı dokumanın hammadde durumunda kullanıldığı baskı tekniğinin, kumaş yapısını fiziksel olarak değiştirmeyen ama görsel zenginlikler kazandırabilen bir diğer önemli etken olması qibi Ayrıca, olumsuz yapısal değişiklik olasılıklarına göre donanmış»finishing safhası' da urunu kullanıma en hazır yapı ve görünüme getirebilmeyi amaçlamaktadır

Tekstil (kumaş) yapısına ve görünümüne getirilebilecek değişiklikleri sıraladığımızda; Malzeme çeşitliliği ve teknik farklılıkların uygulanması ile dokuma işleminde» Dokuma işlemi sonrası terbiye işleminde,. Dokuma işlemi sonrası baskı işleminde ve Baskı işlemi sonrası apre işleminde yapılabilecek değişikliklerle, tasarımın ne kadar geniş boyutta çeşitleme alanlarına sahip olduğu görülür, İnsanlığın üretim amaçlarını, üretim araçları kadar, üretimde kullandığı mad«delerin de etkilediğini biliyoruz. Çözümlemede ne kadar rasyonel ve gerçekçi olunursa olunsun, malzeme ye yapım yöntemleri ile koşullandırılmış bir tasarım, yaratma ve doğanın gereği olarak her zaman varolacaktır» Gerek madde elde etmek için kullanılan araçlar, gerekse bu araçların elverdiğince elde edilebilecek malzemeler, üretilecek yeni araç ve malzemeleri etkileyecek ve evrimleşeceklerdir, "Henüz hiç kimse giyimde, ipliklerden yapılmış kumaşlardan başka ürünleri kullanmanın tatmin edici bir yolunu bulamamıştır ama kumaş üretim işlemi evrim halindedir 11 (I), Salt Sanat Öğeleri ya da tki Boyutlu Resîmsel Düzenlemeler Yalnızca teknik olanakların ve pazar gereksinimlerinin organizasyonu, bizleri yetersiz tasarımlara yöneltecektir. Tekstil ürünleri konusunda; elyaf, iplik ve kumaş yapımı gibi makine olanaklarının ötesinde, sanat öğelerinin organizasyonu da gerekmektedir* Ancak, yalnız çizgi, renk, doku gibi sanat öğelerinin tekrarlanması ile tasarım elde edilebileceği yanılgısı bizleri bîr diğer sakıncalı tasarım anlayışına götürür, Buna benzer bir inanç da "desinatör" kavramının dar sınırları içinde anlatımını bulmuştur; iki boyutlu resimsel düzenlemelerin tasarım için yeterliliğini savunmak, Tasarlayıcıdan sadece kağıt üzerine birkaç eskiz yapması istenip, bunların tüketicinin araştırılmamış hayalî isteklerine uyarlanması işi, fabrika işletmecilerinin ve satıcılarının eline bırakıldığı durumlarda, tasarımcı, bazı sayısal sınırlamaları«dikkate alarak kağıda resim nakleden kişi kapsamından dışarı çıkamaz. Çünkü kimileri için tekstil; iki boyutlu resimsel düzenlemelerin uygulama alanıdır. Sokaktaki adam gibi»tekstil«denince pamukluyu dekore eden şekiller düşünen üreticilerin de olduğu görmek ise üzücüdür, Sanat ve tekniğin içimliği tekstilde bu yanılgıları doğurabilir, Ressam-heykeltraş, el sanatçıları, twjrimcilar ya da mimarlar» fikirlerini ifade etmek istediklerinde anlatım aracı olarak tasarım elemanlarını kullanırlar. Form (biçim)» çizgi, renk, doku vb. öğelerfeörsel tasarım öğeleridir, "Sanatçı ve tasarımcılar görsel ve dokunsal bir duyarlılığı paylaşırlar ve yaratıcılıklarını görsel sorunların çözümlenmesinde ifade ederler* Ancak önemli farklılıklar bunların pratikteki etkinliklerini böler. Sanat» görsel şekil dışında kavranamayan gerçeklerin ifadesidir, tekdir...el sanatı el becerisidir» bir a- maca hizmet eder, genel bir model alanı içinde tekdir. Ressam ya da heykeltraştan iki konuda daha az özgürdür; seçilmiş materyalleri onun sorunu kullanmasına büyük ölçüde üstün gelirler» işlevsel ve faydacı düşünceler onun şeklini koşullandırırlar.(2) Tasarım ise önceden planlanmıştır, işlevseldir, çok yönlüdür. Değişen ağırliklara göre malzeme ve tekniğin sınırlarını gözetmelidir* Resimdeki tüm sanatsal değerler ve onların kullanım ilkeleri, tekstilde de değişmez. Ancak resim gibi 'tek 1 yapılmayan, kitlesel tüketime yönelik tasarımlarda sanat öğelerinin kullanımı ürünün işlevine 9 malzemenin yapısına, tekniğin olanaklarına da bağlıdır, "Modelin şekline ait tüm anahtarlar son kullanımın saptanmış şeklinde yatabilir, 11 (3)

Farklı işlevlerde ürünler ele alınsa, örneğin; perdelik kumaşlarda tek yönde gelişen motifler kullanılabilir. Giysi kumaşlarında ise genelde ekonomik durumlar için, iki yönde gelişen motifler vardır. Aynı şekilde bir gravatta gözetilen verev kesime bağlı kurgu anlayışına karşın» malzeme yapısı ile -elastikiyeti- özel bir durum çıkaran mayo için çok farklı bir kurgu gerektirebilir. Görüldüğü gibi tekstil tasarımında sanat öğeleri, işlev, malzeme ve teknikden bağımsız kuîlanılamıyacaktır. Tekstil işletmelerinde gevşek bırakılan salt sanat iyilikten çok zarar verebilir. Çünkü onun serbestiyete gereksinimi vardır, Buna karşın tekstilde küçük de olsa sınırlamalar, elverişlilik ve konuya ilişkin özel bilgi açısından gereklidir. Tasarlanan nesne ne olursa olsun, devamlı vurguladığımız gibi, değişen ağırlıklara göre sosyal, politik» ekonomik, teknik ve estetik konuları birleştirici anlamda bir bütünlüğü elde etmek gerekmektedir. Estetik yönden doyurucu olan, buna karşın ekonomik açıdan güçlükler çıkaran «ya da bunun tersi bir tasarım, çevre ile uyumu güçleştirici bazı etkenleri içeriyorsa, insan gereksinimleri doğrultusunda gerçekleştirilmesi sakıncalı bir tek boyutluluk getiriyor demektir, "Dokumanın enindeki her ipliğin ayrı bir renk olmasını engelleyecek hiçbir teknik sakınca yoktur." (4) Moda»ya Bağımlılık Bu noktada tüketici, üretimci ve tasarımcıya, hatta ülke ekonomisine büyük zararlar verebilen "modaya ölçüsüz bağımlı" tasarım anlayışına değinmek isteriz, Tekstil ürünleri her geçen gün malzeme, teknik ve işlevsel yönden çeşitlerini geliştirirken, değişim esaslı Moda'ya da bağımlıdır, özellikle giysi konusunda, dünyanın sayılı moda merkezlerince konan kurallar geçerlidir. Bu aynı zamanda giysinin esas materyalini oluşturan kumaşın da direkt modaya bağımlılığı demektir, Belki sanatın eşsizliğinin ve özgürlüğünün Paris modası ile benzerliği vardır. Gösterisini ilk yapan modacı bir sanat akımının başlatıcısı bile olabilir. Ama kitlesel üretime yönelik kitlesel üretim yapıldığında, modanın takibindeki sınır, gelenek, görenek, kültür yapısı, ekonomik durum, coğrafi koşullar, hammadde kaynakları, teknolojik yapı, pazarlama etkenlerinin oluşturduğu -toplum yapısı'nabağımlı olmak zorundadır» Kendi içimizden yetiştireceğimiz tekstil tasarımcıları mühendisler, moda tasarımcıları ile bu bütünlüğü sağlayabilmek pek tabiidir ki en sağlıklı yoldur. Moda, hammadde, kaynakları ya da desenleme ve özde tasarlama olsun, dışa bağımlılıklardan, taklitten kurtulmanın yolları, sanayici, üretici, mühendis, tasarımcı ve eğitimcilerimizin aynı amaç doğrultusunda ve topluca yapıcı çözüm yolları bulup, uygulamaları ile gerçekleşebilecektir«aksi takdirde ölçüsüz moda kullanımı kaynak israfını getirecektir. Tüketici îstek ve Beğenisi Gözlemler sonucunda tekstil tasarımında sakıncalı bulunan yaklaşımlar bu kadarla kalmaz. Başka bir sorun, tüketici isteklerine yönelişte ve toplum tercihinin ya da toplum tercihi diye düşünülenlerin, tasarım politikasına üstün geleceği uzantıda karşımıza çıkabilir, Bu tehlikeli ilişkinin ürünleri yalnızca tekstilde değil, diğer birçok endüstri ürününde örneklenmiştir; Tekstil endüstrisinde desenli, seramik endüstrisinde dekorlu dîye adlandırılan çeşitli ürünler için kırsal ve kentsel kesim tüketici tercihinin bariz fark«lılıklar gösterdiği iddia edilerek üretimde bu yönden aşılamaz kurallar konmaktadır. Yalnızca allı güllü basmalar, yapay renkli plastik mutfak eşyaları, baskılı halılar, plastik dantel örtüler kırsal kesime, batılı modacıların imzasını taşıyan tişortiar, yazın pembe, mavi 5 kışın sîyah-beyaz» gri modasının uygulandığı giysiler, pabuçlar, aksesuarlar, çiçekli seramik» porselen tabaklar, hilton tipi lavabolar kentsel kesim tüketicisine, Bunlar tabîkî önemini vurgulamaya çalıştığımız konuda gözlemlenen aşırı uçlardır, Ve ne mutlu ki her iki tüketici kesime

de hitap edebilecek, tüm tasarım öğelerinin dengede tutulduğu ürünler vardır. Verilen örnek ürünlerin ortaya çıkmasında, belirtilen kesimler arasında gelenek, görenek, yöresel Özellik, maliyet, kültür ve çalışma şartlarındaki farklılıklar gibi önemli etkenleri gözardı ettiğimiz sanılmama!ıdır. Ancak tüketiciyi alet etmek yerine, tüketici gereksinimini gerçek anlamda amaç edinerek; onların istek ve beğenilerine yönelik ya da onları çağdaş» estetik, kullanışlı, ekonomik ürünlere yönlendirici tasarımlar sunmak her tekstilcinin görevi olmalıdır. Aksi görüşler üretimin sadece kazanca yönelik olduğunu, ve iddia edildiğinin aksine tüketici beğenisinde tercihlerin ortadan kaldırıldığını göstermekten öteye gitmez, "Bizim görevimiz müşteriye tam zamanında ve tam harcamaları ile onun istediği değil» istediğini düşünde dahi görmediği ve elde ettiğinde, her zaman arzu etmiş olduğunu anladığı birşey vermektir 11 (5). Maliyetin Düşük Tutulması Sakıncalı bulduğumuz bir tasarım anlayışı da "tüketiciye yönelik 11 bahanesi ile salt düşük maliyete bağımlı ürün tasarlanmasıdır. Burada esas amaç maliyeti düşük tutarak kazancı arttırmaktır* Bu anlayış tasarımda mesleki ve sanatsal kriterlerden feragati gerektir ve düşük fiyatlarla tüketiciye ürün sunabiliyor ise gerçekten idealdir ve'başarılması kolay değildir. Başarısızlık halinde ya büyük mali kayıplara girilecek # ya da en kötüsü; malzeme, estetik, teknik ve kullanım açısından en düşük kalitede ürünler yaşam çevremizi dolduracaktır, Örneğin; plâstik tabak ve bardaklar, ibrikler, sentetik çocuk giysileri, suni ayakkabılar vb. daha sayamadığımız niceleri günlük hayatımızda kullanılan ve hileli gıda maddeleri kadar sağlığa zararlı dediğimiz Örneklerdir. Bu yapay nesneler, tam ve sağlıklı bir tasarım olgusuna erişilmesini engellediği gibi, yetersiz ya da tehlikeli ilişkileri ile kullanıcıları kültürel ve biyolojik yönden de sakatlamaktadır. İşlevsellik Moda s maliyet, tüketici gibi faktörlerden birinin ölçüsüz etkinliği gibi sakıncaların yanı sıra, kuru işlevsellik ya da bunun tersine yönlenmiş tasarımlar da kısa ömürlü olmaya mahkumdur. Birincisi sonuçta monoton, tekdüze» sıkıcı ürünlere götürebilecektir üretimi. Rekabeti önleyip, talebi azaltacaktır. Malzeme, teknik ve estetik çeşitlilikler, tekstilin bugüne kadarki kullanım alanlarının sınırlarını genişletmesine olanak ararken ve moda gibi tekstili hep dinamik tutacak bir bağ varken, salt işleme yönelik tekstil ürünlerinin tek düze olabileceği endişesi günümüz için yersiz gözükmektedir. Ancak belkide ileri çağlarda, insanlar, renk ve biçimleri île sembolik anlatım kazanmış ürünler kullanmayı, vücutlarını çeşitli etkenlerden koruyacak renkli spreyler ile örtünmeyi tercih edeceklerdir* 0 halde zaman aşımı içerisinde, tekstil ürünlerinin işlevsel değişkenlik«1er gösterebileceği olasılığıdâ önemsenme!idir. Salt modaya bağımlı tasarımlarda olduğu gibi salt işleve bağımlı tasarımlar da kısa ömürlü kalır. telisim ve sürekli değişimi gözönünde bulundurmak en başta eğitimcilerin görevidir. Tasarımla ilişkili tüm meslek dallarında bilimsel, teknik ve estetik yönden katı, kuralcı ya da güncel bilgi yükünden kaçınmak gerekir eğitim program* lan içinde mezun olduğunda devamlı değişen endüstri çarkı altında ezilen öğrenci degıl-ki bu hiç bir zaman amaçlanmaz ama çokça karşılaşılır, yaratıcı, iyi gözlemci, araştırmacı, sağ duyu sahibi» günün koşullarına uyabilen uzmanların yetiştirilmesi amaçlanma!ıdır.

Süslemenin Ölçüsü İşlevselliğin bütünüyle önemini kaybedebileceği durum ne zaman ortaya çıkar? Süslemenin fonksiyonunu yitirecek kadar önem kazanmasıyla. Bu konuda geçmiş çağlardan çok örnek çıkar karşımıza, özellikle Barok, Rokoko gibi akımlar sürecinde işlevselliğini kaybedecek kadar süsleme ile bezenmiş lamba» koltuk, dikiş makinesi, giysi, şapka örneklerini sayabiliriz. Ancak tarihin akışı içerisinde savaşlar, sanayileşme, çalışan insan sayısının artması, teknolojinin gelişmesi, yeni malzemelerin bulunması, farklı ihtiyaç alanlarının çıkması gibi birçok faktör nisbeten bu yararsız aşırılıkları önlemiştir. Ama her zaman ve bu noktada, tasarımcıların gerekli hassasiyeti göstermeleri şarttır, Çünkü sadelik görsel organizasyon için çok önemli bir unsurdur, ÖZET Görüldüğü gibi tekstili sanat teknoloji, materyal, İşlev, moda» pazarlama gibi etkenlerin birine bağımlı kılmak İmkansızdır, Çünkü tekstil de bir tasarım olayıdır. Bunun ürünlerini verir. Bir özetle bağlamak gerekirse tasarım gibi karmaşık disiplinli bir olayda, olumlu ya da olumsuz yönler verebilecek etkenler çoktur. Ancak» konumuz kapsamındaki her bölüm içinde varmaya çalıştığımız sonuçlardan da anlaşılacağı gibi» tek bir çözüm yolu bulunamaz. Her tasarım olayı farklı sorunları taşır, farklı çözüm yolları gerektirir, Tasammı oluşturan etkenler bilinmeli v bunlardan doğacak sorunlara her uzmanlık alanı karşılık aramalıdır. Tekstilin oluşumuna katkıda bulunan kişi, ya da kuruluş gruplarının bil imsel t teknik, eğitim ve mali yönden ilişkiye girmeleri, yardımlaşmaları, aynı amaçta bütünleşebilmeleri yararlı tasarımların oluşumunda tartışılamıyacak bir ileri adım olacaktır» Alıntılar (1) Michael WARD, "Art and Design in Textile 11» 1972, Bölüm 5, 5*53 (2) Michael MIDDLETÖN» "Group Practice In Design", S,72 (3) Michael WARD, a.g.y* Bölüm 4, S.51 (4) Michael WARD, a.g.y. Bölüm 2 S S,21 (5) Michael MIDDLETON, a.g-y- S.88