T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR, EKONOMİK BÜYÜMEYE ETKİLERİ ve TÜRKİYE UYGULAMASI YÜKSEK LİSANS TEZİ ONUR DEMİREL TEZ DANIŞMANI: PROF. DR. ÖMER EROĞLU ISPARTA, 2006
ÖNSÖZ Akademik hayatın kapısından içeriye ilk bakış ve o engin denizi ilk görüş insana ufkunun ne kadar dar olduğunu fark ettiriyor. İnsan, kendisinden önceki bilim insanlarının harcadığı yoğun, uzun soluklu ve inatçı emeği işin içindeyken çok daha iyi anlıyor ve bilgi üretiminin ne kadar kıymetli ve kutsal olduğunun ayrımına daha iyi varıyor. Bu değişimi yaşamak, insanoğlunun ne kadar üstün ama henüz keşfedilmemişler ve icat edilmemişler karşısında da ne kadar aciz olduğunu fark ettiriyor. Bu çalışma sırasında benden öncekilerin öğrendikleri, buldukları ve yarattıkları bilgiler ile yükselirken, insan aklının merakları ve kısıtlılığı ile de bir o kadar küçüldüm. Çalışmanın yoğun, zor ve stresli günlerinde anlayış ve yardımlarını esirgemeyen annem Yurdagül e, babam Kıbış Ali ye, kardeşim Fatma ya ve dayım Cengiz YAĞLI ya sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Akademik anlamda bana yardımcı olan, başta danışman hocam Prof. Dr. Ömer EROĞLU ve bitmeyen sorularım ile rahatsızlık verdiğim ama karşılığında hep güler yüz ve yardım aldığım değerli hocalarım Doç. Dr. Selim Adem HATIRLI ve Doç. Dr. Murat Ali DULUPÇU hocalarım ile Yrd. Doç. Dr. Levent KÖSEKAHYAOĞLU ve Yrd. Doç. Dr. Bekir GÖVDERE hocalarıma ve diğer tüm hocalarıma içten teşekkürlerimi sunarım. Hocalarımın yardımları olmasa bu çalışmayı bu noktaya getiremezdim. Çalışma sürecim boyunca tüm sinirli hallerime, naz ve isteklerime hep olumlu cevap veren çok sevdiğim arkadaşlarım, Elif T. ASLAN, Murat ALTUN, Canan ŞENTÜRK, Hakan M. KİRİŞ, Elvan ÖZMAN ve Tansel ALAN a da candan teşekkürlerimi sunarım. Bilginin efendisi olmak için çalışmanın uşağı olmak şarttır. (Honore de Balzac) Kaybolmak, geldiğin yolu unutmaktır. (Kill Bill, Vol. 1) Arş. Gör. Onur DEMİREL 23 Eylül 2006, Isparta
ÖZET DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR, EKONOMİK BÜYÜMEYE ETKİLERİ VE TÜRKİYE UYGULAMASI Onur DEMİREL Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisat Bölümü Yüksek Lisans Tezi, 153 Sayfa, Eylül 2006 Danışman: Prof. Dr. Ömer EROĞLU Dünya, ticaretin, sermayenin, üretimin ve insanoğlunun küreselleşmesi ile birlikte yeni bir çağa girmektedir. Bu geçiş gelişmiş ülkeler tarafından yönlendirilirken bundan gelişmekte olan ülkeler de en az gelişmiş ülkeler kadar etkilenmektedir. Herhangi bir ülkenin bağımsız kararları artık tüm dünya ülkelerini etkileyebilmektedir. Çalışma, bu etkileşim çağında doğrudan yabancı yatırımlar (DYY) yi incelemeyi amaçlamaktadır. Bu doğrultuda çalışmada DYY nin tanımı, istatistiklerinin tutulma yöntemleri ve çeşitleri tanıtılmış, DYY ve büyüme teorileri, DYY yi etkileyen faktörler incelenmiş, dünya ve Türkiye gerçekleşmeleri verilmiş, Türkiye de DYY mevzuatına değinilmiş, son olarak da DYY nin büyüme üzerindeki etkileri incelenerek Türkiye üzerine bir uygulama yapılmıştır. Türkiye uygulamasında makro bir modelleme ile 3 SLS (3 Aşamalı En Küçük Kareler) yöntemi kullanılmıştır. Uygulama sonucunda, DYY yi belirleyen faktörler denklemi için Türkiye de bir dönem önceki GSYİH, GSYİH büyüme oranı, enflasyon, bir dönem önceki kamu yatırımlarının GSYİH içindeki payı ve yurtiçi yatırım oranının DYY yi pozitif etkilediği bulunmuştur. Bu değişkenlerden, bir dönem önceki GSYİH, DYY üzerinde en anlamlı etkiye sahip değişken olmuştur. Modellemenin büyüme denkleminde ise DYY, ihracat artışı, diğer sermaye girişleri ve dış yardım girişi değişkenlerinin ekonomik büyümeyi pozitif etkilediği bulunmuştur. Denklem sonucunda görülmüştür ki, Türkiye de DYY girişleri ekonomik büyümeyi hızlandırmaktadır. Anahtar Kelimeler: Doğrudan Yabancı Yatırım (DYY), DYY Teorileri, Büyüme Teorileri, DYY yi Etkileyen Faktörler, Dünyada ve Türkiye de DYY Gerçekleşmeleri, DYY nin Ekonomik Büyümeye Etkileri, Türkiye Uygulaması, Üç Aşamalı En Küçük Kareler Yöntemi (3 SLS)
ABSTRACT FOREIGN DIRECT INVESTMENTS, ITS EFFECTS ON ECONOMIC GROWTH AND TURKISH CASE Onur DEMİREL Süleyman Demirel University, Department of Economics, Master Thesis, 153 Pages, September 2006 Supervising Professor: Prof. Dr. Ömer EROĞLU The world enters to a new epoch with the globalization of foreign trade, capital, production and human being. The transition, while steered by the developed countries, affects not only the developed countries but also the developing countries. A decision of any individual country may have extensive consequences on the rest of the world. The study aims to analyze foreign direct investment (FDI) in the aforementioned epoch of interaction. In this context the definition, statistical methods and types of FDI, FDI and growth theories, the determinants of FDI are analyzed, FDI statistics for the world and Turkey are examined, the Turkish laws for FDI are examined and lastly by examining the effects of FDI on economic growth an econometric modeling is run on Turkish case. In the Turkish case, macroeconomic modeling with three stage least squares (3 SLS) technique is used. As the result of FDI determinants regression the one period lagged GDP, GDP growth rate, inflation rate, one period lagged public expenditure to GDP rate and domestic saving rate are found to have positive effects on FDI. Among the variables analyzed one period lagged GDP has the most significant effect on FDI. Growth regression on the other hand indicates positive relationship between FDI, export growth rate, other capital inflows, foreign aid inflows and GDP growth. As a consequence, FDI inflows accelerate economic growth in Turkey. Keywords: Foreign Direct Investment (FDI), FDI Theories, Growth Theories, Determinants of FDI, FDI Statistics in the World and Turkey, Effects of FDI on Economic Growth, Case of Turkey, Three Stage Least Squares Technique (3 SLS)
i İÇİNDEKİLER Sayfa No: İÇİNDEKİLER... i KISALTMALAR... iv TABLOLAR DİZİNİ... v ŞEKİLLER DİZİNİ... vi GRAFİKLER DİZİNİ... vii BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1.1. Çalışmanın Önemi... 1 1.2. Çalışmanın Kapsamı ve Amacı... 2 1.3. Çalışmanın Kısıtları... 4 İKİNCİ BÖLÜM DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN BÜYÜME TEORİLERİNDEKİ YERİ 2.1. Yabancı Yatırımlar ve Çeşitleri... 6 2.1.1. Doğrudan Yabancı Yatırımların Artan Önemi... 8 2.1.2. Doğrudan Yabancı Yatırım Tanımı ve İstatistik Tutma Yöntemlerinde Standardizasyon Çalışmaları... 9 2.1.3. Günümüzde Doğrudan Yabancı Yatırım Tanımı ve İstatistik Tutma Yöntemleri... 10 2.2. Doğrudan Yabancı Yatırım Çeşitleri... 15 2.2.1. Yapılan Yatırımın Mülkiyet Durumuna Göre Doğrudan Yabancı Yatırım... 16 2.2.1.1. Ortak Girişim ve Tam Mülkiyete Dayalı Bağlı Şirket (Joint Ventures and Full-Ownership)... 16 2.2.1.2. Şirketlerarası Birleşmeler ve Satınalmalar (Mergers and Acquisitions M&A)... 16 2.2.1.3. Stratejik Birleşmeler (Strategic Alliances)... 17 2.2.2. Yapılan Yatırımın Yeni İşletme Yaratmasına Göre... 17 2.2.2.1. Yeşil Alan Yatırımları (Greenfield Investments)... 17 2.2.2.2. Kahverengi Alan Yatırımları (Brownfield Investments)... 17 2.2.2.3. Satınalmalar (Acquisitions)... 18 2.2.3. Yapılan Yatırımın Üretim Zincirindeki Yerine Göre... 18 2.2.3.1. Yatay Yatırımlar (Horizontal)... 18 2.2.3.2. Dikey yatırımlar (Vertical)... 18 2.2.4. Yapılan Yatırımın Amacına Göre... 19 2.2.5. Diğer Doğrudan Yabancı Yatırım Çeşitleri... 20 2.2.5.1. Yeniden Yatırılan Kazançlar (Reinvested Earnings)... 20
ii 2.2.5.2. Transfer Fiyatlandırması (Transfer Pricing)... 20 2.3. Doğrudan Yabancı Yatırım Teorileri... 20 2.3.1. Ürün Döngüsü Teorisi... 22 2.3.2. İçselleştirme Teorisi... 25 2.3.3. OLI Paradigması (Eklektik Paradigma)... 26 2.3.4. Diğer Teoriler... 29 2.3.4.1. Caves Ekonomileri... 30 2.3.4.2. Oligopolistik Tepki Teorisi... 31 2.3.4.3. Hymer ve Kindleberger in Teorileri... 31 2.4. Büyüme Teorilerinde Doğrudan Yabancı Yatırımlar... 33 2.4.1. Klasik Büyüme Teorisi... 35 2.4.1.1. Marksist Büyüme Teorisi... 38 2.4.1.2. Schumpeteryan Büyüme Teorisi... 40 2.4.1.3. Harrod Domar Büyüme Modelleri... 42 2.4.2. Neo-Klasik Büyüme Teorisi... 48 2.4.3. İçsel Büyüme Teorileri... 53 2.4.3.1. Romer İçsel Büyüme Teorisi... 54 2.4.3.2. Almaşık (Alternatif) İçsel Büyüme Teorileri:... 60 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMI ETKİLEYEN FAKTÖRLER, DÜNYADA VE TÜRKİYE DE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR 3.1. Doğrudan Yabancı Yatırımı Etkileyen Faktörler... 64 3.1.1. Piyasa Büyüklüğü... 66 3.1.2. Piyasa Büyüme Hızı... 70 3.1.3. Dış Ticarete Açıklık... 71 3.1.4. Ekonomik İstikrar... 72 3.1.5. Döviz Kuru... 73 3.1.6. Altyapı... 74 3.1.7. Emek Maliyeti... 75 3.1.8. Vergi Oranları... 76 3.1.9. Politik İstikrar... 77 3.1.10. Diğer Faktörler... 79 3.1.11. Firma Açısından Doğrudan Yabancı Yatırımlar ve Genel Değerlendirme... 81 3.2. Dünyada ve Türkiye de Doğrudan Yabancı Yatırım Gerçekleşmeleri... 82 3.2.1 Dünyada Doğrudan Yabancı Yatırım Gerçekleşmeleri... 82 3.2.2 Türkiye de Doğrudan Yabancı Yatırım Gerçekleşmeleri... 92 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMIN EKONOMİK BÜYÜMEYE ETKİSİ VE TÜRKİYE UYGULAMASI 4.1. Doğrudan Yabancı Yatırımların Büyümeye Etkileri... 104 4.1.1. Makroekonomik Çalışmalar... 109
iii 4.1.2. Toplam Faktör Üretkenliği Üzerine Çalışmalar... 114 4.1.3. Doğrudan Yabancı Yatırımın Ekonomik Büyümeyi Etkileme Kanalları... 119 4.1.3.1. Taşma Etkisi... 119 4.1.3.2. Bağlantı Etkisi... 120 4.1.3.3. Emek Devir Etkisi... 122 4.2. Türkiye de Doğrudan Yabancı Yatırımın Büyümeye Etkisi... 123 4.2.1. Veri ve Metodoloji... 123 4.2.2. Ekonometrik Model Sonuçları... 128 BEŞİNCİ BÖLÜM SONUÇ KAYNAKÇA... 136 EKLER... 151 EK 1: İstatistik Tutma Yöntemlerinde Standardizasyon Çalışmalarının Kısa Tarihçesi... 152 ÖZGEÇMİŞ... 153
iv KISALTMALAR AB ABD Ar-Ge BD3 BERI bkz. BPM5 Çev. ÇUŞ DITEG DYY Eurostat GOÜ GSMH GSYİH IMF ITRS KOBİ OECD UNCTAD vb. vd. : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Araştırma Geliştirme : Benchmark Definitions of Foreign Direct Investment, Third Edition : Business Environment Risk Intelligence : Bakınız : Balance of Payments Manual, Fifth Edition : Çevirmen : Çok Uluslu Şirketler : Doğrudan Yatırım Teknik Uzman Grubu : Doğrudan Yabancı Yatırımlar : Avrupa Birliği İstatistik Ofisi : Gelişmekte Olan Ülkeler : Gayri Safi Milli Hasıla : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla : Uluslararası Para Fonu : Uluslararası İşlemler Raporlama Sistemleri : Küçük ve Orta Boy İşletmeler : İktisadi İşbirliği ve Gelişme Teşkilatı : Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı : Ve benzerleri : Ve diğerleri
v TABLOLAR DİZİNİ Tablo 2.1. Gelişmekte Olan Ülkelerde Sermaye Gerçekleşmeleri (Milyar $)... 8 Tablo 2.2. Doğrudan Yabancı Yatırım İşletme Çeşitleri... 11 Tablo 2.3. Farklı İstatistik Kaynaklarının Avantaj ve Dezavantajları... 14 Tablo 2.4. Yapılan Yatırım Amacına Göre Yatırım Çeşitleri... 19 Tablo 3.1. Doğrudan Yabancı Yatırımı Etkileyen Faktörler... 66 Tablo 3.2. Doğrudan Yabancı Yatırımları Etkileyen Faktörleri Sınayan Ampirik Çalışmalar... 80 Tablo 3.3. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırımların GSYİH ye Oranı... 83 Tablo 3.4. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Girişleri (Milyon $)... 85 Tablo 3.5. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Giriş Stoku (Milyon $)... 86 Tablo 3.6. Doğrudan Yabancı Yatırım Giriş Stokunun Sektörlere Göre Tahmini Dağılımı... 87 Tablo 3.7. Sınır Ötesi Birleşme ve Satınalma Alım ve Satımları (Milyon $)... 88 Tablo 3.8. Birleşme ve Satınalmaların Sektörel Dağılımı (Milyon $)... 90 Tablo 3.9. Ana Şirket Başına İştirak Sayısı... 91 Tablo 3.10. Yeşil Alan Doğrudan Yabancı Yatırım Projesi Sayısı... 91 Tablo 3.11. Yeşil Alan Doğrudan Yabancı Yatırım Projeleri Sektörel Dağılımı... 91 Tablo 3.12. Türkiye de Doğrudan Yabancı Yatırım Girişleri (Milyon $) ve Dünyadaki Payı... 92 Tablo 3.13. Türkiye Doğrudan Yabancı Yatırım Giriş Potansiyel ve Performans Endeksleri... 97 Tablo 3.14. Türkiye de Yabancı Sermayeli Firma Sayıları ve Türleri... 100 Tablo 3.15. Türkiye nin Doğrudan Yabancı Yatırım Konum Avantajları... 102 Tablo 4.1. Teknolojik Taşma ve Çok Uluslu Şirketlerin Rolü... 120 Tablo 4.2. Modellemelerde Kullanılan Değişkenler... 125 Tablo 4.3. Modellemelerde Kullanılan Değişkenlerin Beklenen İşaretleri... 127 Tablo 4.4. 3SLS Tekniği ile Tahmin Edilen Modelin Sonuçları... 129
vi ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 2.1. Yabancı Sermaye Çeşitleri... 7 Şekil 4.1. Doğrudan Yabancı Yatırımın Büyümeye Etkileri... 107
vii GRAFİKLER DİZİNİ Grafik 3.1. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Girişlerinin GSYİH ye Oranı... 84 Grafik 3.2. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Girişleri... 85 Grafik 3.3. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Giriş Stoku... 86 Grafik 3.4. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Giriş Stokunun Sektörlere Göre Tahmini Dağılımı... 87 Grafik 3.5. Dünya Sınır Ötesi Birleşme ve Satınalmalar... 89 Grafik 3.6. Türkiye Doğrudan Yabancı Yatırım Girişleri ve Ekonomik Özgürlük Endeksi... 99
1 BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ Dünya tarihi boyunca insanoğlu, yaşadığı bölge dışında alanlarda üretim, tüketim ve ticaret aktivitelerinde bulunmuştur. Bu yönelim özellikle kapitalist sistemin yayılmaya başladığı 12. yüzyıldan bu yana artış göstermiştir. Bu yüzyıllarda ticaret ve üretim yapıp farklı bölgelere satış yapan tüccar ve üreticiler bugünkü küresel üretim ağına sahip işletmelerin ataları niteliğindedirler. 1. Dünya Savaşı ve ardından gelen 2. Dünya Savaşı ve Soğuk Savaş ı takiben artan küreselleşme veya ekonomik serbestleşme sonucu yabancı sermaye akımları büyük artışlar göstermiştir. Bu süreçte öncelikle ticaret artmış, sonrasında sermaye küreselleşmiş ve nihayetinde de üretim küresel hale gelmiştir. 1.1. Çalışmanın Önemi Coğrafi keşifler, bu olanaktan faydalanabilen ülkelere engin fırsatlar sunmuştur. Denizcilikte ileri olan ülkeler yeni yerler ve dolayısıyla kaynaklar ele geçirmişlerdir. Yeni yerler önceleri doğal kaynaklar bakımından fayda sağlarlarken, daha sonra üretim için işgücü ve tüketim için talep sağlamışlardır. Dolayısıyla coğrafi keşiflerden yararlanabilen ülkeler zamanla zenginleşmişler günümüzün gelişmiş ülkeleri (GÜ)yü oluşturmuşlardır. GÜ ler coğrafi keşiflere sermayeyi ve üretimi küreselleştirerek devam etmişlerdir. Bu küreselleşme hareketi gelişmiş ülkelere daha fazla refah getirirken, gelişmekte olan ülkeler (GOÜ) ye de etkide bulunmuştur. Özellikle doğrudan yabancı sermaye (DYY) çekemeyen GOÜ önceleri sermaye eksikliğini yüksek faiz ve düşük kur politikaları ile gidermeye çalışmışlardır. Bu yönelim yabancı sermayenin reel sektöre değil finans sektörüne kaymasına neden olmuş ve borç sorunu derinleşmiştir. Borçlanmadaki bu kriz 1980 lerde kendini finansal kriz olarak
2 göstermiştir. 1 Bu durum ülkelerin, özellikle de GOÜ nün farklı finansman türlerine yönelmelerine yol açmıştır. Finansman türleri arasında DYY diğer türler arasında en dikkat çeken tür olmuştur. DYY, uzun dönemli niteliği, istihdam sağlaması, teknoloji ve beşeri sermaye sağlaması ile diğer sermaye hareketleri türlerinden daha fazla önem taşımaktadır. DYY nin zaman içerisinde bu şekilde önem kazanması GOÜ nün DYY çekebilmek için bazı önlemler almasına sebebiyet vermiştir. Bu önlemler piyasaların serbestleşmesi olabileceği gibi tanıtımların yapılması ve hatta teşviklerin verilmesi şeklinde de olabilmektedir. Dolayısıyla DYY, ekonomi literatüründe daha fazla incelenmeye başlanmıştır. 1.2. Çalışmanın Kapsamı ve Amacı DYY nin ekonomik büyümeye ne şekilde etki edeceğini tam kestirebilmek adına ekonomistler DYY yi türlerine göre ayırmaya, DYY yi belirleyen faktörlerini araştırmaya ve DYY nin ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini ölçmeye çalışmışlardır. Tüm bu çalışmalar, DYY literatürünün genişlemesine yol açarken, literatürün halen ne kadar eksik olduğunu da gözler önüne sermektedir. DYY analizleri ülkelerin kendilerine özgü özelliklerine, sektörel farklılıklara ve çalışma metotlarına göre farklılıklar gösterebilmektedirler. Dolayısıyla literatür çok geniş olmakla birlikte biraz da dağınıktır. Bu dağınıklık büyük ölçüde DYY nin çok geniş etkisine bağlıdır. Çalışma DYY çeşitlerini, DYY teorilerini, büyüme teorilerini, DYY yi etkileyen faktörleri, DYY nin ekonomik büyümeye etkilerini ve son olarak da ampirik bir çalışmayı dahil ederek bu geniş literatürü incelemeye çalışmaktadır. Çalışmanın ikinci bölümünde öncelikle yabancı yatırımlar incelenmekte ve hemen ardından DYY nin artan önemine değinilip DYY tanımlama çalışmalarına yer verilmektedir. DYY nin ülkelere etkilerinin incelenebilmesi açısından çeşitleri önem 1 DEĞER, M. K., S. EMSEN ve C. GERNİ, Doğrudan Yabancı Yatırımların Belirleyicileri: Geçiş Ekonomileri Üzerinde Nedensellik Testleri ve Panel Veri Analizleri (1990-2002), Uluslararası Ekonomi Konferansı, 11 13 Eylül, TEK, Ankara, 2006, s. 2.
3 arz ettiğinden bölümün devamında DYY nin çeşitlerine yer verilmektedir. Bölüm ürün döngüsü, içselleştirme ve eklektik paradigma gibi DYY teorilerini ve ardından da klasik, Neo-klasik ve içsel büyüme teorileri gibi büyüme teorilerini içermektedir. Bu aşamada çalışma teorilere, DYY nin etki ve belirleyenlerini içerecek ölçüde yer vermektedir. Bu sayede çalışma dördüncü bölümdeki ekonometrik modellemeye zemin hazırlamaktadır. Modellemeye zemin hazırlayan diğer bir konu da üçüncü bölümde verilmektedir. Bölüm DYY yi etkileyen faktörleri ve bu faktörler üzerine yapılan ampirik çalışmaları içermektedir. DYY yi etkileyen faktörlerden genel kabul gören - geleneksel değişkenler- farklı alt başlıklar ile literatüre yeni eklenen değişkenler - geleneksel olmayan değişkenler- ise diğer değişkenler başlığı ile incelenmektedir. Bölümün devamında dünya ve Türkiye deki DYY gerçekleşmeleri verilmekte, dünyada ve Türkiye deki DYY giriş ve stokları, sektörel dağılımı ve giriş şekilleri tablo ve grafikler yardımı ile incelenmektedir. Teorik altyapı verildikten ve gerçekleşmeler incelendikten sonra dördüncü bölümde DYY nin ekonomik büyüme üzerindeki etkileri incelenmeye çalışılmaktadır. Bölümün ilk kısmı DYY nin büyümeyi hangi yollarla etkileyebildiğine ve daha önce yapılan çalışmalara ayrılmıştır. İkinci kısım ise önceki bölümlerde incelenen teorik altyapı ve gerçekleşmeler ışığında Türkiye üzerine ekonometrik bir modellemeyi içermektedir. Modellemede 2 denklemli sistem kullanılmış. 1984 2005 yılları arasında Türkiye ye giren DYY yi etkileyen faktörler ve DYY girişlerinin ekonomik büyümeye etkileri eşanlı olarak incelenmeye çalışılmıştır. Çalışma beşinci bölümdeki sonuç ve politika önerileri kısmı ile son bulmaktadır. Çalışma içerdiği bu bölümlerle DYY akımlarının belirleyicilerini ve bunların ekonomik büyümeye etkilerini Türkiye örneği üzerinden incelemeyi amaçlamaktadır.
4 1.3. Çalışmanın Kısıtları Çalışmanın kısıtları DYY literatürünün genişliği sebebiyle farklı kısımlarda kendini gösterebilmektedir. Bölümlerin sıralamasına göre kısıtlara bakıldığında, ikinci bölümdeki kısıtlardan ilki DYY çeşitlerinin verilmesine rağmen, bu çeşitlerin her birinin ayrı belirleyenleri ve etkileri üzerinde durulmamış olmasıdır. Bu konu, araştırılması çok ayrıntılı istatistikler gerektirdiğinden dolayı ihmal edilmekte ve bundan sonraki çalışmalar için önemli bir alan oluşturmaktadır. Bölümdeki diğer bir kısıt da büyüme teorilerinde görülmektedir. Büyüme teorileri kasıtlı olarak yalnız DYY yi içerdiği ölçüde yer almaktadır. Büyüme teorilerinin bunun ötesindeki analizleri çalışmanın konusu itibariyle yapılmamıştır. Üçüncü bölümde karşılaşılan en önemli kısıt dünya ile Türkiye gerçekleşmelerinin verilmesine rağmen Türkiye nin benzer ekonomik koşullara sahip ülkeler ile karşılaştırılmamış olmasıdır. Bunun iki sebebinden ilki çalışmanın kapsamı olsa da diğer sebebi de böyle bir karşılaştırmanın farklı ülkelerdeki farklı koşullar ile kullanılan farklı yöntemler, tanımlar ve yaklaşımlar sebebiyle çok güç olmasıdır. Dördüncü bölüm kısıtların en fazla dikkat çektiği bölümdür. Bölüm, DYY nin ekonomik etkilerini incelediği ve bu tip analizlerde çok geniş bir spektrumun varlığı sebebiyle bu tip analizlerden sadece bir tanesine yer verebilmiştir. Bu tip çalışmalar makro ölçekli olabileceği gibi mikro veya toplam faktör üretkenliği ölçeğinde de yapılabilmektedir. Bu bağlamda çalışma makro ölçeği kullanmaktadır. Öte yandan çalışmada kullanılan modelleme DYY yi etkileyen faktörler ve DYY nin ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini incelemeye olanak verdiği için, sonuçları önem taşımaktadır. Sonuç olarak çalışma, DYY yi etkileyen faktörleri incelemesi ve DYY nin ekonomik büyümeye etkilerinin analiz etmesi yönleri ile DYY yi kapsamlı olarak incelemeyi amaçlayan bir deneme niteliğindedir.
5 İKİNCİ BÖLÜM DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR, DOĞRUDAN YABANCI YATIRIM TEORİLERİ VE BÜYÜME TEORİLERİNDE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR Dünyada gelişmişlik düzeyleri bakımından birbirinden farklı pek çok ülke vardır. Gelişmişlik, her ne kadar eğitim, sağlık, güvenlik, çevre, demokratik altyapı ve kültür gibi medeniyeti belirleyen unsurlarla ölçülse de gelir düzeyi gelişmişliğin önemli bir göstergesidir. 2 Bu bağlamda Dünya Bankası, ülkeleri düşük (kişi başına geliri < 825$), alt-orta (826$ ile 3.255$ arası), üst-orta (3.256$ ile 10.065$ arası) ve yüksek (>10.066$) gelirli ülkeler olmak üzere üç ana kategoriye ayırmıştır. 3 Gelirin bu dağılımında pek çok faktörün etkisi vardır. Bu faktörlerden bir tanesi, düşük gelirli ülkelerin, gelirlerini arttırabilmelerini sağlayan ve düşük tasarruf oranını telafi edebilen yabancı sermaye ve özellikle de doğrudan yabancı yatırımdır. Doğrudan yabancı yatırımlar tanımı gereği çok farklı transferleri kapsayabilmektedir. Bu transferlerin her biri farklı sonuçlar doğurabileceği için doğrudan yabancı yatırımların ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini ölçmek eğer imkansız değilse bile çok zordur. Öte yandan büyüme teorilerini incelemek ve teorilerde doğrudan yabancı yatırımların büyüme üzerindeki etkilerini tahmin edebilmek, bu yolda atılabilecek önemli bir adım olacaktır. 2 KARAGÜL, M., Beşeri Sermayenin İktisadi Gelişmedeki Rolü ve Türkiye Boyutu, Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları, Yayın No. 37, Ankara, Temmuz 2002, s. 12. 3 WB, World Development Report, 2006: Equity and Development, Washington DC, 2005, <http://wwwwds.worldbank.org/external/default/wdscontentserver/iw3p/ib/2005/09/20/000112742_200509 20110826/Rendered/PDF/322040World0Development0Report02006.pdf>, (24.08.2006), s. 289-90.
6 2.1. Yabancı Yatırımlar ve Çeşitleri Yabancı yatırımların özelliklerine göre nasıl ayrıştırıldığını ödemeler bilançolarından görmek mümkündür. IMF, ödemeler bilançosunu hazırlarken akımlar (işlemler) ve stoklar arasında ayrım yapmaktadır. 4 Bu ayrıma göre iki ayrı bilanço tutulmakta ve bunlardan ilki Ödemeler Dengesi Akımları (Balance of Payments Flows) adını alırken ikincisi de Dış Finansal Varlıklar ve Yükümlülükler Stoku (Stocks of External Financial Assets and Liabilities) adını almaktadır. Bu bilançolardan ilkinde sadece akımlar dikkate alınırken, diğerinde de sadece stoklar dikkate alınmaktadır. Akımlar bilançosu, mal ve hizmetler, gelir ve cari transferleri içeren Cari Hesap (Current Account) ile sermaye transferleri ve üretilmemiş, finansal olmayan varlıkların satın alınması veya satılması ile finansal varlık ve yükümlülükleri içeren Sermaye ve Finans Hesabı (Capital and Financial Account)tan oluşmaktadır. Yabancı yatırım akımları bu bilançolardan Ödemeler Dengesi Akımları nın altındaki finans hesabının içerisinde yer almaktadır. 5 Bu bilançoda yabancı yatırımlar üç başlık altında incelenmektedir. Bunlar sırası ile doğrudan yatırımlar, portfolyo yatırımları ve diğer yatırımlardır. 4 5 IMF, Balance of Payments Manual, Fifth Edition, <http://www.imf.org/external/np/sta/bop/bopman.pdf>, 1993, (15.06.2006), s. 3. IMF, Balance of Payments Textbook, Washington, DC, USA, 1996, <http://www.imf.org/external/np/sta/bop/boptex.pdf>, (15.06.2006), s. 31 3, 107, 117, 124, 129.
7 Yabancı Yatırımlar * Doğrudan Yatırımlar Portfolyo Yatırımları Diğer Yatırımlar - Öz Sermaye - Yeniden Yatırılan Kazançlar - Diğer Sermaye - Net Varlık - Tahvil ve Senetler - Para Piyasası Enstrümanları - Finansal Türevler - Ticari Krediler - IMF Borç ve Kredileri - Diğer Borçlar - Nakit ve Mevduatlar - Diğer Varlık ve Yükümlülükler Şekil 2.1. Yabancı Sermaye Çeşitleri * IMF, 1993, ödemeler bilançosu hazırlama metoduna uygun olarak hazırlanmıştır. Doğrudan yatırımlar bu çalışmanın ana amacını içerdiği için bu kaleme dair detaylı tanımlama ve açıklamalar ilerleyen kısımlarda verilecektir. Bu aşamada doğrudan yatırımların bilançoda Şekil 2.1 deki gibi üç ana başlık altında incelendiğini belirtmemiz yeterlidir. Portfolyo yatırımlarının özelliği ticareti yapılan veya ticarete konu olabilecek enstrümanlardan oluşmasıdır. Bu sayede, bu enstrümanlar yatırımcısına vade sonunu beklemeden bir enstrümandan diğerine kayma şansını tanırlar. Dolayısıyla portfolyo yatırımı yapan yatırımcılar doğrudan yatırım yapan yatırımcılara göre getiri oranındaki değişmelere daha duyarlıdırlar. Diğer yatırımlar, doğrudan yatırım, portfolyo yatırımı ve rezerv varlıklara 6 girmeyen tüm finansal işlemleri içeren residual bir kategoridir. Çalışmanın ilerleyen kısımlarında, çalışmanın konusu itibariyle doğrudan yatırımlar üzerinde durulacaktır. 6 Rezerv varlıklar merkezi otoritelerin ödemeler dengesindeki dengesizlikleri yok etmeleri veya azaltmaları için gerekli enstrümanlardan oluşmaktadır.
8 2.1.1. Doğrudan Yabancı Yatırımların Artan Önemi II. Dünya Savaşı sonrası dönemde dünya ülkelerinde artan liberalleşme ile birlikte sermaye hareketlerinin önemi artmıştır. Dünyada DYY akımları 1980 yılında dünya gelirinin %6 sı seviyelerinde iken 2004 te gelirin %23 ü seviyelerine gelmiştir. Yaklaşık 25 yıl içerisinde dalgalanmalar olsa da DYY akımlarının önemi gün geçtikçe artmaktadır. Öyle ki DYY girişi stoku yaklaşık 9 trilyon dolara ulaşmıştır. Öte yandan cari olarak artan sermaye hareketleri, dünya GSYİH sine oranlandığı zaman genel olarak sabit bir seyir izlemiştir. 7 DYY hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkeler için çok önemlidir ve bu önem de gün geçtikçe artmaktadır. DYY nin toplam yatırımlar içerisindeki payı da gün geçtikçe artmaktadır. Tablo 2.1 den izlenebileceği gibi DYY nin toplam yatırımlar içerindeki payı 1978 1981 döneminde yaklaşık %11 iken bu oran 1990 1995 döneminde yaklaşık %20 ye yükselmiştir. Tablo 2.1. Gelişmekte Olan Ülkelerde Sermaye Gerçekleşmeleri (Milyar $) 1978 1981 1982 1989 1990 1995 Toplam 450 100,00% 579 100,00% 1063 100,00% DYY 48 10,67% 94 16,23% 211 19,85% Portfolyo Yatırımı 40 8,89% 168 29,02% 471 44,31% Diğer Yatırımlar 362 80,44% 316 54,58% 381 35,84% Kaynak: BOSWORTH ve COLLINS, s. 58. İstatistiksek gelişmelerin yanında diğer önemli bir nokta da dünyada artan rekabete ülkelerin nasıl ayak uydurabilecekleri sorunudur. Bu noktada fiziksel sermayenin yanında beşeri sermaye, teknoloji, üretkenlik, teknik bilgi, mülkiyet hakları ve massetme kapasitesi gibi somut ve soyut nitelikler de önem kazanmaktadır. Ülkeler, özellikle de GOÜ, dünya üretiminde yer almak istiyorlarsa gelişen teknoloji ve beşeri sermayeye yetişmelidirler. Bu çabada DYY çok önemli bir araç olarak kabul edilmektedir ve bu alanda önemli bir literatür oluşmuştur. 7 BOSWORTH, B. ve S. M. COLLINS, Capital Inflows, Investment and Growth, Tokyo Club Papers, Vol. 12, s. 55-74, 1999, s. 57.
9 DYY nin faydaları ana hatlarıyla dağıtımda etkinlik sağlaması, teknik etkinlik sağlaması ve teknoloji transferi sağlaması olarak sayılabilir. 8 Bu faydalar sayesinde GOÜ ler büyüme için gerekli sermaye ve faktörlere ulaşma imkanı bulurlar. 2.1.2. Doğrudan Yabancı Yatırım Tanımı ve İstatistik Tutma Yöntemlerinde Standardizasyon Çalışmaları DYY tanımı farklı ülkelerde farklı olarak yapılmaktadır. Bu durum istatistiklerin tutulmasında zorluklara, tutarsızlıklara ve ülke karşılaştırmalarında yanlılıklara sebep olmaktadır. Bu sebepten dolayı DYY kavramının tüm ülkelerde aynı olacak şekilde tanımlanması gerekliliği doğmuştur. Bu görevi IMF ve OECD yerine getirmektedir. OECD, DYY yi tanımlayabilmek amacıyla çalışmalarına 1983 yılındaki Üye Ülkelerdeki Uygulamalar Araştırması (Practices in its Member Countries Survey) ile IMF ise 1991 yılındaki Uluslararası Sermaye Akımları Ölçümü için Çalıştay Araştırması (Working Party on the Measurement of International Capital Flows Survey) ile başlamıştır. 9 Bu tarihten sonra gerek OECD gerekse de IMF çalışmalarına devam etmiş ve ikisi de ortak bir tanıma ulaşmıştır. 10 İstatistikler bu ortak tanıma göre tutulmaya çalışılmaktadır. DYY nin istatistiklerinin tutulması tanım gereği ve ülkelerin kendilerine has özelliklerinden dolayı zor ve ayrıntılıdır. Bunun yanında bir standardın sağlanması ise ülke karşılaştırmaları yapılabilmesi için olmazsa olmazların arasında yer almaktadır. Bu sebeple OECD ve IMF istatistik tutmak için Tam Birleştirilmiş Sistem (Fully Consolidated System)ı geliştirmiş, üyelerine de bu yönteme uymalarını tavsiye etmiştir. Bu yöntem daha sonra revizyonlara tabi tutulmuştur. 11 8 CAVES, R. E., Multinational Firms, Competition and Productivity in Host-Country Markets, Economica, New Series, Vol. 41, No. 162, s. 176-93, May 1974a, s. 176-77. 9 IMF ve OECD, Report on the Survey of Implementation of Methodological Standards for Direct Investment, International Monetary Fund, Statistics Department and Organisation for Economic Co-Operation Development, Directorate for Financial, Fiscal and Enterprise Affairs, March 2000, <http://www.imf.org/external/bopage/pdf/mar2000.pdf>, (03.07.2006). 10 OECD, OECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment, Third Edition, 1996, <http://www.oecd.org/dataoecd/10/16/2090148.pdf>, (10.06.2006) ve IMF, 1993. 11 Bu standardizasyon çalışmaları kapsamındaki rapor ve toplantıların başlıcalarının listesi için Ek 1 e bakınız.
10 Bu tanımlama ve istatistik çalışmaları sonucu ülkelerarası karşılaştırmalar yapmak daha kolay ve anlamlı hale gelmiştir. Ancak henüz standardizasyonun tüm ülkelerce sağlanmamış olması sebebiyle istatistiklerde tutarsızlıklar görülmektedir. 2.1.3. Günümüzde Doğrudan Yabancı Yatırım Tanımı ve İstatistik Tutma Yöntemleri Dünyada özellikle OECD ve IMF nin yaptığı çalışmalar sayesinde artık DYY için ortak bir tanıma varılmıştır. Bu tanım ilk olarak 1993 te IMF tarafından yayınlanmıştır 12 ve bu tarihten itibaren de bu tanım kullanılmaktadır. Buna göre DYY, bir ekonomide yerleşik bir işletmenin (birey girişimi, anonim veya adi kamu veya özel girişim) başka bir ülkede uzun süreli bir ilişki kurmak amacıyla yaptığı uluslararası yatırımdır. Uzun süreli ilişki, doğrudan yabancı yatırımcı ile doğrudan yatırım işletmesi arasındaki uzun dönemli ilişkinin varlığını ve işletmenin yönetiminde doğrudan yatırımcının yeterli derecede etkisini ifade eder. İşletmenin yönetiminde yeterli derecede etkinin ölçütü ise %10 veya daha fazla hissenin mülkiyeti veya buna eş değerde oy hakkının elde bulundurulmasıdır. Doğrudan yatırım, iki taraf arasındaki ilk sermaye akımına ek olarak iki taraf ve anonim veya adi yavru işletmeler arasındaki tüm ardıl sermaye transferlerini içerir. 13 DYY nin tanımının yanı sıra yine bu literatürde kullanılan önemli kavramlar kısaca şu şekildedir: Doğrudan Yatırımcı (Direct Investor): Bu terim yabancı doğrudan yatırımcı veya yatırımcıların ikamet ettikleri ülke veya ülkelerin dışındaki bir ülkede faaliyette olan doğrudan yatırım işletmesine sahip birey, anonim veya adi kamu veya özel işletme, hükümet, bir grup ilişkili birey veya bir grup ilişkili anonim ve/veya adi şirket anlamında kullanılır. 14 Ev Sahibi Ülke (Host Country): Yabancı yatırımın geldiği veya yapıldığı ülkedir. 12 IMF, 1993, s. 86. 13 OECD, s. 8. 14 IMF ve OECD, Foreign Direct Investment Statistics: How Countries Measure FDI, 2001, Washington, DC, 2003, <http://www.imf.org/external/pubs/ft/fdis/2003/fdistat.pdf>, (10.06.2006), s. 152 3.