Original Research Spatula DD. 2014; 4(4):179-6 Tuncelide yaşayan yaşlı bireylerin ağrılı durumlarda başvurdukları geleneksel uygulamalar Tradional practices in painful condition at elderly individuals living in Tunceli Ezgi Karadag 1, Sibel Sevinc 2,* 1 Department of Nursing, Tunceli School of Health, Tunceli University, Tunceli, Turkey 2 Department of Nursing, Yusuf Şerefoğlu School of Health, Kilis 7 Aralık University, Kilis, Turkey SUMMARY AIM: The aim of the study was to determine the tradional practices in painful condition at elderly individuals in living Tunceli. METHODS: A cross sectional study was conducted on 0 elderly people treatment at internal medicine clinic in Tunceli State Hopital from September 2013 to February 2014. RESULTS: Most of this elderly were female (51.1%). 67.2 % of elderly 65-74 years old. As results of research most of elderly prefer to use tradional practice for their pain. CONCLUSION: We suggest, the future research should be regarding whether benefit or not harmful of tradional practices at painly in elderly individuals. Keywords: Elderly, Tradional practices, Pain. ÖZET AMAÇ: Bu çalışmanın amacı Tunceli de yaşayan yaşlı bireylerin ağrılı durumlarda başvurdukları geleneksel uygulamaların belirlenmesidir. YÖNTEM: Bu araştırma Eylül 2013- Şubat 2014 tarihleri arasında Tunceli Devlet Hastanesi dahiliye kliniğinde tedavi olan 0 yaşlı birey ile kesitsel olarak yapılmıştır. BULGULAR: Yaşlıların çoğu (%51.1) kadın, %67.2 si 65-74 yaş arasındadır. Çalıma bulgularına göre yaşlıların çoğu ağrıları için geleneksel uygulamaları tercih etmektedir. SONUÇ: Yaşlı bireylerde ağrı durumunda geleneksel uygulamaların yarar ve zararları hakkında daha kapsamlı araştırmalar yapılması önerilmektedir. Anahtar kelimler: Yaşlı birey, Geleneksel uygulamalar, Ağrı Corresponding Author: Sibel Sevinc, Department of Nursing, Tunceli School of Health, Tunceli University, Tunceli, Turkey sibelsevis@gmail.com Received June 24, 2014 ; Accepted November 13, 2014 DOI 10.5455/spatula.20141113043053 Published online in ScopeMed (www.scopemed.org). Spatula DD.. Spatula DD 179
Yaşli Bireyde Ağrida Geleneksel Uygulamalar GİRİŞ Yirminci yüzyılın başından beri, yaşam koşullarının yükselmesi, sağlık alanındaki bilimsel ve teknolojik gelişmeler, geliştirilen etkin tanı ve tedavi yöntemleri ile hastalıkların önlenmesi ve erken dönemde tedavinin sağlanması ölüm hızını azaltmış, beklenen yaşam süresini yükseltmiştir. Koruyucu sağlık hizmetlerindeki gelişmeler sonucunda toplam nüfus içinde 65 yaş ve üzerindeki nüfus artmıştır [1]. United Nations (UN) 2010 yılı raporuna göre; 65 yaş ve üzerindeki bireylerin dünya toplumunun yaklaşık %11'ini oluşturduğu, 2050 yılında ise bu oranın %26'ya yükseleceği tahmin edilmektedir [2]. Ülkemizde 2010 yılı itibarıyla yaşam süresi ortalama 73 yıl olup, 65 yaş ve üzeri yaşlı bireylerin tüm nüfusa oranı %7.2'dir ve 2025 yılında bu oranın %10'a ulaşacağı tahmin edilmektedir [3]. Toplumda yaşlı sayısının artması beraberinde getirdiği sorunları da artırmaktadır. Bu sorunlardan bir tanesi de ağrıdır. Ağrı, yaşlılarda en sık bildirilen semptom olup yaşlı bireylerin yaşam kalitesini etkileyen en önemli sorunlardan biridir. Yaşlılarda, gençlere göre daha sık görülmektedir [4]. Yaşlı bireylerde ağrı prevelansı tam olarak bilinmemesine karşın, toplumdaki yaşlı bireylerin %70 inin, sağlık bakım kurumlarında tedavi gören yaşlı bireylerin ise %45-80 inin ağrı yaşadıkları bildirilmektedir. Ağrı algılaması ile yaşa bağlı değişiklikler arasında karşıt ilişki olmasına karşın, hem yaşlı birey ve ailesi hem de sağlık bakım profesyonellerinin ağrının yaşlanmanın ve kronik hastalıklarının doğal bir sonucu olduğuna inanmaları ağrının bildirilmemesine neden olmakta, ağrı tanılamasının tam olarak yapılmasını ve uygun ağrı tedavi yöntemlerinin kullanılmasını engellemektedir [5]. Yaşlı bireylerde görülen ağrı ve diğer benzeri sorunlarda özellikle de kırsal kesimlerde geleneksel uygulamalar tercih edilebilmektedir. WHO (World Health Organization: Dünya Sağlık Örgütü) nun tanımına göre geleneksel tıp, sağlığı sürdürmek yanında korumak, geliştirmek ya da fiziksel ve ruhsal hastalıkları tedavi etmek amacıyla farklı yerel kültürlerdeki deneyim, inanç, teorilerden köken alan bilgi, beceri ve uygulamaların toplamı olarak ifade edilebilir [6]. Geleneksel uygulamalardan bazıları zararsız kabul edilebilecek nitelikte iken, bazıları sağlığı daha fazla bozabilecek uygulamalara dönüşebilmektedir. Özellikle acil durumlarda başvurulan geleneksel sağaltım uygulamaları, hedef birey açısından hayati öneme sahip olabilmektedir. Dahası acil durumlarda başvurulan geleneksel uygulamalar, tıbbi müdahalenin başarısını da etkileyebilmektedir [7]. Sağlık hizmetlerinden ve teknolojik yeniliklerden yeterince yararlanamayan, maddi imkansızlık veya başka sebeplerle doktora gidemeyen veya gitmek istemeyen kırsal alandaki toplum, çareyi geleneksel uygulamalara başvurmakta bulmuştur [8,9]. Ülkemizde yapılan çalışmalarda; yaşlıların %62.1 i ilaç kullanımına ilave olarak bitkisel ürünler kullanmakta, yaşlı bireylerin %41.1 inin diş ağrısında, %26.0 ının baş ağrısında,%82.2 sinin yanıkta geleneksel uygulamalara başvurdukları ve yapılan uygulamalarının ise çoğunlukla zararlı uygulamalar olduğu saptanmıştır [8,9]. Toplumun sağlık-hastalık ile ilgili ritüelleri kültürden bağımsız değildir. Bu kültürel öğeler, sağlık davranışlarını etkilemektedir. Bu nedenle hemşireler bakım verdikleri bireylerin kültürel değerlerini tanımalıdırlar [10,11]. Leininger, hemşirenin farklı kültürlere ait bilgisi arttığı zaman daha iyi bakım verip hastaları daha iyi tedavi edebileceğini ifade etmektedir [12]. Bu nedenle hemşirelik bakımı verirken toplumun ekonomik, politik, sosyal, örgütsel ve kültürel davranış biçimlerini tanımak ve bu doğrultuda hizmet planlamak son derece önemlidir [7]. Bunlarla beraber hemşire; yaşlı bireyin geleneksel ağrı giderme yöntemlerini uygulayıp uygulamadığını öğrenmelidir. Bu amaçla kullandığı ve ağrıyı geçirmede yararlı uygulamalar varsa ağrı geçirme girişimi olarak kullanılır. Çünkü yaşlı bireyler genellikle yeni bir şey öğrenmede isteksiz olurken, önceden uyguladığı ve olumlu sonuç aldığı bir yöntemi kullanmada daha isteklidir [1]. Bu çalışma, Türkiye nin doğusunda yer alan, dağlık bir bölge olması, ağır kış koşulları vb. nedenlerle özellikle de köylerde ulaşım, sağlık vb. hizmetlerin sınırlı ulaştığı bir il olan Tunceli de yapılmıştır. Hem eğitim ve sağlık hizmetlerinden yararlanma olanaklarının düşük olması hem de sağlık hizmetlerine ulaşımı engelleyecek ağır kış koşullarının yaşanması, özellikle de daha yatkın olan yaşlı bireylerin geleneksel uygulamalara başvurma olasılığını artıran faktörler arasında düşünülmüştür. Bu gruptaki hastalar, ağrı algılamalarının azalmasının yanı sıra, yalnız yaşamaları ve sağlık merkezlerine uzakta olabilmelerinden dolayı, hastaneye daha geç başvurmakta ve geleneksel uygulamaları tercih edebilmektedirler. Tunceli İli nde daha önce böyle bir çalışma yapılmamasından yola çıkarak, yaşlı bireylerin ağrılı durumlarda başvurdukları geleneksel uygulamaların belirlenmesinin bilimsel veri sağlayacağı ve sağlık hizmetlerine yön vereceği düşünülmektedir. Dolayısıyla bu çalışma; Tunceli İli nde yaşayan yaşlı bireylerin ağrılı durumlarda başvurdukları 0 Spatula DD
geleneksel uygulamaların belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Bu çalışma Tunceli Devlet Hastanesi dahiliye kliniğinde tedavi amacıyla yatmakta olan 65 yaş ve üzeri bireylerde ağrılı durumlarda uygulanan geleneksel uygulamaları belirlemek amacı ile kesitsel olarak planlanmıştır. Araştırmanın örneklemine, herhangi bir sebeple dahiliye kliniğinde yatmakta olan, görsel ve işitsel bozukluğu olmayan, kişi, yer ve zaman oryantasyonu olan, iletişim kurma yeteneğini kaybetmemiş olan ve araştırmaya katılmaya istekli 65 yaş ve üzeri yaşlılar alınmıştır. Eylül 2013- Şubat 2014 tarihleri arasında ulaşabildiğimiz bütün yaşlılar (n=0) çalışma kapsamına alınmıştır. Verilerin Toplanması Araştırmanın verileri, yaşlıların sosyodemografik özellikleri ve geleneksel uygulamalarını sorgulamak amacıyla geliştirilen soru formu ile toplanmıştır. Asıl uygulamaya geçmeden önce 10 yaşlı üzerinde ön uygulama yapılmıştır. Veriler uygun bir ortamda ve yüz yüze görüşme tekniği kullanılarak toplanmıştır. Soru formunun uygulanması ortalama 10 dk. içinde tamamlanmıştır. Soru formu; Bu form, araştırmacılar tarafından benzer çalışmalardan yararlanılarak, ilgili literatür bilgileri doğrultusunda hazırlanmıştır [8-10,11]. Yaşlılara ait yaş, cinsiyet, medeni durum, öğrenim durumu vb. gibi sosyo-demografik ve ağrı yaşanma durumundaki davranışlar, doktora danışmadan ağrı kesici ilaç alma durumu, ağrılı durumlarda başvurulan geleneksel uygulamalar (örn. baş ağrısı durumunda değişik otları içme, diş ağrısı durumunda diş üzerine aspirin, ispirto, tütün, tuz gibi maddeleri koyma) vb. gibi sorudan oluşmaktadır. Verilerin Değerlendirilmesi Araştırmadan elde edilen veriler, SPSS bilgisayar programı kullanılarak değerlendirilmiş, verilerin analizinde sayı, yüzdelikler kullanılmıştır. Etik Boyut Araştırmanın yapılabilmesi için Tunceli İl Sağlık Müdürlüğü nden yazılı izin alınmıştır. Ayrıca çalışma kapsamına alınan yaşlı bireylerden izin alınmıştır. Bu çalışmanın yapıldığı ilde etik kurulun bulunmaması ve çalışmanın tanımlayıcı bir çalışma olması nedeniyle etik kurul izni alınmamıştır. BULGULAR Karadağ ve Sevinç Yaşlı Bireylerin Sosyo-demografik ve Ağrılı Durumları İle İlgili Özellikleri Araştırma kapsamına alınan yaşlıların %51.1 i kadın, %67.2 si 65-74 yaş arasındadır. Yaşlıların %81.7 si evli, %32.2 siokur-yazar değil ve %32.8 i yeşil kartlıdır. Yaşlıların büyük çoğunluğu (%41.7) yaşamının büyük kısmını şehirde geçirmiştir (Tablo 1). Tablo 1. Yaşlı Bireylerin Sosyo-demografik Özellikleri Özellikler(n=0 ) n % Cinsiyet Kadın Erkek Yaş grupları 65-74 yaş 75-84 yaş 85 ve yaş Eğitim Düzeyi Okur-yazar değil Okur-yazar İlkokul mezunu Ortaokul mezunu Lise mezunu Medeni durum Evli Bekar/Dul Yaşantısının Çoğunluğunu Geçirdiği Yer Köy İlçe Şehir Sağlık güvencesi Emekli sandığı Bağkur Yeşil kart SSK Özel sigorta 92 88 1 41 58 25 51 31 147 33 63 42 75 41 59 48 11 51.1 48.9 67.2 22.8 32.2 13.9 2 17.2 81.7.3 35.0 23.3 41.7 22.8 32.8 26.7 6.1 Yaşlı bireylerin ağrılı durumları ile ilgili özelliklerine bakıldığında; en fazla ağrı yaşanan vücut bölümü sırasıyla, diz ve eklemler (%26.1), baş (%22.8), göğüs (%12.2), mide (%), karın (%), diş (%7.8), göz (%7.2) ve böbrek (%5.6) tir. Ağrı yaşandığında yaşlı bireylerin%51.7 sinin sağlık kuruluşuna gitme, %31.1 inin evde geleneksel yöntemlerle tedavi etmeye çalışma, %17.2 sinin evinde bulunan ilaçları kullanma yönünde davranış sergiledikleri saptanmıştır. Araştırma kapsamına alınan yaşlıların %57.2 sinin doktora danışmadan ağrı kesici ilaç aldığı bulunmuştur. Yaşlı bireylerin %30.0 unun ağrıyı geçirmek için kapı/komşunun ya da diğer kişilerin önerdiği ilaçları kullandığı ve % 67.8 sinin ağrısı oldukça ağrı kesici ilaçları kullandığı belirlenmiştir (Tablo 2). Spatula DD 1
Yaşli Bireyde Ağrida Geleneksel Uygulamalar Tablo 2. Yaşlı Bireylerin Ağrılı Durumları İle İlgili Özellikleri Özellikler (n=0 ) n % En fazla ağrı yaşanan vücut bölümü Diz ve eklemler Baş Göğüs Mide Karın Diş Göz Böbrek Ağrı yaşandığında yapılan davranışlar Sağlık kuruluşuna gitme Evde geleneksel yöntemlerle tedavi etmeye çalışma Evdeki ilaçları kullanma (Analjezik) Doktora danışmadan ağrı kesici ilaç alma Evet Hayır Ağrıyı geçirmek için kapı/komşunun ya da diğer kişilerin önerdiği ilaçları kullanma Evet Hayır Ağrı Kesicileri Kullanma Sıklığı Ağrı oldukça Birkaç günde bir Haftada bir Her gün Ayda bir 47 41 22 14 13 10 93 56 31 103 77 54 126 122 14 8 26.1 22.8 12.2 7.8 7.2 5.6 51.7 31.1 17.2 57.2 42.8 30.0 70.0 67.8 7.8 4.4 Yaşlı Bireylerin Ağrılı Durumlarda Başvurdukları Geleneksel Uygulamalar Araştırma sonuçlarına göre yaşlı bireylerin; eklem ağrısı, karın ağrısı, baş ağrısı, mide ağrısı, diş ağrısı, kulak ağrısı, göğüs ağrısı, böbrek ağrısı durumlarında, çeşitli geleneksel uygulamalara başvurdukları saptanmıştır. Bu geleneksel uygulamalar Tablo 3 te belirtilmiştir. TARTIŞMA Türkiye de 2050 yılında her beş kişiden biri geriatrik yaş grubu olarak tanımlanan 65 yaş ve üstünde olacaktır. Yaşlı nüfusun artmasına paralel olarak bu grupta çeşitli sağlık sorunları da giderek artmaktadır. 65 yaş ve üzerindeki bireylerin %80-85 inin yaşamları süresince, en az bir kez ağrının eşlik ettiği önemli bir sağlık sorunu yaşayacakları öngörülmektedir. Ağrının en yaygın nedenleri, sırt, eklem, kol/bacak, el/ayak, kas ağrılarının izleyen boyun, baş, mide/barsak, kemik ve göğüs ağrısıdır [1]. Tunceli İli nde yaşayan yaşlı bireylerin ağrılı durumlarda başvurdukları geleneksel uygulamaların belirlenmesi amacıyla yapılan bu çalışmada da yaşlı bireylerin en fazla diz eklem ve baş ağrısı yaşadıkları saptanmıştır. Ülkemizde yapılan diğer çalışmalarda; yaşlılar en fazla baş (%27.3) sırt-bel (%24.6) ve bacakdiz (%.5) ağrısı, ekstremite, gövde ve baş ağrısı yaşadıklarını bildirmişlerdir [13-14]. Bu çalışmanın sonuçları Türkiye deki yaşlı popülasyonun ağrı nedenleriyle benzerlik göstermektedir. Bu çalışmada, ağrı yaşadığında yaşlı bireylerin büyük çoğunluğunun evde geleneksel yöntemlerle tedavi etmeye çalıştığı, doktora danışmadan ağrı kesici ilaç aldığı ve ağrıyı geçirmek için kapı/komşunun ya da diğer kişilerin önerdiği ilaçları kullandığı saptanmıştır. Ülkemizde yapılan bir çalışmada; yaşlı bireylerin doktor önerisi olmadan çoğunlukla ağrı kesiciler (%23.3), nezle-grip ilaçları (%25.2), vitamin mineral tabletleri (%28.1) kullandıkları saptanmıştır [9]. Bu sonuçlar yakın akraba tavsiyesiyle ya da doktor önerisi olmadan ağrı kesici ilaç kullanımının ülkemizde yaygın olduğunu göstermektedir. Bu çalışma sonuçları da bu verileri desteklemektedir. Ağrı kesici ilaçlara rağmen ağrıyı hafifletmek üzere ilaç dışı yöntemler eski çağlardan beri kullanılmaktadır. Sağlık uygulamalarında ilaç dışı yöntemlere ilişkin olan tek başına kabul edilen bir sınıflama ya da bir tanım yoktur. Bu yöntemler ilaç girişimlerinin yerini almak için değil, bunlara yardımcı olmak için uygulanmalıdır [1]. Bu çalışmada ağrı kesici olarak çeşitli geleneksel yöntemlerin kullanıldığı saptanmıştır. Yaşlı bireylerin eklem ağrısı sorununda; çoğunlukla masaj yapmanın yanı sıra, nanenin ufalanarak ağrıyan bölge üzerine sarılması, yabani kavunun olgunlaştığında ağrıyan bölge üzerine sarılması, ağrıyan bölgeye ısırgan otu sarılması, kumun içine girme, kaplıcaya gitme, yün çorap giyme, benzin, arpa unu, papatya kaynatıp sürme gibi geleneksel uygulamalar yapıldığı saptanmıştır. Kronik hastalığı olan bireylerin geleneksel sağlık uygulamalarının belirlendiği bir çalışmada; romatoid artritli bireylerin ağrı yönetimi için lahana yaprağını sarmak, keten tohumunu kaynatıp içmek, zencefil yemek, tarçın yemek, zeytinyağı ile kırmızı biber karışımını sarmak, atkestanesi yemek, soğan ile zeytinyağı karışımını sarmak, ısırgan otunu kaynatıp içmek, mısır püskülünü kaynatıp içmek gibi geleneksel uygulamalarının olduğu tespit edilmiştir []. Farklı uygulamaların yöresel farklılıklardan kaynaklandığı düşünülmektedir. Kadınların diş, karın ve kulak ağrısı olan çocuklarına yaklaşımlarının incelendiği çalışmada; çalışmaya katılan kadınların %29.2 sinin karın ağrısı durumunda, evde hazırladıkları karışımları (alkol, katran, zeytinyağı, viks, kekik yağı, elma yağı, gül yağı, aspirin, yoğurt, ekmek, hamur, çörek otu, soğan, yumurta, oğlan otu, sabun) çocuklarının karnına ve ayak tabanına sürdükleri belirtilmektedir [16]. Bu çalışmada ise yaşlı bireylerin karın ağrısı sorununda; ağrıyan bölgeye ısırgan otu sarılması, nane ile limon suyunu karıştırıp içme, kızdırılmış tuğlanın ağrıyan yerin üzerine konulması, süt ve şerbet karıştırıp içme, papatya kaynatıp içme gibi geleneksel uygulamaları saptanmıştır. Yine bu çalışmada da farklı uygulamaların yöresel farklılıklardan kaynaklandığı söylenebilir. 2 Spatula DD
Karadağ ve Sevinç Tablo 3. Yaşlı Bireylerin Ağrılı Durumlarda Başvurdukları Geleneksel Uygulamalar Geleneksel Uygulamalar (n=0) n % Eklem Ağrısı Nanenin ufalanarak ağrıyan bölge üzerine sarılması Yabani kavunun olgunlaştığında ağrıyan bölge üzerine sarılması Ağrıyan bölgeye ısırgan otu sarılması Kumun içine girme Kaplıcaya gitme Yün çorap giymek Benzin, arpa unu, papatya kaynatıp sürmek Masaj yapmak Hareket etmek 19 25 20 20 13 12 33 17 10.6 13.9 11.1 11.1 7.2 6.7.3 9.4 Karın Ağrısı Ağrıyan bölgeye ısırgan otu sarılması Nane ile limon suyunu karıştırıp içme Kızdırılmış tuğlanın ağrıyan yerin üzerine konulması Süt ve şerbet karıştırıp içme Papatya kaynatıp içme 35 43 51 30 19.4 23.9 2 16.7 Baş Ağrısı Alına dilimlenmiş patates, haşlanmış soğan, portakal kabuğu sarma Alına sıkıca bağ bağlama Sarımsak yeme Çaya aspirin atma Ceviz yaprağı, govik otunu* başa sarma Değişik otları içme Limonlu çay içme 61 27 24 17 33.9.0 13.3 9.4 Mide Ağrısı Nane, limon kabuğu ve şekerin kaynatılarak içilmesi Balla sütün karıştırılıp içilmesi Ayran içilmesi Pekmez içme Kekik otu haşlanıp suyundan her gün 2-3 çay bardağı içme 30 51 28 16.7 2.6 Kınkar otunun* kaynatılıp içilmesi Papatyanın kaynatılıp içilmesi Kilin kaynatılıp içilmesi 12 12 8 6.7 6.7 4.4 Diş Ağrısı Diş üzerine aspirin, ispirto, tütün, tuz gibi maddeleri koyma 48 26.7 Armut dalı kaynatılıp suyuyla ağızda gargara yapma 19 Maydanoz, roka, tere çiğneme 20 11.1 Günebakan otuna* arpa unu karıştırıp kaynatıp yüzüne sürme 20 11.1 Yumurta kızartıp sıcak şekilde diş üzerine koyma 19 10.6 Diş üzerine sarımsak koyma 17 9.4 Tuzlu suyla gargara yapma 37 20.0 Kulak ağrısı Zeytinyağı içinde soğan kabuğu kaynatılıp kulağa damlatma 38.1 Sarımsağın zeytinyağı içinde kavrulup suyu kulağa damlatma 43 23.9 Emziren kadınlara gidip anne sütünü kulağa sağma 57 31.7 Arpa unu kaynatıp bezle kulağa tutma 42 23.3 *Tunceli de yetişen bir bitki Spatula DD 3
Yaşli Bireyde Ağrida Geleneksel Uygulamalar Tablo 3 ün Devamı: Yaşlı Bireylerin Ağrılı Durumlarda Başvurdukları Geleneksel Uygulamalar Göğüs Ağrısı Dağ çayı içme Tereyağı, pekmez, toz biberi karıştırıp içme Bal ile siyah turpu karıştırıp içme Delikli taş ziyaretine gitme Masaj yapma Bir yerde oturup dinlenme Yedi komşudan ekmek toplayıp yeme Sıcak havlu koyma Böbrek ağrısı Glabor ağacının meyvesini kaynatıp içme Arpanın kaynatılıp suyunun içilmesi Yoğurt suyu, kaynatılmış ayran suyu, biranın içilmesi Mısır püskülünün kaynatılıp içilmesi Siyah turp suyunun içilmesi Böğürtlen kökünün kaynatılıp suyunun içilmesi İçmelere(kaplıcalar) gidilmesi Tuğlayı ısıtıp üzerine oturma Bol bol su içme Isırgan otu kaynatıp içme Bu geleneksel uygulamaların edinildiği kaynaklar Arkadaş/komşu Aile/akraba Gazete,tv, radyo Aktar vb. Araştırma sonucunda, baş ağrısı sorununda; alına dilimlenmiş patates, haşlanmış soğan, portakal kabuğu sarma, alına sıkıca bağ bağlama, sarımsak yeme, çaya aspirin atma, ceviz yaprağı, govik otunu başa sarma, değişik otları içme, limonlu çay içme gibi geleneksel uygulamalar yapıldığı belirlenmiştir. Sivas bölgesinde yapılan yüksek lisans tezinde de baş ağrısına yönelik, patates dilimlerini alına bağlamak, limonu dilimleyip alına bağlamak, koyun kıran otunu kaynatıp içmek, karaturp yemek, hazanbel kökünü kaynatıp içmek, beşparmak otunu kaynatıp içmek, civanperçemi otunu kaynatıp içmek, kekik kaynatıp içmek, naneyi kaynatıp içmek, çörek otunu kaynatıp içmek, hayvanın ödünü alnına bağlamak ve bal yemek, sirkeli suyla başı yıkamak, ekmeği çiğneyip başa sarmak, hocaya gitmek, dua etmek-hocaya gitmek-sirkeli bezi başa sarmak şeklinde uygulamalar tespit edilmiştir []. Ülkemizdeki bir doğu ilinde kırsal alanda geleneksel uygulamaların incelendiği bir çalışmada; yaşlılar baş ağrısında alına yuvarlak kesilmiş patatesleri bağlama (%43.4) ve alından sıkıca başı bağlama (%52.6) gibi uygulamalar yaptıkları saptanmıştır [8]. Geleneksel olarak başa sebze dilimleri bağlamak ortak baş ağrısı yönetimi 31 25 27 32 27 6 11 22 23 12 14 17 29 23 10 60 92 17 11 17.2 13.9.0 17.8.0 3.3 6.1 12.2 12.8 6.7 7.8 9.4 16.1 12.8 5.6 33.3 51.1 uygulaması olarak belirlenmiş ve yörelere göre farklı uygulamalar saptanmıştır. Bu çalışmada mide ağrısı durumunda; nane, limon kabuğu ve şekerin kaynatılarak içilmesi, balla sütün karıştırılıp içilmesi, ayran içilmesi, pekmez içme, kekik, kınkar, papatya gibi otların kaynatılıp içilmesi, kilin kaynatılıp içilmesi gibi geleneksel uygulamalar belirlenmiştir. Yapılan bir çalışmada gastrit için sinirlilik otunu kaynatıp içmek, ısırgan otunu kaynatıp içmek, papatya kaynatıp içmek, kiraz yemek, lahana yaprağı yemek, keten tohumunu ezip yemek, nar kabuğunu ezerek çörek otu ile karıştırıp yemek, ıhlamur kaynatıp içmek, ısırgan otunu kurutup yemek, lahana yaprağını kaynatıp içmek, ebegümeci kaynatıp içmek, siğil yaprağını çiğneyerek yemek şeklinde uygulamalar tespit edilmiştir []. Tunceli yöresinde mide ağrısı için daha çok bölgede özgü otların da kullanıldığı görülmekte bu da yine uygulamaların farklı bölgelerden kaynaklandığını düşündürmektedir. Bu çalışmada diş ağrısı durumunda; diş üzerine aspirin, ispirto, tütün, tuz gibi maddeleri koyma, armut dalı kaynatılıp suyuyla ağızda gargara yapma, maydanoz, roka, tere çiğneme, günebakan otuna arpa unu karıştırıp kaynatıp yüzüne sürme, yumurta 9.4 6.1 4 Spatula DD
kızartıp sıcak şekilde diş üzerine koyma, diş üzerine sarımsak koyma, tuzlu suyla gargara yapma gibi geleneksel uygulamalar belirlenmiştir. Kırsal alandaki yaşlıların yaygın sağlık problemlerinde başvurdukları geleneksel uygulamaların incelendiği bir çalışmada diş ağrısında yaşlıların ağrıyan diş üzerine ispirto, kolonya, araba akü asidi, tütün, tuz gibi maddeleri koyma gibi benzer uygulamaları olduğu belirlenmiştir [8]. Yapılan bir diğer çalışmada kadınların %38.9 unun çocukların ağrıyan dişlerine aspirin koyduğu, tuz, limon tuzu ile gargara yaptıkları, sirke, rakı, kolonyalı pamuk koydukları, hacı yağı kokusu sürdükleri, çiğ sarımsak, soğan koydukları saptanmıştır [16]. Çalışmalarda yapılan uygulamalar bu çalışmadaki uygulamalarla paralellik göstermektedir. Çalışmada kulak ağrısı durumunda; zeytinyağı içinde soğan kabuğu kaynatılıp kulağa damlatma, sarımsağın zeytinyağı içinde kavrulup suyu kulağa damlatma, emziren kadınlara gidip anne sütünü kulağa sağma, arpa unu kaynatıp bezle kulağa tutma gibi geleneksel uygulamalar belirlenmiştir. Kadınların diş, karın ve kulak ağrısı olan çocuklarına yaklaşımlarının incelendiği Antalya da yapılan bir çalışmada kadınların çocuklarının kulak ağrısı için kulağa anne sütü damlatmak uygulamasını yaptıkları, kadınların yaşı artıkça geleneksel uygulama yapma oranlarının da arttığı saptanmıştır. Bu çalışmada da yaşlıların benzer uygulamayı yaptıkları görülmektedir [16]. Bu benzerlikler, ağrı durumunda geleneksel uygulamalara her bölgede başvurulduğunu düşündürmektedir. Araştırmamızda, göğüs ağrısı sorununda; Dağ çayı içme, tereyağı, pekmez, toz biberi karıştırıp içme, bal ile siyah turpu karıştırıp içme, delikli taş ziyaretine gitme gibi uygulamalara başvurulduğu saptanmıştır. Böbrek ağrısı sorununda; Glabor ağacının meyvesini kaynatıp içme, arpanın kaynatılıp suyunun içilmesi, yoğurt suyu, kaynatılmış ayran suyu, biranın içilmesi, mısır püskülünün kaynatılıp içilmesi, siyah turp suyunun içilmesi, böğürtlen kökünün kaynatılıp suyunun içilmesi, içmelere(kaplıcalar) gidilmesi gibi uygulamalara başvurulduğu saptanmıştır. Yörenin dağlık olması nedeniyle değişik otların olması ve kaplıcaların bulunması yaşlıların bu uygulamalara başvurmalarını sağlamış olabilir. Araştırma kapsamına alınan yaşlıların bu geleneksel uygulamaların edinildiği kaynakların sırasıyla; aile/akraba, arkadaş/komşu, gazete, tv, radyo, aktar vb. olduğu belirlenmiştir. Kırsal kesimde yaşayan yaşlı bireylerin tamamlayıcı ve alternatif tedavi yöntemlerini kullanma durumlarının incelendiği başka bir çalışmada; yaşlıların %70.7 sinin bitkisel terapileri, %69.3 ü dini uygulamaları, %59.7 si beslenme terapilerini farklı Karadağ ve Sevinç kronik hastalıklarını tedavi etmede kullandıkları saptanmıştır [17]. Literatürle paralel olarak, yaşlıların geleneksel uygulamaları farklı kaynaklardan öğrenmiş olduğu ve özellikle bitkisel kaynaklı geleneksel uygulamaları çoğunlukla kullandıkları görülmektedir. SONUÇ VE ÖNERİLER Çalışmaya katılan yaşlı bireylerin en fazla dizeklemler ve baş bölgelerinde ağrı yaşadıkları ve ağrılarına yönelik çeşitli geleneksel uygulamalarının olduğu saptanmıştır. Yaşlıların diz ve eklem ağrısında; ağrıyan bölgeye ısırgan otu sardığı, karın ağrısında; ısıtılmış tuğlayı ağrıyan bölgenin üstüne koyduğu, baş ağrısında; alına sıkıca eşarp bağladıkları, mide ağrısı durumunda; balla sütü karıştırıp içtiği ve kulak ağrısında; anne sütünü kulağa damlattıkları tespit edilmiştir. Araştırma kapsamına alınan yaşlıların bu geleneksel uygulamaları öğrendikleri kaynakların daha çok aile/akraba olduğu belirlenmiştir. Ağrı yaşandığında yaşlı bireylerin büyük çoğunluğunun evde geleneksel yöntemlerle tedavi etmeye çalıştığı ve doktora danışmadan ağrı kesici ilaç aldığı bulunmuştur. Bu sonuçlar doğrultusunda; bu bölgede görev yapan sağlık çalışanlarının ağrı yönetiminde öykü alırken, hastaların uygulayabileceği geleneksel yöntemleri sorgulaması önemlidir. Yaşlı bireylere bakım veren hemşirelerin hizmet içi eğitimlerine bölgede kullanılan ağrı yönetiminde kullanılan geleneksel uygulamaların yararlı ve zararlı etkilerinin eklenmesi gerekmektedir. Doğru bilgi, hastalık yönetiminin sağlanması ve farkındalığın arttırılması için hastaneye başvuran yaşlı bireylerden geleneksel uygulamaları kullanıp kullanmadığına ilişkin bilgi alınması, bireylere ve ailelerine düzenli aralıklarla eğitimlerin yapılması ve danışmanlıkların verilmesi önerilebilir. Bu çalışmada kişi, yer ve zaman oryantasyonu olan yaşlıların seçimi yapılırken kullanılamamış olan Mini mental test veya benzeri formların ileride yapılacak benzer çalışmalarda kullanılması önerilebilir. Ülkemizde yaşlı bireylerin kullandıkları geleneksel yöntemleri ve bunlara ilişkin yaşanılan problemleri belirlemek amacıyla daha geniş popülasyonlu çalışmalara ihtiyaç olduğu düşünülmektedir. Spatula DD 5
Yaşli Bireyde Ağrida Geleneksel Uygulamalar KAYNAKLAR 1. Aslan EF. (ed.) Ağrı Doğası ve Kontrolü. Akademisyen Tıp Kitapevi. 2. Baskı, Ankara, 2014. 2. United Nations (UN). World Population Prospects the 2010 Revision. http://www.un.org [Acces date: 11.05.2011]. 3. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). Nüfus İstatistikleri ve projeksiyonları. http://www.tuik.gov.tr [Acces date: 4.2011]. 4. Bahat ÖG, Akif KM. Yaşlıda ağrıya yaklaşım. Akad Geriatri. 2009; 1(1): 31-44. 5. Yeşilbalkan ÖU, Yaşlı Bireylerde Ağrı. İleri Geriatri Hemşireliği (Ed.Fadıloğlu Ç). İzmir,2006.s.91-93. 6. WHO.2008. Tradational Medicine, Fact sheet N 134. http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs134/en [Acces date: 01.09.2013]. 7. Karatay G. Kars ili I. no lu sağlık ocağı bölgesinde yaşayan kadınların sağlıkla ilgili bazı acil durumlarda başvurdukları uygulamaların belirlenmesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi. 2009;1 (1): 3-16. 8. Tortumluoğlu G, Karahan E, Bakır B, Türk R. Kırsal alandaki yaşlıların yaygın sağlık problemlerinde başvurdukları geleneksel uygulamalar. Uluslar Arası İnsan Bilimleri Dergisi. 2004;1-16. www.ınsanbilimleri.com. 9. Dedeli Ö ve Karadakovan A. Yaşlı bireylerde ilaç kullanımı, tamamlayıcı ve alternatif tedavi uygulamalarının incelenmesi. Spatula DD. 2011; 1(1):23-32. 10. Bolsoy N, Sevil Ü. Sağlık-Hastalık ve kültür etkileşimi. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi(Atatürk University Nursing Journal). 2006; 9 (3): 78-87. 11. Tortumoğlu G. Transkültürel hemşirelik ve kültürel bakım modeli örnekleri. C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi. 2004; 8(2): 47-57 12. Leininger M. Culture care theory: a major contribution to advance transcultural nursing knowledge and practices. Journal of Transcultural Nursing. 2002; 13(3): 9-192. 13. Tanrıverdi G, Okanlı A, Çetin H, Özyazıcıoğlu N, Sezgin H, Kararman ÖH. et al. Yaşlı popülasyonda ağrı. Turkish Journal of Geriatrics. 2009; 12 (4): 190-197. 14. Güngör Tavşanlı N, Özçelik H, Karadakovan A. Ağrısı olan yaşlı bireylerin yaşam kalitesinin incelenmesi. Ağrı. 2013;25(3):93-100.. Acıyurt A. Sivas Gölova ilçesinde kronik hastalığı olan bireylerin geleneksel sağlık uygulamalarının belirlenmesi. Cumhuriyet Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Hemşirelik Programı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2008. 16. Efe E, Öncel S, Yılmaz M. Kadınların diş, karın ve kulak ağrısı olan çocuklarına yaklaşımları. Ağrı. 2012;24(2):69-76. doi: 10.5505/agri.2012.83723 17. Sağkal T, Demiral S, Odabaş H, Altunok E. Kırsal kesimde yaşayan yaşlı bireylerin tamamlayıcı ve alternatif tedavi yöntemlerini kullanma durumları. F.Ü.Sağ.Bil.Tıp Derg. 2013; 27 (1): 19 26. http://www.fusabil.org 6 Spatula DD