Drava V a TALYA KATERANLIÚI Sava DALMAÇYA Sõrmium Belgrad Zara Theodosia (Kaffa) Spolatto Khersones Vidin Silistria Ras Niş Nikopolis Pliska Ragusa Priştina Trnovo Varna Serdika Mesembria Pernik Ankhialos Prizren Skopye Develtos Skadar Sozopolis Philippopolis Dyrrhakhion Strumika Adrianopolis MAKEDONIA Bari Okhrida (Edirne) Prilep Melnik Versinikia Bulgarophygon Tarento Prespa Prosek Vodena Arkadiopolis Serrnes Brõndisi Avlona THASOS Kastoria Rossano Servia THESSAIONIKESTRYMON Herakleia Selymbria Khalkedon Trabzon Nikomedeia Kallipolis Koloneia Kyzikos Nikaia Dazimon Abydos KORFU LEMNOS Sangarios Adramyttion Ankyra Sebasteia MESOPO- Nikopolis Larissa (Edremit) Dorylaion LESBOS TephrikeTAMIA Messina Pergamon HELLAS Kaisareia Melitene KEPHALLENIA EUBOA Amorion MELITENE Taormina Thebal KHIOS Sardes Arabissos Smyrna ZAKYNTHOS Korinthos Athenae ANDROS Ikonion Syrakusa PELOPONNESOS SAMOS Ephesos Germanikeia Hadat Zapetra Amida Tyana Samosata Anazarbos Miletos Edessa Adana NAKSOST Telukh Tarsos KOS Attaleia SELEUKEIA Antiokheia Seleukeia Halep RHODOS Laodikeia KEPHALLENA TH. SIR MIU M DYRRHAKON BULGARIA NIKOPOLIS II. BASILEIOS DEVLETİ 1025 YILLARINDA 0 250 km TH rd ar 1025 de Devlet Sõnõrõ 1025 den Sonra Kazanõlan Topraklar Tuna P A R I S T R PELAGOS TH K R E T A AIGATON I O N BALKAN DAĞLARI Marica(Meriç) KHIOS TH SAMOS THRAKIA ABYDO OPSIKION HEAKESION TH İstanbul OPTIMATON Maiandr K I B Y R A o s BUKELLARION ANATOLIKON I O T O N PAPHLA- GONIA KAPPADOKIA KHERSONES TH KYPROS ARMENIAKON KHARSIANON KILIKIA SEBASTEIA LYKANDOS Tripolis Beyrut Sidon ANTIOKHEIA TH K O K H A L L O N E D I FIRAT ÞEH RLER TELUKH Raphanea Çimiş kos fetihleri 975 Emesa Baalbek Damaskos Akkon Tiberias Nazareth Kaisareia Kudüs I A K A F K A S Y A Fõrat A Kars Ani 1045 den Dvin beri Theodosiopolis TARON IBERIA THEODOSIOPOLIS Mantzikert Martyropolis Dicle VASPURKAN Nisibis Harran Musul Arakses Kaynak: G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Bas mevi, 1986. 2 II. Basileios döneminde devletin s n rlar. Zara NORMANLAR HIRVAT STAN D A L M A Ç Y Sava Sebenico (Sibenik) Spalato (Split) A Sirmum Semlin (Zemun) Drina ZETA MACAR STAN Ras Belgrad Braniçevo Vidin Nis Tuna Trnovo Maric a Varna Mesembria Cattoro Sofya Ankhialos Scod Skopye (Skadar ) Sozopolis Philippopolis Dyrrhakhion Bari Amastris Okhrida Adrianopolis Prilep Tarentum Serrhes Mosynopolis Selymbria Vodena Khrisopolis Herakleia Avlona Brindisi Selanik Herakles Khalkedon İstanbul Kastoria Berrhoia Kallipolis Nikomedeia Kyzikos Nikaia LEMNOS Larissa Abydos Brussa Ankyra Dorylaion KORFU Nikopolis Adramyttion 0 50 100 150 200 Vardar EUBOA KEPHALLENIA Atina ZAKYNTHOS Korinthos KOMNENOS LAR DEVLETİ Aleksios devri sõnõrlarõ (1118) Ioannes II. devri sõnõrlarõ Manuel I. devri sõnõrlarõ (1180) 250 km Morava Struma PEÇENEKLER KUMANLAR K R E T A Malander Sangarios Theodo sia (Kaffa) Khersones H a l y s Sinope Konstantia KYPROS Tamatarkhai Sebasteia O r o ntes Emessa (Hims) Tripolis Trabzon LESBOS Pergamon Amorion KONYA Kaisareia Melitene Sardes (RUM) Smyrna Philomelion KHIOS Philippopolis SULTANLIÚI Ephesos Sozopolis Myriakephalon Tyana Antiokheia Samosata SAMOS Germanikeia Sublaion Ikonion Laodikeia Herakleia Edessa Anazarbos PATMOS Khonai Adana Attaleia Harran Tarsos Mopsuestia KOS Antiokheia Seleukeia Halep RHODOS Khandaks Laodikeia (Kandia) A k d e n i z K a r a d e n i z Theodosiopolis Kaynak: G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Bas mevi, 1986. 3 Komnenos Devleti. 139
* 1 stanbul a ad n veren mparator Constantinus ile Ayasofya y yapt ran I. Justinianos, Meryem ile Çocuk sa ya kent maketini ve Ayasofya y sunarken. Bizans ortaça nda Anadolu da genellikle bir askeri karakol çevresinde küçük yerleßmeler yap lm ßt r. Antik dünyan n büyük ve zengin kentleri giderek yerini bu Ortaça kentlerine b rakm ßt r. Bu, Anadolu kültür tarihinde çok önemli bir dönüßümün göstergesidir!: Antik kültür, yerini Ortaça kültürüne b rakmaktad r. Çok büyük boyutlu tap naklar, hamamlar, tiyatrolar, sütunlu caddeleri, gymnasiumlar ve çok say da kamu binas olan zengin kentlerin yerini, küçük, d ßa kapal, çekirde ini kilise ya da manast rlar n olußturdu u, yoksul kentsel yerleßmeler alm ßt r. Bu yeni kentler, antik kentlerin geometrik planl imar n da terk etmiß, sokaklar ve binalar daha organik, rastlant sal bir biçimde gelißmißtir. Ortaça literatüründe de zaten yaln zca Konstantinopolis polis *, yani kent olarak an lmakta, di er birçok ortaça kenti kale anlam na gelen kastron diye an lmaktad r. Antik kentlerin söndü ü dönemde Anadolu da neredeyse büyüyen tek kent, imparatorlu un baßkenti olarak seçilmesi nedeniyle Konstantinopolis tir. 2. Coğrafyanõn Belirlediği Başkent: Konstantinopolis O güne kadar Roma n n küçük bir bal kç kenti olan Byzantion, neden imparator Constantinus taraf ndan imparatorlu un yeni baßkenti olarak seçildi? Roma mparatorlu u daha Diocletianus döneminde (285-305) imparatorlu un talya da olan merkezini, jeopolitik nedenlerle do uya kayd rmay tasarl yordu. Bat Roma topraklar kuzeyden gelen ve Romal lar n barbar dedikleri uluslar n sald r lar na aç kt. mparatorlu un, Avrupa daki merkezini koruyabilece i bir hinterland kalmam ßt ve do u topraklar daha güvenliydi. Diocletianus resmen baßkent ilan etmemekle birlikte, Nikomedia ya ( zmit) yerleßti ve imparatorlu u buradan yönetti. Constantinus daha uzak görüßlü bir liderdi. Do unun daha güvenli oldu unu görmesinin yan s ra, bu topraklarda h zla yay lan H ristiyanl n, art k toplumsal deste ini giderek yitiren imparatorluk için taze bir güç olabilece ini farketti ve bu yeni dini resmen tan d. Bundan sonra do u topraklar imparatorlu un merkezi için daha sa lam bir zemin haline gelmißti. Constantinus un Roma n n Anadolu daki görkemli kentleri yerine Byzantion u yeni baßkent yapmas co rafi konumundan kaynaklan yordu. Üç taraf denizle çevrili olan kenti savunmak çok kolayd. Bo az n güçlü ak nt s denizden kußatmay olanaks z k l yordu. Karadan kußatanlar n ise, yeter genißlikte ve yeterli lojisti i sa layacak bir hinterland olmuyordu. Yani savunma aç s ndan Roma ile k yaslanamayacak kadar avantajl bir konuma sahipti. Do usunda ve bat s nda yer alan geniß imparatorluk topraklar n yönetebilmek için uygun bir konumdayd. Yer ald co rafyadaki merkezi konumu kente, deniz ve kara ulaß m ile çok geniß bir bölgeye egemen olabilme imkân n vermekteydi. Konstantinopolis, o günün dünyas n n önemli ticaret yollar n n kavßa ndayd ve bu ticareti kontrol edebilecek konumdayd. stanbul Bo az, Karadeniz - Akdeniz aras ndaki bütün deniz ticaretinin odakland dar su yoludur. Kara ticareti aç s ndan bak ld nda da Asya ile Avrupa aras ndaki ticari trafi in bu kentten geçti i görülür. Deniz ulaß m aç s ndan çok uygun oldu undan, kußatma alt ndayken bile kendini besleyebilece i ve yard m alabilece i çok geniß bir hinterlandla ilißkisi kopmuyordu. Yani baßkent olarak seçilen bu kentin avantajlar co rafyas ndan kaynaklan yordu. Constantinus yeni baßkente imparatorlu un her bölgesinden insan getirterek yerleßtirmißtir. Özellikle Roma daki asilzadeleri ve yönetici s n f kente göç etmeye özendirmißtir. Baßkent ilan edilmesinden daha yüz y l geçmeden nüfusu 10 kat ndan fazla artarak 300 000 e ç km ß, Roma y geçmißtir (2. belge). 3. İmparatorluğun Nüfus Yapõsõ Balkanlar ve Anadolu düßünüldü ünde, Bizans mparatorlu u nüfusunun ço unlu unu Grekler olußturmaktayd. Grekleri s ras yla Slavlar, Ermeniler ve Yahudiler izlerdi. Ancak çok say da yerel halk da bu büyük mozayi in içinde yer almaktayd. Küçük Asya n n nüfusunun 10. - 11. yüzy llarda yaklaß k 10 milyon, Balkanlar n nüfusunun ise, 6-7 yüzbin oldu u tahmin edilmektedir. 140
2 Jean - Leon Huens in temsili bir resmi: Konstantinopolis kenti ve yap lar. Kaynak: National Geographic Society. 3 Peutinger Haritas : 4. yüzy lda yap lm ß olan orijinal haritan n 1265 te Bizansl bir keßiß taraf ndan yap lan kopyas. Bu resimde görülen k s m, haritan n sadece ç Anadolu k sm n göstermektedir. Kuzeyde bugünkü Rusya topraklar, hemen alt nda Karadeniz, sonra Anadolu Yar madas, güneyde Akdeniz, Rodos ve K br s adalar, en altta da Ortado u ve Kuzey Afrika bulunmaktad r. Kaynak: M. Sözen (der.), Kapadokya, Ayhan Þahenk Vakf, 1999. 141
1 * Kapadokya Göreme de Karanl k Kilise. Ancak bu rakamlar kesin de ildir, çünkü Bizans n nüfus yap s ile ilgili kaynaklar yetersizdir. Bu konudaki bilgimizin ço u günümüze ulaßan fiziksel verilerden elde edilmektedir. Kaz lar bu konuda önemli bilgi kaynaklar sa lamaktad r. Ortalama bir ortaça kentinin (10. - 11. yüzy llar) yaklaß k beß bin nüfuslu olabilece i, kaz lar sonucunda elde edilen verilerden ulaß lm ß bir tahmindir. Anadolu daki baz önemli Bizans kentlerinin çeßitli yüzy llardaki tahmini nüfuslar ßöyledir!: Antioch (Antakya) 4. yüzy lda 150 000-200 000; Edessa (Urfa) 11. yüzy lda 35 000; Nicaea ( znik) 13. yüzy lda 30 000-35 000; Konstantinopolis ( stanbul) 5. - 6. yüzy llarda 400 000 den fazla; 1450 de ise 40 000-50 000. Anadolu da 4. - 6. yüzy llar aras nda görülen sürekli ve h zl nüfus art ß e ilimi, 7. yüzy lda veba salg nlar, açl k ve savaßlar nedeniyle azalma e ilimine girmißtir. 7. yüzy ldan sonra tekrar bir iyileßme dönemi baßlam ß ve nüfus az da olsa artm ßt r. 11. yüzy ldan itibaren özellikle Anadolu nun do u kesiminde sürekli savaßlar ve istikrars zl k nedeniyle göçler yaßanm ßt r. 4. Bölge Coğrafyasõ Mimarlõğõ Belirliyor Yap lar, zaman n y prat c etkisinden belki de en az etkilenen ve uzun y llar varl n koruyabilen ürünler olarak, kültür tarihinin ve eski uygarl klar n anlaß labilmesinde en önemli verilerdir. Bizans mimarl, baßta stanbul kenti olmak üzere, tüm Anadolu da birço u günümüze kadar ulaßm ß olan say s z yap lar b rakm ßt r. Bunlar n kußkusuz en önemlileri ve an tsal boyutlarda olanlar dinsel mimari örnekleri, kilise ve manast rlard r. Ancak bunun yan s ra saraylar n, su sarn çlar n n, kalelerin, su kemerlerinin de günümüze ulaßabilmiß örnekleri vard r. Bizans mimarl n n karakteri, do rudan inßa malzemesinin bulunabilmesinden etkilenmißtir. Baßkent ve çevresinde tu la yayg n olarak kullan lmaktayd. Bu, kesme taß ile k yasland nda, özellikle büyük boyutlu yap larda daha ekonomik olmakta, ißçilikten ve zamandan büyük tasarruf sa lamaktayd. Büyük atölyelerde kitlesel olarak imal edilen tu la, genellikle kare biçiminde, bir kenar n n uzunlu u 35-40 cm, kal nl ise 4 cm kadard. Bu malzeme, duvar inßas nda bir modül olarak da kullan ld ndan inßa sürecinde de kolayl k sa lard. Genellikle kireç, kum ve tu la k r ndan olußan bir harçla birbirine tutturulurdu. Tu la, baßta Konstantinopolis olmak üzere Anadolu nun bat s nda, baßta Yunanistan olmak üzere tüm Balkanlar da çok yayg n olarak kullan lan bir malzemedir. Birçok yap, ya taß - tu la s ralar n n dizilimiyle, ya da yaln zca tu ladan inßa edilmißtir. Kesme taß ise, daha çok imparatorlu un güney (Akdeniz Bölgesi) ile do u bölgelerinde ana inßa malzemesi olarak kullan lm ßt r. Do u Anadolu daki Bizans yap lar, Suriye ve çevresindeki yap lar, Toroslar n güneyi ve kuzeyindeki yap lar n çok büyük bir k sm tamamen kesme taßlardan yap lm ßlard r. Bu bölgelerde yerel olarak bulunan taßlar da kullan l yordu. Kabaca bugünkü Ni de, Kayseri, Nevßehir, Aksaray kentlerini kapsayan Kapadokya bölgesinde ise (2. belge), tamamen bölgenin jeofizik özelli inden kaynaklanan çok ilginç bir mimari teknik ortaya ç km ßt r. Çeßitli atmosfer olaylar n n aß nd rarak biçimlendirdi i yumußak volkanik tüf kayalar n n (peribacalar ) içleri oyularak kiliseler, manast rlar ve sivil yerleßmeler yap l yordu. Bu çok kolay, ucuz ve dayan kl bir mimari teknikti. Bir peri bacas n n içine kubbesiyle, sütunlar ve kemerleriyle bütün bir kilise oyularak yap labiliyordu. Bu kiliselerin içleri ise, fresko* tekni i ile resimleniyordu (1. belge). Hatta bütünüyle küçük bir kentin ya da bir köyün bu kaya kütlelerine oyuldu u da bu bölgeye özgü bir yerleßme olarak görülmektedir (4. belge). Bu yerleßmelerin bir k sm çok büyük boyutlu peri bacalar n n içlerine (Uçhisar, Ortahisar gibi), baz lar ise do rudan yeralt na oyulmuß yerleßmeler biçimindedir (Derinkuyu, Kaymakl gibi). Bu yeralt köy leri 7-8 kat olarak bütünüyle yeralt na oyularak yap lm ß ve birbirine labirent gibi koridorlarla ba lanm ß çok say da mekândan olußmaktad r. Bu yerleßmeler ayn zamanda güvenlik sorununa da bir çözüm olarak ortaya ç km ßlard r. Bu, tamamen Anadolu kültürüne özgü bir mimaridir ve Kapadokya bölgesinin co rafyas n n mimariye sundu u bir olanakt r. 142
Sivasa Aksaray Carsaura Archelais Selime Ihlara Gelveri Korbola Nevşehir Nysse Soandos Gülşehir Zoropassos Arapsun Avanos Venasa Üçhisar Acõgöl Kaymaklõ Soandus Derinkuyu Zelve Göreme Korama Ürgüp Osiana Mustafapaşaköy Sinassos Taşkõnpaşaköy Tamisos Tõlköy Ortaköy Misli Soğanlõ Soandos Erkilet Archalla Kayseri Mazaka Caesarea Hacõlar E rciyes Da Kültepe Kaneß Anisa Talas Tomarza Develi Bakõrdağõ 2 Kapadokya Haritas. Kayalara oyulmuß kilise ve di er yap lar Taßtan örülerek yap lm ß kilise ve di er yap lar H asan Da Melendiz Da Niğde Nahita 0 10 20 30 40 km Kaynak: M. Sözen (der.), Kapadokya, Ayhan Þahenk Vakf, 1999. 3 Bizanslõlarda Coğrafya Bizans co rafyac l n n kayna Antik Roma co rafyas d r. 6. yüzy ldaki ünlü Bizans co rafyac s Stephen in esin kaynaklar, Antik dünyan n büyük co rafyac lar Strabon ve Pausanias t. Geç Roma ya da erken Bizans dönemi tan mlay c co rafyaya ilgi duymußtur; kentler, pazar yerleri ya da limanlar n ayr nt l olarak tan mland yaz lar (Expositio Totius Mundi) ile uzun yollar kateden hac lar n seyahatnameleri (egeria) bu konuda önemli kaynaklard. Hac lar, gördükleri yerleri uzun uzun tan mlam ßlard. Di er ülkelere elçilik amac yla gönderilen Bizansl memurlar n tuttuklar kay tlar da bu dönem co rafyas n n kaynaklar ndand r. Ancak teorik co rafya, Bizans ta tan mlay c co rafyan n gerisinde kalm ßt r. Bu alanda ilk akla gelen isim, 6. yüzy lda yaßam ß skenderiyeli tüccar, sonradan rahip olan Kosmas Indikopleustes tir. Gezdi i çok geniß co rafyada gördüklerini, fauna ve floray tan mlam ß, öte yandan dünya için, üzeri yuvarlak bir kutuya benzeyen bir model de tasarlam ßt r. Bizans kozmografisinde dünyan n biçimsel modellenmesinde üzeri yar m küre ile örtülü olan bir küpten, tam küreye kadar çeßitli modeller tasarlanm ßsa da, bütün bu tasar mlarda merkez Akdeniz dir. Bizans haritalar nda da, t pk antik ça haritalar nda oldu u gibi, Akdeniz ortada, üç k ta (Asya ya da Anadolu, Afrika ve Avrupa) ile çevrilidir. Bu, o günün bütün dünyas d r ve dünyay böyle çizen antik haritalar, Bizans ortaça nda da s kça kopya edilmißtir. 4 Peri Bacalar. Foto raf: E. Özdo an Arßivi. 143
4 Selçuklular Zamanõnda Anadolu (1071-1308) Coğ rafyacõ nõn Sözlüğ ü *Ribat: Eskiden slam devletlerinde s n r boylar nda gözcülük amac yla kurulan karakol. slamiyetin ilk dönemlerinde ortaya ç kan ribatlar, önceleri yaln zca askeri amaçl yap l rken, giderek tasavvuf a rl kl, çok yönlü kurumlar durumuna gelmiß, ama askeri niteli ini de korumußtur. 1 Anadolu Selçuklu sultanlar n n Konya Alâeddin Camii avlusunda bulunan türbesi. Bu türbenin içinde Anadolu Selçuklu sultanlar n n mezarlar vard r. A. Anadolu Selçuklularõ nda Devletin Oluşum Süreci 1. Türkler in Anadolu ya Girişi 1071 y l nda Bizans mparatorlu u ile Büyük Selçuklular aras nda yap lan Malazgirt Savaß n Selçuklular n kazanmas sonucu Türklerin Anadolu ya yerleßmeleri kolaylaßm ß oldu. Bu dönemde Anadolu da Rumlar, Ermeniler, Süryaniler ve Gürcüler gibi çeßitli halklar yaßamaktayd (3. belge). Selçuklular k sa zamanda bu bölgede Dânißmendliler, Mengücekliler, Artuklular, Saltuklular gibi beylikler ve Anadolu (Türkiye) Selçuklu Devleti ni kurdular. Kendi aralar nda da egemenlik mücadeleleri yaßayan bu devletlerin en güçlü ve en uzun ömürlü olan Anadolu Selçuklu Devleti dir. Selçuklular n 1077 y l nda Anadolu da kurdu u devlet için Müslüman yazarlar Rum Selçuklular, Konya Selçuklular gibi isimler kullan rken, Bat l yazarlar 12. yüzy l n ortalar ndan itibaren Türklerin yaßad topraklar anlam na gelen Turkia ad n kullanm ßlard r. Yani daha Sultan I. Mesud zaman nda Selçuklular n egemen oldu u topraklara Türkiye denilmekteydi. lk zamanlar devletin baßkenti Bizans s n r nda bulunan znik kentiydi. Ancak Birinci Haçl Seferi s ras nda bu kentin Bizans mparatorlu u taraf ndan ele geçirilmesi sonucu znik e göre çok daha güvenli ve di er Türk beyliklerine de yak n olan Konya baßkent yap ld. 2. Göçebe Yaşamdan Yerleşik Yaşama Geçiş Selçuklu Türkiye sinde yaßayan halk Müslim ve Gayrimüslim olmak üzere ikiye ay rabilece imiz gibi yerleßik ve göçebe olmak üzere de ikiye ay rabiliriz. Selçuklu Türkleri, Anadolu da ilk zamanlar fethettikleri topraklarda tutunmaya çal ßm ßlar, bir müddet sonra da göçebe yaßam yavaß yavaß terkederek yerleßik yaßama geçmißlerdir. Muhtemelen daha önce hiç durmaks z n süren savaßlardan dolay sultanlar imar faaliyetlerinde bulunamam ßlar, ayr ca Bizans s n rlar na yak n olan büyük ve müstahkem merkezlerin henüz ele geçirilmemiß olmas nedeniyle Bat ve Orta Anadolu da yaßayan halk kendini tam olarak güvende hissetmedi inden göçebe olarak yaßamaya devam etmiß ve herhangi bir Bizans sald r s oldu unda buralardan süratli bir ßekilde çekilmek istemißtir. Genelde hayvanc l kla meßgul olduklar için meralarda ve ovalarda yaßamay tercih etmißlerdir. H ristiyan halkla ticari ilißkilerde bulunarak birlikte yaßamaya baßlam ßlard r. Türkiye Selçuklular n n yerleßik yaßama bu dönemde geçti i söylenilebilir. Sultan I. Mesud un, Bizansl lar, Haçl lar ve Danißmendliler ile yapt mücadelelerden baßar yla ç kmas sonucu özellikle saltanat n n son beß - alt y l nda savunan de il hücum eden taraf haline gelen Anadolu Selçuklu Devleti, bölgede art k tam bir istikrar elde etmißtir (2. belge). Bu nedenle büyük olas l kla Türklerin Anadolu da yerleßik yaßama geçmeleri Sultan I. Mesud un saltanat n n son y llar na do ru h z kazanm ßt r. Sultan I. Mesud un imar faaliyetleri bu düßünceyi iyice kuvvetlendirmektedir. Osmanl tarihçilerine göre, Sultan I. Mesud, Amasya yak nlar nda Simere (Simre) ad nda bir kent kurdurmuß ve bu kente cami, medrese, han, yollar yapt rarak su getirtmißtir. Ayr ca yoksullar, yolcular ve ihtiyaç sahipleri için ribat* ad verilen hay r kurumlar yapt rm ßt r. Selçuklular daha Anadolu ya yerleßtikleri ilk y llardan baßlayarak yerli halk ile ticari ilißkilerini sürdürmüßlerdir. 12. yüzy ldan itibaren Anadolu ya yerleßen Türkmenler hem kendi aralar nda hem de Rumlar ve Ermeniler ile al ßverißte bulunuyorlard. Baßlang çta mal de ißimi ile (mübadele) baßlayan bu ticari ilißkiler Selçuklu paras n n dolaß ma girmesiyle daha da gelißmißtir. 144
Filibe Edirne K a r İstanbul a d e n i z Selânik İznik Esseron Dorylaeum E g e Bergama İzmir Efes Alaşehir Antionhe Denizli Konya Urfa Ayntab Bire Adana Misis Tell-Bâşir Tarsus Râvendan KİLİKYA ERMENİ PRENSLİĞİ Maraş URFA KONTLUĞU Samsat D e n i z i Antalya Süveydiye Antakya ANTAKYA PRİNKEPSLİĞİ Haleb Fõrat RODOS GİRİT A k d e n i z KIBRIS Akkâ Trablus TRABLUS KONTLUĞU Dõmaşk Banyas Taberiye DIMAŞK ATABEKLİĞİ Alman Haçlõ Ordusu Fransõz Haçlõ Ordusu Kaysâriye Askalan Kudüs KUDÜS KRALLIĞI Kaynak: I. Demirkent, Haçl Seferleri, Dünya Yay nc l k, 1997. 2 Sultan I. Mesud döneminde (1116-1155) Anadolu Selçuklu Devleti ve kinci Haçl Seferi (1147-1148) ordular n n izledi i yollar. 3 Ortak Miras Tarihte Anadolu yu bütünü ile ilk iskân edenler Türkler olmußlard r. Hititler, Frigyal lar ve Yunanl lar kendilerinden önceki öteki kavimler gibi yar madan n ancak bir bölümünde oturmußlard r. Her ne denli ilk defa ranl lar (M.Ö. 545-333) ve daha sonra Romal lar (M.Ö. 30 - M.S. 395) Anadolu nun bütününü ellerine geçirmißlerse de onlar ülkede yerleßmemißler, oray politik idareleri alt nda bulundurmußlard r. Türkler Anadolu ya Orta Asya dan sürekli ak nlarla ve göç yolu ile gelmißlerdir. Türkler hoßgörüye dayanan idareleriyle büyük bir bölümü Hind - Avrupa kökenli olan Anadolu halklar n n sevgisini kazanm ßlard r. Müslümanl kabul edenler birbiriyle uzlaß yor, böylece 1071 den baßlayarak Türkler le yerliler kaynaß yordu. Bu suretle 900 y l içinde giderek ßimdiki Türkiye olußtu. Demek oluyor ki bugünkü Türkler Anadolu tarihinde yaßam ß bütün kavimlerin çocuklar d rlar. Türkler bu nedenle ülkelerindeki eski uygarl klar yaln z kendi ulusal varl klar de il, ayn zamanda bütün insanl n ortak miras olarak kabul etmektedirler. Kaynak: E. Akurgal, Türkiye nin Kültür Sorunlar, Bilgi Yay nevi, 1998. 4 Konya Alaeddin Camii nin kuzey kap - s n n üzerindeki kitabede, yap n n Sultan I. Alaeddin Keykubad n emriyle tamamland belirtilmektedir. 145
Coğ rafyacõ nõn Sözlüğ ü *Sikke: De eri, devletin resmi damgas ile garanti edilmiß maden para. *Cizye: slam devletlerinde müslüman olmayan halk n erkeklerinden al nan baß vergisi. *Haraç: slam devletlerinde Müslüman olmayan halk n ya da Müslümanlara tâbi olan gayrimüslim devletlerin ödemekle yükümlü olduklar toprak vergisi. Anadolu Selçuklular Sultan I. Mesud zaman nda tam anlam yla bir devlet haline gelebildi. Sultan I. Mesud öncelikle Anadolu Selçuklular n Anadolu ya egemen bir devlet konumuna getirdi ve ilk imar faaliyetlerini baßlatt. Anadolu Selçuklu Devleti ne ait mevcut ilk para onun bast rd bak r sikkelerdir*. Bu paralar n ön yüzünde Bizans imparatorunun tasviri bulunmaktad r (1. belge). B. Anadolu Selçuklu Devleti nde Ekonomik Yapõlanma 1. Tarõmsal Ekonomiye Geçiş Anadolu Selçuklu Devleti nin ekonomisi ilk dönemlerde tamamen savaßlardan elde edilen ganimetlere ve göçebe kültürünün en önemli unsuru olan hayvanc l a dayanmaktayd. Bu dönemde yerli H ristiyan halk, tar m ile meßgul oldu undan, devlet onlara bu konuda gereken yard m ve deste i sa lamaya çal ßm ßt r. 12. yüzy l n ortalar nda Selçuklu Devleti geniß çapta H ristiyan halk kendi k rsal alanlar nda tar m için iskân etmißti. Baßlang çta tar mla sadece H ristiyanlar meßgul olurken zamanla -büyük olas l kla Sultan Mesud un saltanat n n sonlar na do ru- yerleßik yaßama geçißle birlikte tar ma da a rl k vermeye baßlad lar (2. belge). 12. yüzy lda stanbul - Konya - Tebriz aras nda bir ticaret yolu bulunmaktad r. Bu dönemde Anadolu Selçuklu Devleti nin baßkenti Konya önemli bir ticaret merkezidir. Ancak bu dönemde yollar n tam olarak güvenli oldu u da söylenemez. Anadolu da s k s k cereyan eden savaßlar n durulmas ve özellikle II. K l ç Arslan dan sonra büyük h z kazanan imar faaliyetleri sonucu kervansaraylar n ço almas yla birlikte ticaret canl l k kazanabilmißtir. Gayrimüslimlerden al nan cizye* ve haraç* ile anlaßmalar çerçevesinde di er devletlerden al nan vergiler, Anadolu Selçuklu Devleti nin gelirlerinin bir bölümünü olußturmaktayd. Selçuklular, Sultan I. Mesud zaman nda, bir Bizans liman kenti olan Antalya dan bile vergi almaktayd lar. Ayr ca 12. yüzy l n ikinci yar s nda Bizans daki vergi toplama ißlerinde haks zl klar yap lmas ve bu s rada Anadolu Selçuklu sultan n n egemenli i alt na girenleri vergiden muaf tutaca n bildirmesi, s n rlarda oturan pek çok köylünün Türk topraklar na geçmesine yol açm ßt r. Sultan II. K l ç Arslan, babas Sultan I. Mesud un baßlatt imar faaliyetlerini devam ettirerek Aksaray kentini yeniden kurup buray askeri bir üs haline getirmiß; camiler, medreseler, kervansaraylar ve pazarlar yapt rm ß, Azerbaycan dan savaßç lar, bilginler ve tüccarlar getirterek buraya yerleßtirmißtir. 2. Anadolu da Ticari Hayatõn Can Damarõ : Kervansaraylar Selçuklular zaman nda Anadolu yu baßtan baßa kußatacak olan ve ticari yönden büyük önem taß yan kervansaraylar n yap m da II. K l ç Arslan ile baßlar. Günümüzde Anadolu da bilinen en eski kervansaray Sultan II. K l ç Arslan taraf ndan yapt r lm ßt r (4. belge). Selçuklu sultanlar ve ileri gelen devlet adamlar taraf ndan ticaret yollar üzerinde yaklaß k 30-40 km lik aral klarla yapt r lan kervansaraylar, tarihsel yollar n önemini gösteren canl belgelerdir. II. K l ç Arslan n yan s ra, I. G yaseddin Keyhüsrev, I. zzeddin Keykâvus ve I. Alâeddin Keykubâd gibi ekonomik yaßam canland rmaya özen gösteren Selçuklu sultanlar ticaret yollar nda güvenli i sa lamak amac yla kervansaraylar yapt rd lar. Kaynak: Yap Kredi Bankas Koleksiyonu, Envanter no. 4872. 1 Anadolu Selçuklular na ait en eski para. Sultan I. Mesud un kestirdi i bak r sikke. Ortaça da zengin ticari mallarla yola ç kan kervanlar, çapulcu ve soyguncular n sald r lar ndan emin olmad kça buna girißmekten çekiniyorlard. ßte Anadolu Selçuklu kervansaraylar böyle bir endiße ve ihtiyaçtan do mußtur. En önemli kervansaraylar, Anadolu yu do u - bat ve kuzey - güney yönünde geçen iki büyük uluslararas ticaret yolu üzerinde bulunmaktad r. Kervansaraylar n, yol güvenli inin sa lanmas n n d ß nda ikinci amac ise, kafilelerin konaklad klar yerlerde her türlü ihtiyaçlar n temin etmekti. 146
2 Selçuklularda Tarõmsal Üretim Akdeniz, Orta Anadolu ve Do u Anadolu bölgeleri Anadolu Selçuklular n n tar msal üretiminde önemli bir yer ißgal ediyordu. Özellikle bu day, ülkenin baßta gelen ihraç ürünleri aras nda yer al yordu. 13. ve 14. yüzy lda Sivas tah l üretiminde ilk s ralar ißgal ediyordu. Bu dönemde Denizli civar nda iyi cins pamuk, baz yörelerde de pirinç üretimi yap lmaktayd. Ayr ca ßeker kam ß ndan elde edilen ßekerin de ihraç mallar aras nda yer ald söylenmektedir. Anadolu da hayvanc l k oldukça yayg nd. At k ymetli bir ihraç mal idi. Fakat s r, koyun ve keçi daha yayg n olarak yetißtirilirdi. Bu hayvanlar çeßitli ülkelere canl olarak ihraç edildi i gibi deri, yün ve tiftikleri de ißlenerek ya da hammadde olarak sat l rd. Foto raf: E. Merçil Arßivi. 3 Hunat Hatun Külliyesi: Cami, medrese, türbe ve hamamdan olußan yap, Anadolu Selçuklular n n ilk külliyesi olmas aç s ndan önemlidir. Do u kap s ndaki yaz tta, tümüyle taßtan olan yap y 1238 de Mahperi Hunat Hatun un yapt rd belirtilmektedir. Foto raf: E. Merçil Arßivi. 4 Sultanhan (Aksaray - Konya). Selçuklu portallerinde, Sultanhan n iç portalinde oldu u gibi çeßitli rozetler aras nda içi bal kl rozet de görülür. Rozetler genellikle gezegenleri simgelemekteydi. Bu simgeler Selçuklular n astrolojiye verdi i önemi göstermekteydi. 5 Hunat Hatun Türbesi nin giriß kap s üzerinden bir ayr nt. 147
Coğ rafyacõ nõn Sözlüğ ü *Şadõrvan: Genellikle cami avlular nda bulunan, üzeri kubbeli ya da aç k havuz. *Vakõf: Bir hizmetin sürekli olarak yap labilmesi amac yla, bir kimse taraf ndan belli koßullarla ve resmi yoldan ayr lan mülk ya da para. Kervansaraylar içinde yatakhane, aßevi, erzak ambarlar, ticari eßyan n konuldu u depolar, ah r ve samanl klar, mescitler, hamamlar, ßad rvanlar*, eczaneler, ayakkab tamir atölyeleri ve nalbantlar vard. Kervansaraylar n masraflar ise vak flar* taraf ndan karß lanmaktayd. Selçuklular döneminde Anadolu da yaklaß k 134 kervansaray inßa edilmißtir. Kent ve kasabalarda ticaret kafilelerinin ihtiyaçlar n karß lamak üzere ayr ca hanlar yap lm ßt. Bunlar özel olarak inßa edilmiß ücretli yerlerdi. Anadolu Selçuklular n n önemli kentlerinden Sivas ta 24 han vard. Sultan I. G yaseddin Keyhüsrev zaman nda Anadolu Selçuklu Devleti nin s n rlar denizlere kadar dayand. Selçuklular art k uluslararas ticaret yollar n n önemini kavrad klar için askeri seferlerini buna göre düzenlemeye baßlad lar. Latinlerin stanbul u ißgali (1204) ve buradan Karadeniz Bölgesine kaçan Bizans hanedan ailesine mensup Komnenoslar n Karadeniz sahillerini tamamen kendi egemenlikleri alt na alma amaçlar nedeniyle transit ticaret yollar nda güvenlik kalmam ßt. Sultan I. G yaseddin Keyhüsrev Karadeniz seferine ç karak Komnenoslar yendi ve ticaret yollar nda güvenli i sa lad. Daha sonra da önemli bir ithalat ve ticaret merkezi olan Antalya y ele geçirdi. Böylece Selçuklular Akdeniz de önemli bir ithalat ve ihracat liman na kavußtular. I. G yaseddin Keyhüsrev baz ticari vergileri kald rd ve K br sl Latinler ile bir ticaret anlaßmas yapt. 3. Ticarette Teşvik ve Himaye Politikalarõ Haçl seferleri s ras nda tahrip edilen Maraß kenti bu dönemde yeniden imar edildi. Sultan, kardeßi Gevher Hatun un vasiyeti üzerine Kayseri de Þifaiyye ve G yasiyye ad yla bir hastane ve t p fakültesi yapt rd (1205). Yollarda zarara u rayan tüccar n mallar n devlet hazinesinden tazmin ettirmesi, ticareti teßvik ve himaye bak m ndan önem taß r. I. G yaseddin Keyhüsrev in ölümünden sonra yerine geçen o lu I. zzeddin Keykâvus da ticarete büyük önem verdi. K br s Kral Hugue ile bir anlaßma imzalayarak Avrupal tüccarlar n K br s üzerinden Anadolu ya gelmelerini sa lad. Venediklilerle de ayn amaçla bir ticari anlaßma yapt. Daha sonra Karadeniz ticaret yollar n n güvenli ini sa lamak için 1214 te Sinop kentini ele geçirdi. Hemen ard ndan da bu kenti iskân ettirdi. Burada büyük bir imar faaliyeti baßlatt rarak medrese ve cami yapt rd, kale surlar n tamir ettirdi. Böylece Sinop, Trabzon a rakip bir ticaret liman haline getirildi. zledi i politika ile Anadolu Selçuklular n dünyaya ve denizlere açan sahil ve limanlara kavußturdu. Onun yerine geçen kardeßi I. Alâeddin Keykubâd döneminde Anadolu Selçuklu Devleti en parlak dönemini yaßad. Mo ol istilas n n en tehlikeli oldu u bir dönemde tahta ç kan I. Alâeddin Keykubâd, onlara karß gerekli önlemleri ald. Bu dönemde uluslararas ticaret büyük bir gelißme gösterdi. Yollarda güvenli i sa laman n yan s ra olas soygunlara karß tüccarlar n mallar devlet taraf ndan sigorta ettirilirdi. Sultan I. Alâeddin Keykubâd 1221 de Antalya Körfezi nin do usundaki Kaloronos Kalesini ele geçirdi ve buraya Alâiye (Alanya) ad n verdi. Bu dönemden sonra Alâiye Selçuklu sultanlar n n k ßl k merkezi haline geldi. Kaynak: G. Öney, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatlar, ß Bankas Yay nlar, 1992. 1 Beyßehir Kubadabad Saray ndan siren figürlü çini. Sultan I. Alâeddin Keykubâd n 1237 de Kayseri de ölümü üzerine yerine o lu II. G yâseddin Keyhüsrev geçti. 1243 y l nda Mo ollar a karß Köseda da u ran lan a r yenilgi, Anadolu Selçuklu tarihinin dönüm noktas oldu (2. belge). Bu tarihten sonra Anadolu Selçuklular Mo ollar n ( lhanl lar) egemenli i alt na girdi. Mo ollar Anadolu yu buraya atad klar valiler arac l yla yönetmeye baßlad lar. Selçuklu hükümdarlar n da Mo ollar seçiyordu. 148
Lesbos Abydos Poimanenon Constantinople Cyzicus Pergamum Apollonia Nicomedia Nicaea Heraclea Dorylaeum (C.1180) Kotaion (C.1182) Amastris (Samastro) Rhodes Patara Alâiye (1204?) Kaynak: D.E. Pitcher, Osmanl mparatorlu u nun Tarihsel Co rafyas, Yap Kredi Yay nlar, 1999. R. Sangarise Adalia (1207-1214) Divrik (C.1197) Gerede Bolu Ankara (C.1143) Lârende Ereğli Gangra Phocaea Amorium Panasion Akroinon Smyrna Sardis (C.1182) Polybotos Clazomenai Philadelphia Myriokephalon Samos Ephesus Antioch Apamea Philomelion Aksaray Sozopolis R. Meander Laodicea Sublaion Iconium Niğde (Denizli) Khonal (Konya) (C.1084) Bor I s a Kharadros Sibyla (1156-C.1217) u r Kastamoni i a Sinope (1214) A R M E N I A (vasal 1217) Tarsus Mamistra Selefke Osmancõk Çorum Pozantõ Bafra (C.1200) Amisos (Samsun) (C. 1197) Amasya R. Halys Kayseri Vahka C a n i k Tokat Sivas Tzamandos Darende Elbistan Behesni Maraş Kaysun Dulük Ayntâb Antioch Aleppo A Y Y Ü B İ D S T Niksar (Neocaesarea) Tall Bâshir (1217) R Divriği E Malatya (1190) Kâhta (1222) Samsat (vasal 1202) Edessa (1235/6) Harran Ragga (1235-6) Trebizond Gümüşhane Köse Dağõ Bayburd Colonea (1201) (Þebin-Karahisar) Alaşehir Erzincan (1225) Euphrates B Kemah (1225) I Z Çemişgezek (1222) Harput O N Erzurum (1201) Manzikert Ahlât (1234) Selçuklu toprağõ, yaklaşõk, 1100 Rumlarla çekişme konusu olan ve 1182 yõlõna kadar imparatorluğa katõlan topraklar Danişmendlilerle çekişme konusu olan ve 1180 yõlõna kadar imparatorluğa katõlan topraklar 1174 yõlõna kadar imparatorluğa katõlan Danişmendli toprağõ Sonraki fetihler, 1182-1240 2 Anadolu Selçuklular n n genißleme süreci. İmparatorluğun sõnõrõ, 1243 Vasal devletlerin sõnõrõ, 1243 Dulûk Önceki Selçuklu mülkleri Eyalet başkentleri, 1182-1192 Yüksekliği 900-1 800 metre arasõnda olanlar Yüksekliği 1 800 metrenin üzerinde olanlar 3 Konya, Mevlana Türbesi. Türbenin bulundu u yerin Selçuklular döneminde saray n gül bahçesi oldu u ve I. Alâeddin Keykubad taraf ndan Mevlana n n babas na arma an edildi i söylenmektedir. 149