KIRGIZİSTAN DA MEVCUT DURUM, İKTİDAR DEĞİŞİMİNİN NEDENLERİ VE KISA VADELİ ÖNGÖRÜLER CURRENT SITUATION IN KYRGZSTAN, THE REASONS OF CHANGE IN GOVERNMENT AND SHORT TERM FORESIGHTS Rapor No: 20 Ekim 2010 2010 Bu raporun içeriğinin telif hakları ORSAM'a ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca kaynak gösterilerek kısmen yapılacak makul alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, yeniden yayımlanamaz. Bu raporda yer alan değerlendirmeler yazarına aittir; ORSAM ın kurumsal görüşünü yansıtmamaktadır.
ORSAM Stratejİk Bİlgİ Yönetİmİ, Özgür Düşünce Üretİmİ ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ Tarihçe Türkiye de eksikliği hissedilmeye başlayan Ortadoğu araştırmaları konusunda kamuoyunun ve dış politika çevrelerinin ihtiyaçlarına yanıt verebilmek amacıyla, 1 Ocak 2009 tarihinde Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM) kurulmuştur. Kısa sürede yapılanan kurum, çalışmalarını Ortadoğu özelinde yoğunlaştırmıştır. Ortadoğu ya Bakış Ortadoğu nun iç içe geçmiş birçok sorunu barındırdığı bir gerçektir. Ancak, ne Ortadoğu ne de halkları, olumsuzluklarla özdeşleştirilmiş bir imaja mahkûm edilmemelidir. Ortadoğu ülkeleri, halklarından aldıkları güçle ve iç dinamiklerini seferber ederek barışçıl bir kalkınma seferberliği başlatacak potansiyele sahiptir. Bölge halklarının bir arada yaşama iradesine, devletlerin egemenlik haklarına, bireylerin temel hak ve hürriyetlerine saygı, gerek ülkeler arasında gerek ulusal ölçekte kalıcı barışın ve huzurun temin edilmesinin ön şartıdır. Ortadoğu daki sorunların kavranmasında adil ve gerçekçi çözümler üzerinde durulması, uzlaşmacı inisiyatifleri cesaretlendirecektir. Sözkonusu çerçevede, Türkiye, yakın çevresinde bölgesel istikrar ve refahın kök salması için yapıcı katkılarını sürdürmelidir. Cepheleşen eksenlere dâhil olmadan, taraflar arasında diyalogun tesisini kolaylaştırmaya devam etmesi, tutarlı ve uzlaştırıcı politikalarıyla sağladığı uluslararası desteği en etkili biçimde değerlendirebilmesi, bölge devletlerinin ve halklarının ortak menfaatidir. Bir Düşünce Kuruluşu Olarak ORSAM ın Çalışmaları ORSAM, Ortadoğu algılamasına uygun olarak, uluslararası politika konularının daha sağlıklı kavranması ve uygun pozisyonların alınabilmesi amacıyla, kamuoyunu ve karar alma mekanizmalarına aydınlatıcı bilgiler sunar. Farklı hareket seçenekleri içeren fikirler üretir. Etkin çözüm önerileri oluşturabilmek için farklı disiplinlerden gelen, alanında yetkin araştırmacıların ve entelektüellerin nitelikli çalışmalarını teşvik eder. ORSAM, bölgesel gelişmeleri ve trendleri titizlikle irdeleyerek ilgililere ulaştırabilen güçlü bir yayım kapasitesine sahiptir. ORSAM; web sitesiyle, aylık Ortadoğu Analiz ve altı aylık Ortadoğu Etütleri dergileriyle, analizleriyle, raporlarıyla ve kitaplarıyla, ulusal ve uluslararası ölçekte Ortadoğu literatürünün gelişimini desteklemektedir. Bölge ülkelerinden devlet adamlarının, bürokratların, akademisyenlerin, stratejistlerin, gazetecilerin, işadamlarının ve STK temsilcilerinin Türkiye de konuk edilmesini kolaylaştırarak, bilgi ve düşüncelerin gerek Türkiye gerek dünya kamuoyuyla paylaşılmasını sağlamaktadır.
İçindekiler Giriş... 1. İktidar Değişiminin Nedenleri... 1.1. Müteşekkil Olmamış Devlet... 1.2. Siyasi, İdari, Ekonomik ve Sosyal Nedenler... 1.2.1. Kuzey Güney Ayrılığı... 1.2.2. Zayıf Ekonomi... 1.2.3. Dünya Ekonomik Krizinin Etkisi... 1.2.4. Yolsuzluğun Artması... 1.2.5. İktidarın Muhalefete (Güç) Baskısı... 1.2.6. İktidarın Kriminal Dünyası İle Kaynaşması... 1.2.7. K. Bakiyev in Jeopolitik Hataları ve Dış Siyasetteki Yanlışlıklar... 2. Mevcut Durum ve Kısa Vadeli Öngörüler... Sonuçlar... 5 6 6 6 6 6 7 7 7 7 7 8 12
Rapor No 20, Ekim 2010 Hazırlayanlar: Hasan Kanbolat ORSAM Başkanı ORSAM Doç. Dr. Hasan Ali Karasar Bilkent Üniversitesi U. İ. B. KIRGIZİSTAN DA MEVCUT DURUM, İKTİDAR DEĞİŞİMİNİN NEDENLERİ VE KISA VADELİ ÖNGÖRÜLER Özet * Kırgızistan ın siyasi çevrelerinin temsilcilerine göre, geçici hükümet üyeleri koltuk paylaşım sürecine girdiklerinden dolayı ülke içerisindeki durumun gelişimi üzerindeki kontrolü kaybetmeye başlamışlardır. * Siyasi liderlerin başarısı bir ölçüde, sahip oldukları maddi kaynaklara bağlıdır. Bu maddi kaynakların bir kısmını hiç şüphesiz dış güçler (oyuncular) sağlayacaktır. Adaylara daha sonraki dönemde borcun ödenmesi karşılığında dışarıdan seçim kampanyası konusunda da yardımlar gelebilir. * Ülkenin sosyo-ekonomik durumunun kötüleşmesi dolayısıyla yolsuzluk ve mafya gruplarının faaliyetleri artmaktadır. Bu husus da bundan duyulan rahatsızlığın yeni bölgesel ayaklanmalara dönüşmesine neden olabilir. * Ülkenin güneyinde istikrarın sağlamlaştırılması için iktidar, yabancı siyasetçilerin yardımına başvurmak ve dinî ideolojiyi ülke içindeki etnik sorunları çözmek için kullanmak istemektedir. * Etnik gruplar arasında yeni çatışmaların çıkması da ihtimal dâhilindedir. Hatta bu çatışmaların siyasileştirilmesi ve ülkede sürdürülen hâkimiyet mücadelesi çerçevesinde bir araç olarak kullanma tehdidi de mevcuttur. * Kırgızistan da etnik gruplar arasında kavgaların artmasına sebep olabilecek gazete ve internet yazılarının arttığı da bir gerçektir. Devlet dili ile ilgili milli komisyonun kurulması ve devlet memurlarının Kırgızca bilip bilmediklerini ölçmek için sınavların yapılacağının duyurulması ile birlikte Oş ve Celalabad daki Özbek ve Slavlar arasında tekrar göç hareketleri başlamıştır. * Kısa vadede Kırgızistan da kriminal güçlerle uluslararası İslam hareketlerinin faaliyetlerinin artması beklenmektedir. Bu faaliyetler, ülke içerisinde ekstremizmin yayılmasını ve bunun yönetim organlarına da sızmasını öngörmektedir. Yani böylece kriminal güçler, yasallaşmaya çalışmaktadırlar. * Ağustos ayının ilk yarısında Kırgızistan ve Özbekistan ın güney sınırlarında kontrolü ele geçirmeyi amaç edinen Özbekistan İslami Hareketi ve İslam Cihadı Birliği gibi örgütlerin savaşçılarının bölgeyi istikrarsızlaştırmak için harekete geçeceklerine dair söylentiler yayılmaktadır. Adı geçen bu savaşçılar Kırgızistan topraklarına Tacikistan ın Cirgital ilinden geçebilirler. * F. Kulov un etkisi ve rolünün, danışmanlık mahiyetiyle sınırlı kalmayacağı, zamanla onun görüşlerinin belirleyici olacağı da ileri sürülmektedir. Cumhurbaşkanı seçimleri sırasında onun en büyük adaylardan biri olacağı düşünülmektedir. Böyle bir öngörünün yapılması, Kulov un gerek iktidar gerek muhalefet çevrelerindeki etkisi ve onun hem güney hem de kuzey bölgelerindeki popüleritesi ile bağdaştırılmaktadır. Ayrıca F. Kulov un Rusya Federasyonu nun desteğini de arkasına alabileceği düşünülmektedir. 5
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ 1. İktidar Değişiminin Nedenleri Nisan ayında gerçekleşen Kırgızistan daki devrim (son on yılda ikinci), bu ülkede bir takım derin sorunların mevcudiyetine ve Kırgızistan idarecileri tarafından ülke yönetiminde, iç ve dış politikada, ekonomi ve sosyal alanda yaptıkları stratejik hatalara işaret etmektedir. Sistematik olarak ülkenin istikrarsızlaştırılmasına yol açan nedenleri birkaç gruba (seviyeye) toplamak mümkündür ki, bu nedenler günümüzde de geçerliliğini korumakta ve belirli şartlarda ilkbaharda meydana gelen olayların tekrarlanması şaşırtıcı olmayacaktır. 1.1. Müteşekkil Olmamış Devlet Devrimlerin birinci nedeni (seviyesi), Kırgızistan Cumhuriyeti nin failed state, yani müteşekkil olmamış devlet konumunda olmasıdır. Diğer bir deyişle Kırgız devleti, hukuki olarak bağımsızlığını korumakla birlikte milli güvenliğini, iç istikrarı, devlet mekanizmasının sağlıklı çalışmasını tek başına sağlayamıyor, sosyal ve ekonomi politikalarını bağımsız bir şekilde yürütemiyor. Bu tür devletlerde iktidardaki rejimler, dış siyasi güçlerin etkisi altında kalıyor, ekonomi alanda da küresel veya bölgesel güçlere, hatta bir takım yapılara bağımlı hale geliyorlar. Böyle bir durum Akayev ile Bakiyev dönemlerinde oluştuğu gibi, şimdiki iktidar döneminde de bu durum devam etmektedir. 1.2. Siyasi, İdari, Ekonomik ve Sosyal Nedenler İkinci sebep ise bir takım objektif ve subjektif faktörlere bağlı olup şunlardan ibarettir: 1.2.1. Kuzey Güney Ayrılığı Ülkenin tarihî olarak kuzey ve güney bölgelerine ayrılmış olması. Coğrafî ayrılmanın yanı sıra burada kabile ve klanların (uzmanlar Kırgızistan da 40 tan fazla klanın olduğunu ileri sürüyor) çıkarları da söz konusudur. Bu kadar karmaşık bir yapıda Cumhurbaşkanı Bakiyev in bölgesel elit grupları arasında dengeyi kuramadığı net bir şekilde görülmektedir. Onun attığı adımlar daha çok bütün siyasi ve ekonomik gücü kendi akrabaları arasında paylaştırmayı öngören bir iktidar sistemine yönelik idi. Bakiyev in iktidara gelmesi, güney klanlarını güçlendirdi ve kuzeydeki elitleri, ülke yönetiminden tamamen uzaklaştırdı. Buna bağlı olarak muhalif sesler, ülkenin kuzeyinde yoğunlaştı ve Nisan ayındaki olaylara yol açtı. Bakiyev de iktidardan uzaklaştırıldıktan sonra Kırgızistan ın güneyine gitti ve burada kendi taraftarlarını bir araya getirmeye çalıştı. 1.2.2. Zayıf Ekonomi Zayıf ekonomi de Kırgızistan daki olaylara neden oldu. Başarısız yönetim ve politikalar, özellikle ekonomik alanında stratejik öngörülerin olmayışı, ekonominin bu durumda olmasına neden olmaktadır. Devlet yönetimindeki sistem krizinin uzaması, makroekonomi verilerin sebatsızlığına, yatırım ortamının kötüleşmesine, ekonomik reformların başarısızlığına, sosyal alanda istikrarsızlığa ve göçün artmasına neden olmuştur. K. Bakiyev in iktidarı, Kırgız ekonomisini reforme edemediği gibi ekonominin gelişmesi için yabancı yatırımları da çekemedi. Ekonomi alanında başarısız ve düşüncesiz adımların atıldığının en önemli göstergelerinden biri de hidroenerji alanındaki durumdur. Rusya ve Tacikistan dan sonra BDT ülkeleri arasında potansiyel su enerjisi kaynakları rezervi konusunda üçüncü sırada yer almasına rağmen Kırgızistan, bu stratejik mahiyetindeki kaynağı kullanamadı. Hidroenerji kaynakları ancak potansiyelinin yüzde 10 seviyesinde kullanılmaktadır. Bu alandaki sorunları çözmek için de hükümetin en tehlikeli çözüm yoluna başvurduklarını söylemek gerekmektedir: 2010 yılının başından itibaren elektrik fiyatları iki kat, su ve gaz fiyatları da 5 kat artırılmıştır. 6 www.orsam.org.tr
Kırgızistan da Mevcut Durum, İktidar Değişiminin Nedenleri ve Kısa Vadeli Öngörüler 1.2.3. Dünya Ekonomik Krizin Etkisi Kırgızistan, bütün dünyayı sarsan ekonomik krizi, başta Rusya Federasyonu ve komşu Kazakistan da çalışan Kırgız vatandaşlarının gönderdikleri paraların kesilmesiyle hissetmiştir. Kırgızistan Göç Dairesinin açıkladığına göre, yurtdışında 500 000-800 000 arasında Kırgız vatandaşı çalışmaktadır. Bunlar kriz öncesindeki dönemde memlekete 1 milyar dolar kadar para aktarıyorlardı. Bu şartlarda hükümet, ülkeyi ekonomik krizden çıkarmak için kararlı bir program uygulayamadı. Üst safhaya ulaşan bürokrasideki yolsuzluklar da olumsuz bir etki yarattı. 1.2.4. Yolsuzluğun Artması Yer altı ekonominin boyutu tehlikeli bir seviyeye çıkmıştır. Bağımsız uzmanlara göre, 2009 yılında kayıt dışı ekonomi, 3 milyar dolar seviyesine ulaşmıştır ki, bu gayri safi yurtiçi hasılanın yüzde 50 sini oluşturmaktadır. Yolsuzluğun en üst seviyeye çıktığını özellikle cumhurbaşkanının çevresi sergiliyordu. Söz konusu yolsuzluklar, yabancı yatırımların paylaşımı, yabancı şirketlerle kârlı kontratların imzalanması ve kendi ailelerini zenginleştirme amacıyla devlet mülklerinin kullanılması süreçlerinde belirgin bir şekilde ortaya çıkıyordu. ABD nin Manas askerî üssü için ödediği kiraların Bakiyev in ailesinin hesabına yattığına ve yakıt alımı (Rusya dan büyük imtiyazla alınan yakıtlar) konusundaki en kârlı kontratların cumhurbaşkanına yakın şirketlerle imzalandığına dair bilgilerin ortaya çıkması ise çok büyük bir ses getirmiştir. Neticede iktidara gelen muhalefet, periyodik bir şekilde önceki iktidarın yatırımlara dair anlaşmaların gözden geçirilmesi gerektiğini dile getirmektedir. Neticede aynen 2005 yılında olduğu gibi Kırgızistan, devlet mülkiyetini yeniden paylaşmaya başladı. 1.2.5. İktidarın Muhalefete (Güç) Baskısı Bakiyev, muhalefet ile olan sorunları çözümünde radikal bir metot seçti. Bunun neticesinde muhalif liderler tutuklanmış, bağımsız medyanın faaliyetleri sınırlandırılmış, mülkiyetler yeniden paylaştırılmıştır. Bunun neticesinde muhalefet temsilcileri aktiflerini (kazançlarını) kaybetmiştir. Cumhurbaşkanı ailesinin temsilcilerinin gerek Kırgız, gerekse de yabancı işadamlarına karşı yaptığı baskınlar, topluca mülkiyetlerin yeniden paylaştırılmasına ve bunlara el konulmasına neden oldu. 1.2.6. İktidarın Kriminal Dünyası İle Kaynaşması Ülkede çok güçlü 12 mafya grubu faaliyet göstermektedir. Bunlar cumhurbaşkanının çevreleri tarafından elitler arasındaki kavgalarda da kullanılmıştır. Ancak iktidar söz konusu mafya grupları üzerindeki kontrolü kaybetmiştir. Ayrıca şunu da dikkate almak gerekmektedir ki, ülkedeki siyasi ve sosyal durum, bir ölçüde söz konusu mafya gruplarının tutumlarına da bağlıdır. Mafya grupları, çok büyük ekonomik potansiyele sahiptir. Diğer taraftan eski ve yeni iktidara karşı böyle kanıtlar, aktif bir şekilde yabancı devletlerin özel güçleri tarafından kullanılmaktadır. Eski ve yeni iktidarla olan bağlantılar, söz konusu mafya gruplarını ülke içerisindeki istikrarsızlığın uzun vadeli müssebiplerinden biri haline getirmektedir. 1.2.7. K. Bakiyev in Jeopolitik Hataları ve Dış Siyasetteki Yanlışlıklar. Bakiyev rejiminin en büyük hatalarından biri de Amerikan Manas askerî üssünün kapatılmasına dair alınan karar ve aynı tarihte Rusya ile 2 milyar dolar tutarında kredinin alınmasını www.orsam.org.tr 7
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ öngören görüşmelerin yürütülmesiydi. Ancak daha sonra Kırgızistan ın ABD ile anlaşmaya varması (askerî üssün kirasının 3 kat artırılması ve 60 milyon dolara çıkarılması) ve Bakiyev in Amerikan üssü ile ilgili kararı ABD nin lehine alması, Kırgızistan ın Rusya ile olan münasebetlerine yansımıştır. Moskova nın rahatsızlığını yaratan bir başka faktör de Bişkek in Pekin ile ekonomik alanda flört etmesi dir. Rusya yı özellikle Kırgızistan ile Çin in elektrik iletim hattının (Datka- Kemin, 500 kilovat) inşaatı konusunda vardıkları anlaşma rahatsız etmiştir. Bu projenin mahiyeti 342 milyon dolardır. Yine Kırgızistan ile Çin in hidroelektrik santralin inşaatı ve otoyol ve demir yollarının yapımını öngören projeler de Moskova yı rahatsız etmiştir. Moskova nın söz konusu rahatsızlığının ilk büyük belirtileri, Kırgızistan a vaat ettiği 1.7. milyar dolar değerindeki kredinin verilmesini durdurması, Kırgızistan daki muhaliflerle görüşmeye başlaması ve Rus medyasında K. Bakiyev ile ilgili kötü imajın oluşturulmaya başlanması olmuştur. Ülke içerisinde K. Bakiyev e olan tepkinin artmasının yanı sıra dış güçlerin tutumu da iktidara yeni kimselerin gelmesini sağlamıştır. Dış güçlerin kritik dönemde K. Bakiyev i desteklememeleri, sadece dış güçlerin Kırgızistan ın içişlerine karışmaya istememelerinden ve ani gelişmelerden kaynaklanmıyordu. Bakiyev in güven yitirmesi de bunda etkili olmuştur. Bütün bunları özellikle Moskova nın rolü için söylemek gerekmektedir ki, Kırgızistan daki iktidar değişiminden en kârlı çıkan Rusya olmuştur. 2. Mevcut Durum ve Kısa Vadeli Öngörüler * K. Bakiyev ile ilgili sorunun barışçıl bir şekilde çözülmesine ve referandum sonrasında mevcut iktidarın belli bir oranda kanunlaştırılması na rağmen Kırgızistan daki mevcut iç durumu nispeten istikrarlı, ancak hem kısa hem de uzun vadede kritik bir potansiyele sahip bir durum olarak nitelendirmek mümkündür. * 14 Temmuz da kurulan Kırgızistan teknik hükümeti (bu hükümet yaklaşık 3 ay boyunca, yani parlamento seçimlerine kadar iktidarda kalacak) 17 bakanlıktan, 7 acenteden, 6 devlet dairesinden, 2 fon ve bir komiteden oluşmaktadır. * Başbakan birinci yardımcısı, A. Akayev döneminde dışişleri bakanlığı yapan Amangeldi Muraliyev dir. Muraliyev, Rusya nın siyasi liderlerinin desteğine sahip olup, komşu ülkelerle çok yönlü işbirliğinin geliştirilmesinden yanadır. * Başbakan yardımcıları A. Kostyuk, J. Satıbalsiyev ve U. Abdullayev, dışişleri ve içişleri bakanları R. Kazakbayev ve K. Baybolov dur. R. Kazakbayev, R. Otunbayeva nın kreatörü iken, K. Baybolov u SDPK (A. Atambayev) ve Ak- Şumkar (T. Sariyev) partileri desteklemektedir. Bunlar İçişleri Bakanlığı nda düzeni sağlama bahanesiyle onun adaylığını içişleri bakanlığı için desteklemişlerdir. * Devlet Milli Güvenlik Komitesi ise doğrudan R. Otunbayeva ya bağlıdır. Cumhurbaşkanı yönetimine (idaresine) E. Kaptagayev getirilmiştir. * Kırgızistan Cumhurbaşkanı nın emriyle hükümete bağlı devlet sınır hizmetleri lağvedilmiştir. Onun yerine Devlet Milli Güvenlik Komitesi ne bağlı sınır birlikleri oluşturulmuştur ki, bu birliklerin komutanı aynı zamanda Devlet Milli Güvenlik Komitesi nin başkanı da olacaktır. * Devlet Milli Güvenlik Komitesi nin başkanlığına Keneşbek Duşebayev getirilmiştir. * 17 Temmuz 2010 tarihinde A. Muraliyev başkanlığında bakanlar, idari yöneticiler, merkezi birimlerin başkanları ve hükümet organları temsilcileri toplanmış ve öncelikle çözülmesi gereken sorunlar tespit edilmiştir: ülke yöne- 8 www.orsam.org.tr
Kırgızistan da Mevcut Durum, İktidar Değişiminin Nedenleri ve Kısa Vadeli Öngörüler ticilerinin politikalarının belirlenmesi, Oş ve Celalabad daki ihtilafların çözülmesi, uluslar arası donörler konferansının başarılı bir şekilde gerçekleştirilmesi, ekonomi ve halkın sonbahar-kış mevsimine hazır hale getirilmesi, dürüst ve şeffaf seçimlerin (parlamento) gerçekleştirilmesi. İaşe teminatının (güvenliğinin) sağlanması, dış ticaretin yeniden canlandırılması, Kambaratinskiy hidroelektrik santralin birinci kolunun faaliyete geçirmesi, bankacılık sisteminin sağlam temele oturtulması gibi konular da öncelikli konular olarak belirlenmiştir. * Zarar gören bölgelerde ekonominin canlandırılması (Olağanüstü Haller Bakan yardımcısı M. Kasımaliyev e göre, Oş ve Celalabad daki olaylar sırasında toplam 3 milyar 265 som tutarında zarar verilmiştir) için hükümet, işadamlarına 2.5 yıl süreliğine vergi imtiyazları tanımıştır. * Ülkenin güneyinde istikrarın sağlamlaştırılması için iktidar, yabancı siyasetçilerin yardımına başvurmak ve dinî ideolojiyi ülke içindeki etnik sorunları çözmek için kullanmak istemektedir. * Özbeklerle Kırgızlar arasında çıkabilecek muhtemel ihtilafları önlemek amacıyla hükümet, halkı uluslar arası İslam kuruluşlarının temsilcileriyle buluşturmuştur. Bu amaçla Temmuz ayında Müslüman Din Bilginleri Birliği genel sekreteri A. Karadahi ve Katar, S. Arabistan, Türkiye, Mısır, Suriye ve Tunus gibi ülkelerdeki ilahiyat fakültelerindeki ilim adamları Bişkek i ziyaret etmişlerdir. * Bu arada Ağustos ayının ilk yarısında Kırgızistan ve Özbekistan ın güney sınırlarında kontrolü ele geçirmeyi amaç edinen Özbekistan İslami Hareketi ve İslam Cihadı Birliği gibi örgütlerin savaşçılarının bölgeyi istikrarsızlaştırmak için harekete geçeceklerine dair söylentiler yayılmaktadır. Adı geçen bu savaşçılar Kırgızistan topraklarına Tacikistan ın Cirgital ilinden geçebilirler. * Bundan dolayı birleşik operatif karargah kurulmuştur. Bu karargah, Oş bölgesindeki askerî komutanının yedek karargahı haline gelmiş ve faaliyetlerini cumhuriyetin silahlı güçleri arasındaki işbirliğini arttırması yönünde yoğunlaştırmıştır. Ayrıca Batkenskaya ilinin sınırları güçlendirilmiş ve buraya ek birlikler ile teçhizatlar getirilmiştir. Yine güneydeki rezerv birliklerinin güneyde kalma süresi uzatılmıştır. * Kırgızistan da etnik gruplar arasında kavgaların artmasına sebep olabilecek gazete ve internet yazılarının arttığı da bir gerçektir. Devlet dili ile ilgili milli komisyonun kurulması ve devlet memurlarının Kırgızca bilip bilmediklerini ölçmek için sınavların yapılacağının duyurulması ile birlikte Oş ve Celalabad daki Özbek ve Slavlar arasında tekrar göç hareketleri başlamıştır. * Böyle bir ortamdan istifade etmek için etki alanı ile uyuşturucu pazarını tekrar paylaşmak isteyen mafya grupları, faaliyetlerini arttırmışlardır. Ülkenin kuzeyinde Talas ve Karabalta gibi mafya grupları harekete geçmiştir. Sınıra yakın otoyolları kontrol eden bu gruplar, özellikle yabancı plakalı arabalardan haraç istiyor ve adeta bu otoyolu yabancılar için cehenneme çevirmektedirler. * Kırgızistan da durumun kötüleşmesine siyasi ve toplumsal çevrelerde hakim süren rahatsızlıklar da etki edebilir ki, bu rahatsızlıklar yeni iktidarın kadro politikaları ile ilgili izledikleri siyasetten kaynaklanmaktadır. Bu politikaya göre siyasi partilerin çoğu ülkenin siyasi hayatından tecrit edilmekte, yönetim ve diğer idari organlardan uzaklaştırılmaktadırlar. * Geminin dışında kalan siyasi partilerin liderleri, örneğin anayasaya yapılan değişiklikleri eleştirmektedirler, çünkü yeni anayasa siyaset bilimci, sosyolog ve hukukçuların katkısı olmaksızın, geçici hükümette yer almayan partilerin görüşlerine başvurulmadan ve ülkedeki durum gözetilmeden hazırlanmıştır. Eleştirenler yetkilerinin parlamento ile sınırlı olacak cumhurbaşkanı ile hükümetin Kırgızistan ın ekonomisini düzeltecek adımları atamayacak- www.orsam.org.tr 9
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ larını ileri sürmektedirler. Bu gibi teşebbüsler 2006-2007 yıllarında da denenmiş, ancak başarı elde edilememişti. * Kırgız siyaset bilimcileri (uzmanlar) meclisteki azınlık gruplarının rolünün artmasının da meclisin çalışmalarını, faaliyetlerini ve düzenini belirsiz bir şekilde etkileyeceğini ileri sürmektedirler. Bundan sonraki süreçte cumhurbaşkanının valileri tayin etme sürecini mecliste görüşecek olması, ülkede merkezkaç kuvvetlerin güçlenmesine neden olacaktır. Uzmanlara göre, partilerin yasama organındaki güçlerini arttırmaları, vakitsiz bir gelişmedir, çünkü bu partilerin çoğu siyasi programlara sahip değillerdir. Ayrıca iç plüralizmin mevcudiyeti ve partilerin toplumu etkileme potansiyeline sahip olmamaları da meclisteki azınlık gruplarının rolünün arttırma sürecinin zamansız (erken) başladığına işaret etmektedir. * Bundan başka söz konusu partilerin çoğu, liderlere (şahsiyetlere) göre kurulmuş ve bu partilerde tek bir liderin hakimiyeti geçerlidir. Ayrıca parti üyeleri de ancak liderin akrabaları ve tanıdıklarından oluşmaktadır. Bundan dolayı yeni mecliste partiler arasında çok sık büyük sorunlar yaşanmaktadır ki bu partiler halkın değil, çeşitli klan ve sanayi-ekonomik çevrelerin çıkarlarını savunmaktadırlar. Örneğin şimdiden Sosyal-Demokrat Partisi, Ata-Meken ve Ak Şumkar partilerinden oluşan geçici hükümetin üyeleri arasında Kırgızistan ın dış politikası konusunda büyük fikir ayrılıkları mevcuttur. Bu şartlarda meclisin sağlıklı bir şekilde çalışması, mümkün görülmemektedir. * Siyasi sürecin dışında bırakılan partilerin (Erkindik, Kırgızistan Komünist Partisi, Erkin Kırgızistan, Asaba, Liberal Parti, Köylü Partisi, Gençler ve Gaziler Partisi, Turan, Janı Kırgızistan, Janı Mezgil, Afganistan Gazileri Partisi) liderleri arasındaki görüşmelerin arttığını da belirtmek gerekmektedir. Bunlara göre, yeni hükümet bütün iktidarı ele geçirmek istemektedir. Yeni muhalefet in liderliğini, Bakan B. Kalıyev zamanında Silahlı Kuvvetlerden kovulan eski subayların (şimdi bunların çoğu işadamı olmuştur) üstlendiği görülmektedir. * İç politikadaki olayların gelişiminde Ar- Namıs Partisi nin etkisi de her geçen gün artmaktadır. Parti üyelerine göre, onların lideri F Kulov, Kırgızistan ın siyasi arenasına çıkmak için müsait zamanı beklemektedir. Böyle bir tutumun, geçici hükümetin hatalardan kaçınması ve hükümet üyeleri arasında büyük sorunların yaşanmasını engellemek için sergilendiğini söylemek mümkündür. * F. Kulov un etkisi ve rolünün, danışmanlık mahiyetiyle sınırlı kalmayacağı, zamanla onun görüşlerinin belirleyici olacağı da ileri sürülmektedir. Cumhurbaşkanı seçimleri sırasında onun en büyük adaylardan biri olacağı düşünülmektedir. Böyle bir öngörünün yapılması, Kulov un gerek iktidar gerekse de muhalefet çevrelerindeki etkisi ve onun hem güney hem de kuzey bölgelerindeki popüleritesi ile bağdaştırılmaktadır. Ayrıca F. Kulov un Rusya Federasyonu nun desteğini de arkasına alabileceği düşünülmektedir. * Farklı siyasi hareket ve örgütlenmeler arasındaki mücadelenin çetin geçeceğinin önemli göstergelerinden biri de muhalefet çevrelerindeki genç kesimin aktif faaliyetleri ve onların ülkenin yönetiminde gençlere de yer ayrılmasını talep etmeleridir. Genç çevrelere göre, ülkedeki durumu olumlu yönde ancak genç siyasetçiler değiştirebilir, çünkü ancak gençler progressif görüşlere sahip olup, artık eski siyasetçiler Kırgızistan ın durumunu olumlu yönde etkileyebilecek durumda değillerdir. * Kırgızistan ın siyasi çevrelerinin temsilcilerine göre, geçici hükümet üyeleri koltuk paylaşım sürecine girdiklerinden dolayı ülke içerisindeki durumun gelişimi üzerindeki kontrolü kaybetmeye başlamışlardır. * Güvensizliğin ve belirsizliğin hâkim olduğu siyasi alanda çeşitli gruplar arasındaki mücadele parlamento seçimlerinin yaklaşmasıyla artacaktır. Yeni geçici siyasi birlikteliklerin oluşma ihtimali de çok yüksektir. Siyasi liderlerin seçimlerdeki başarısı ise onları maddi kaynaklarına bağlı olacaktır ki, liderler bu maddi kay- 10 www.orsam.org.tr
Kırgızistan da Mevcut Durum, İktidar Değişiminin Nedenleri ve Kısa Vadeli Öngörüler nakların bir kısmını hiç şüphesiz yurt dışında aramaktadırlar. * Halkın oylarını elde etmek için rekabetin kızıştığı bir ortamda siyasi liderler güçlenen mafya örgütleri ve dinî hareketler ile irtibat kurmaya çalışacaklardır. Bu husus hiç şüphesiz sonraki süreçte onların varlığını yasallaştıracaktır. * Ayrıca yeni meclisteki siyasi güçler arasında da fikir ayrılıklarının artacağına benzemektedir. Önümüzdeki dönemde geçici hükümetin cumhurbaşkanı, başbakanı ve meclis başkanı arasında mücadelenin (rekabetin) başlaması da ihtimal dâhilindedir. Mevcut şartlarda siyasi güçlerin dağılımı ve partilerin seçim sonrasında yeni parlamentoda yer alma perspektifleri aşağıdaki şekildedir: * Kırgızistan meclisine girme şansına en fazla Atameken, Ar-Namıs, Sosyal-Demokrat Parti (SDPK), Ak-Şumkar ve Meken Tuu partileri sahiptir. * Jokorku Keneş (Yüksek Meclis) te en fazla oyun Omurbek Tekebayev başkanlığındaki Atameken Partisi nin alacağı tahmin edilmektedir. Bu parti ülkenin hem kuzeyinde hem güneyinde güçlü bir alt yapıya sahiptir. Yine Sosyal-Demokrat Parti nin de şansının yüksek olduğu düşünülmektedir. Bu partinin stratejik amaçlarından biri, parti lideri A. Atambayev in başbakanlığa getirilmesidir. * Bu şartlarda seçim öncesinde mecliste çoğunluğu elde etmek ve koalisyon kurmak için O. Tekebayev ile A. Atambayev in çabalarını birleştirmeleri de ihtimal dâhilindedir. Bu durumda O. Tekebayev, meclis başkanlığını elde edecek ve daha sonra meclisteki çoğunluk da A. Atambayev i başbakan seçecektir. * Sayıca Sosyal-Demokrat Parti ile aynı konumda olan Ak-Şumkar Partisi (T. Sariyev liderliğinde) nin seçimlerde üçüncü sırayı alacağı tahmin edilmektedir. Parti içerisindeki güçlü ve aktif genç kanadın mevcudiyeti, söz konusu partinin mecliste üçüncü kalabalık gruba sahip olmasını sağlayacaktır. Bu genç kanat, 7 Nisan sonrasında ortaya çıkan diğer gençlik hareketleri de kendi etrafında birleştirmektedir. T. Sariyev in maliye bakanlığında gözü olduğu da bir gerçektir. * F. Kulov başkanlığındaki Ar-Namıs Partisi nin seçimleri dördüncü sırada bitirme ihtimali yüksektir. Sadece F. Kulov un ülkede tekrar istikrar ve düzeni sağlayacağına dair görüşlerin yayılması, Ar-Namıs Partisi nin oylarını arttırmaktadır. F. Kulov un taraftarları 2005 yılında Kulov un güç kullanarak ülkeyi kaostan çıkardığına ve ülkeyi istikrara kavuşturduğuna dair yazı ve makaleler bütün yayın organlarına gönderilmektedir. * F. Kulov a olan sempatinin artması, yeni liderleri rahatsız etmektedir, çünkü Kulov baştan beri geçici hükümeti tanımadı ve hâlâ bu hükümetin faaliyetlerini eleştirmeye devam etmektedir. Bundan dolayı iktidar, F. Kulov a karşı bir karalama politikası başlatabilir. Şimdiden küçük ve orta çaplı enerji şirketlerinin mevcudiyeti sorgulanmaya başlanmıştır. Büyük ihtimalle F. Kulov un başkanlığını yaptığı böyle müesseselere yakında müfettişler gönderilecektir. * U. Barıktabasov başkanlığındaki Meken Tuu Partisi nin da belli ölçüde şansı bulunmaktadır. Barıktabasov, önemli mali kaynaklara sahip olduğundan dolayı, oy kazanmak için Kırgızistan halkına maddi yardım kampanyası başlatmıştır. Milletvekili olmak için Ata Yurt (O. Suvanaliyev, A. Keldibekov, K. Taşiyev), Bütün Kırgızistan (A. Madumarov), El-Armanı (M. Niyazov), Kırgızistan Komünist Partisi (İ. Masaliyev) gibi partilerin de kendi aralarında bir takım birleşmelere gitmeleri ihtimal dâhilindedir. * Uzmanlara göre söz konusu ittifaklar aşağıdaki taktiği kullanabilirler: Ata Yurt, meclise güneydeki seçmenler sayesinde girecek, El- Armanı ile Komünistler ise ülkenin kuzeyinden oy toplayacaklardır. * Bütün Kırgızistan ın listesinde birinci sırada M. Niyazov yer almaktadır. A. Madumarov, www.orsam.org.tr 11
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ seçim sürecinde güçlerini birleştirmek ve arttırmak için parti listesindeki birinci sırayı ona vermeyi kabul etmiştir. Bütün Kırgızistan ın listesinin başlarında M. Sultanov (eski maliye bakanı), E. İbrahimova (geçici hükümetin üyesi) ve belki de Komünistlerin lideri İ. Masaliyev ve Bişkek eski belediye başkanı N. Tuleyev yer alacaktır. * Yukarıda adı geçen ittifakın temsilcilerinin öngörülerine göre, Ata Yurt mecliste 35 sandalye, Bütün Kırgızistan da 31 sandalye kazanacaktır. 27 Haziran da kabul edilen anayasaya göre meclisteki çoğunluğu 65 sandalye ile elde etmek mümkündür. Bu ittifakın (alyansın) çoğunluğu elde ettikleri takdirde en önemli amaçları, kabul edilen anayasada değişikliklere giderek cumhurbaşkanlığı sisteminin yeniden hayata geçirilmesidir. Sonuçlar Yukarıda zikredilenlerin ışığında aşağıdaki sonuç ve öngörülerde bulunmak mümkündür: 1. Kırgızistan daki kriz ile istikrarsızlık dönemi, uzun vadeli bir sürece dönüştü. Bunun en önemli nedeni de ülkedeki durumu kontrol altına alabilecek ve yönetebilecek organize gerçek bir gücün olmayışıdır. Mevcut görüş ayrılıklarının ve güvensizliğin olduğu bir dönemde siyasi güçler arasındaki mücadele devam etmekte ve bu bağlamda yeni siyasi ittifakların kurulması, ihtimal dâhilindedir. Siyasi liderlerin başarısı, bir ölçüde onların sahip oldukları maddi kaynaklara bağlıdır. Bu maddi kaynakların bir kısmını hiç şüphesiz dış güçler (oyuncular) sağlayacaktır. Yine adaylara daha sonraki dönemde borcun ödenmesi karşılığında dışarıdan seçim kampanyası konusunda da yardımlar gelebilir. 2. Kırgızistan siyasi sisteminin temel sorunlarından biri de seçim öncesi ve sonrasında siyasi güçler arasında diyalog ve konsensusun sağlanamamasıdır. Bundan dolayı yeni hükümet ve yönetim sisteminde bir takım sorunlar ve zorluklarla karşılaşma ihtimali mevcuttur. 3. Ülkenin sosyo-ekonomik durumunun kötüleşmesi dolayısıyla yolsuzluk ve mafya gruplarının faaliyetleri artmaktadır. Bu husus da bundan duyulan rahatsızlığın yeni bölgesel ayaklanmalara dönüşmesine neden olabilir. 4. Etnik gruplar arasında yeni çatışmaların çıkması da ihtimal dâhilindedir. Hatta bu çatışmaların siyasileştirilmesi ve ülkede sürdürülen hâkimiyet mücadelesi çerçevesinde bir araç olarak kullanma tehdidi de mevcuttur. 5. Kısa vadede Kırgızistan da kriminal güçlerle uluslar arası İslam hareketlerinin faaliyetlerinin artması beklenmektedir. Bu faaliyetler, ülke içerisinde ekstremizmin yayılmasını ve bunun yönetim organlarına da sızmasını öngörmektedir. Yani böylece kriminal güçler, yasallaşmaya çalışmaktadırlar. 12 www.orsam.org.tr
AKADEMİK KADROMUZ Hasan Kanbolat Başkan E. Tümg. Armağan Kuloğlu Başdanışman Habib Hürmüzlü Ortadoğu Danışmanı Doç. Dr. Özlem Tür Danışman & Ortadoğu Etütleri Editörü Doç. Dr. Harun Öztürkler Ortadoğu Ekonomileri Danışmanı, Afyon Kocatepe Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Veysel Ayhan Basra Körfezi Danışmanı, Abant İzzet Baysal Üniversitesi U.İ.B. Yrd. Doç. Dr. Serhat Erkmen Ortadoğu Danışmanı, Ahi Evran Üniversitesi U.İ.B. Başkanı Yrd. Doç. Dr. Mehmet Şahin Ortadoğu Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Kürşad Turan Danışman, Diyaspora Çalışmaları, Ortadoğu Analiz Editörü Dr. Didem Danış Danışman, Göç ve Iraklı Mülteciler Dr. İlyas Kamalov Avrasya Danışmanı Bayram Sinkaya Ortadoğu Danışmanı Bilgay Duman Ortadoğu Uzmanı Ogün Duru Yönetici Editör Oytun Orhan Ortadoğu Uzmanı Sercan Doğan Uzman Yardımcısı, Ortadoğu Selen Tonkuş Uzman Yardımcısı, Ortadoğu Nebahat Tanriverdi.O Uzman Yardımcısı, Ortadoğu Fatma Yaycı Uzman Yardımcısı, Ortadoğu Nazlı Ayhan Uzman Yardımcısı, Projeler M. Serdar Çarhoğlu Uzman Yardımcısı, Ortadoğu Uğur Çil Uzman Yardımcısı, Ortadoğu ORSAM DANIŞMA KURULU Dr. İsmet Abdülmecid Irak Danıştayı Eski Başkanı Prof. Dr. Muhamad Al Hamdani Irak ın Ankara Büyükelçiliği Kültür Müsteşarı Prof. Dr. Dorayd A. Noori Irak ın Ankara Büyükelçiliği Kültür Müsteşarı Yardımcısı Hasan Alsancak BP & BTC Turkiye, Enerji Güvenligi Direktörü Prof. Dr. Meliha Benli Altunışık ODTÜ Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı Prof. Dr. Tayyar Arı Uludağ Üniversitesi Ulusalararası İlişkiler Bölümü Prof. Dr. Ali Arslan İstanbul Üniversitesi Tarih Bölümü Doç. Dr. Ersel Aydınlı Bilkent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı Prof. Dr. Hüseyin Bağcı ODTÜ Uluslararası İlişkiler Bölümü Itır Bağdadi İzmir Ekonomi Üniversitesi U.İ.B. ve AB Bölümü Öğr. Gör Prof. Dr. İdris Bal Polis Akademisi ve Turgut Özal Üniversitesi U.İ.B. Kemal Beyatlı Irak Türkmen Basın Konseyi Başkanı Barbaros Binicioğlu Ortadoğu Ekonomileri Danışmanı Prof. Dr. Ali Birinci Türk Tarih Kurumu Başkanı Doç. Dr. Mustafa Budak Başbakanlık Devlet Arşivleri Gen. Md. Yrd E. Hava Orgeral Ergin Celasin 23. Hava Kuvvetleri Komutanı Doç. Dr. Mitat Çelikpala TOBB ETU Uluslararası İlişkiler Bölüm Bşk. Prof. Dr. Gökhan Çetinsaya İstanbul Şehir Üniversitesi Rektörü www.orsam.org.tr 13
Prof. Dr. Volkan Ediger Prof. Dr. Cezmi Eraslan Dr. Amer Hasan Fayyadh Osman Göksel Timur Göksel Büyükelçi Numan Hazar Doç. Dr. Pınar İpek Doç. Dr. Hasan Ali Karasar Arslan Kaya Dr. Hicran Kazancı İzzettin Kerküklü Doç. Dr. Mustafa Kibaroğlu Musa Kulaklıkaya Doç. Dr. Erol Kurubaş Prof. Dr. Mosa Aziz Al-Mosawa Prof. Dr. Mahir Nakip Yrd. Doç. Dr. Tarık Oğuzlu Prof. Dr. Çınar Özen Dr. Bahadır Pehlivantürk Prof. Dr. Suphi Saatçi Mehmet Şüküroğlu Doç. Dr. Oktay Tanrısever Prof. Dr. Erol Taymaz Prof. Dr. Sabri Tekir Yrd. Dr. Kürşad Turan Doç. Dr. Özlem Tür Prof. Dr. Türel Yılmaz İzmir Ekonomi Üniversitesi Öğretim Üyesi Başbakanlık Atatürk Araştırma Merkezi Başkanı, İ.Ü. Tarih Bölümü Bağdat Üniv. Siyaset Bilimi Fakültesi Dekanı BTC ve NABUCCO Koordinatörü Beyrut Amerikan Üniversitesi Öğretim Üyesi Dışişleri Bakanlığı Teftiş Kurulu Başkanı Bilkent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Bilkent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü KPMG, Yeminli Mali Müşavir ITC Ankara Temsilciliği Dış İlişkiler Sorumlusu Kerkük Vakfı Başkanı Bilkent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü TİKA Başkanı Kırıkkale Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı Bağdat Üniversitesi Rektörü Ahmet Yesevi Üniversitesi Rektör Vekili Bilkent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Ankara Üniversitesi SBF U.İ.B. Hacettepe Üniversitesi U.İ.B. Kerkük Vakfı Genel Sekreteri Enerji Uzmanı ODTÜ Uluslararası İlişkiler Bölümü ODTÜ Ekonomi Bölümü Başkanı İzmir Üniversitesi İ.İ.B.F. Dekanı ORSAM Danışmanı ODTÜ Uluslararası İlişkiler Bölümü Kırşehir Üniversitesi İ.İ.B.F. ORTADOĞU ETÜTLERİ YAYIN KURULU Meliha Benli Altunışık ODTÜ Bülent Aras Işık Üniversitesi Tayyar Arı Uludağ Üniversitesi İlker Aytürk Bilkent Üniversitesi Recep Boztemur ODTÜ Katerina Dalacoura Londra Ekonomi Üniversitesi F. Gregory Gause Vermont Üniversitesi, ABD Fawaz Gerges Londra Ekonomi Üniversitesi Ahmet K. Han İstanbul Üniversitesi Raymond Hinnebusch St. Andrews Üniversitesi, Birleşik Krallık Rosemary Hollis City Üniversitesi, Birleşik Krallık Bahgat Korany Durham Üniversitesi, Birleşik Krallık Peter Mandaville George Mason Üniversitesi, ABD Emma Murphy Durham Üniversitesi, Birleşik Krallık ORTADOĞU ANALİZ YAYIN KURULU Prof. Dr. Meliha Benli Altunışık Hasan Kanbolat Doç. Dr. Hasan Ali Karasar Yrd. Doç. Dr. Serhat Erkmen ODTÜ U.İ.B. Başkanı ORSAM Başkanı Bilkent Üniversitesi U.İ.B. ORSAM Danışmanı, Ahi Evran Üniv. U.İ.B. Başkanı