DÜNYA DA VE TÜRKİYE DE KÖMÜRÜN GELECEĞİ

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 1 DÜNYA DA VE TÜRKİYE DE KÖMÜRÜN GELECEĞİ Dr. Nejat Tamzok

185 186 187 188 189 19 191 192 193 194 195 196 197 198 199 2 21 22 23 (%) Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 2 KÖMÜRÜN KISA TARİHİ 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Petrol Kömür Doğal gaz Biyomas Nükleer Hidrolik Diğer yenilenebilir? MÖ. 1: Kömürün bilinen ilk kullanımı. 18.-19. yy Sanayi Devrimi: Kömür talebinde sıçrama. 191-192: Enerji tüketiminde kömürün payı %6. 192-197: Petrolün yükselişi, kömürün düşüşü. 196 ların ortaları: Kömür tahtını petrole bırakıyor. 197 lerin başı: Doğal gazın da rekabetiyle kömürün payı %25 lere iniyor. Kaynaklara göre dünya enerji tüketimi, 185-211 Kaynaklar: J. Laherrere 25, IEA Data Services, IEA Key World Energy Statistics 25-213 197 li yıllar petrol krizleri: Kömürün payındaki gerileme duruyor, ancak sonraki dönemde ortaya çıkan çevre hareketleri ve doğal gaza olan talep nedeniyle 2 lerin başlarına kadar %25 civarında seyrediyor.

1999 21 23 25 27 29 211 Mtpe Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 3 KÖMÜRÜN KISA TARİHİ 2 45 4 35 Beklenti: 198 lerden ya da 199 lardan bakıldığında, küresel enerji tüketimi içinde kömürün payının 2 ler sonrasında %2 lerin altına düşeceğini söyleyebilmek mümkündür. 3 25 2 Petrol Kömür Doğal gaz Gerçekleşme: Sonraki gelişmeler bu beklentinin tam tersi yönde olmuştur: Dünya kömür tüketiminde son yıllarda çarpıcı bir gelişme söz konusudur. Kömür tüketim artışı 197-2 (3 yıl): %6 2-211 (11 yıl): %57 Dünya fosil yakıt tüketimleri, 1999-211 Kaynaklar: IEA Data Services, IEA Key World Energy Statistics 25-213 2-211 arası tüketim artışı petrolde %16 ve doğal gazda %28 olmuştur.

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 4 KÖMÜR NEREYE? Birincil Enerji Elektrik Üretimi 1973 211 1973 211 Kömür 24,6 28,8 38,3 41,3 Petrol 46, 31,5 24,6 4,8 Doğal gaz 16, 21,3 12,2 21,9 Nükleer,9 5,1 3,3 11,7 Bioyakıt-çöp 1,6 1, - - Hidrolik 1,8 2,3 21, 15,8 Diğer,1 1,,6 4,5 Birincil enerji arzı ve elektrik üretiminde kaynak payları Kaynak: IEA Key World Energy Statistics 25-213 Küresel enerji tüketiminde fosil yakıtların ağırlığı sürmekte: 1973: %97,2 ve 211: %91,6 (yenilenebilir payı hala %1,) Küresel enerji savaşlarında rekabet fosil yakıtlar arasında geçmekte ve daha uzun süre de söz konusu kaynaklar arasında geçecek gibi görünmektedir. Bu yarışın son 1 yıllık performansına bakıldığında; kömürün, krallık tahtını yeniden ele geçirme şansı ciddi bir şekilde ortaya çıkmıştır. Petrolün payı hızla düşmüş, doğal gaz payındaki artış eski hızını kaybetmiştir. Kömürün payı hızla artmaktadır.

1973 215 225 235 (%) Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 5 KÖMÜR NEREYE? 45 4 35 3 25 2 Elektrik Üretimindeki Payı (IEA) Elektrik Üretimindeki Payı (US/DOE) Birincil Enerji Payı (IEA) Birincil Enerji Payı (US/DOE) Öyleyse kömür ne yöne gidecektir? Küresel kömür tüketiminde özellikle son on yıl içerisinde gerçekleşen ciddi artış oranları, bu enerji kaynağının geleceği konusunda yoğun tartışmaların gündeme gelmesine neden olmuş, kömürün gelecekteki yönünün ne olacağına ilişkin çeşitli değerlendirmelerin yapılmasına yol açmıştır. Dünya kömür tüketim tahminleri (referans senaryo) Kaynaklar: US/DOE International Energy Outlook 213, IEA World Energy Outlook 212

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 6 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ Kömür; bol, yaygın, ucuz ve güvenilir bir enerji kaynağı MI? I - Rezervlerin Yeterliliği ve Güvenilirliği Üzerine Soru İşaretleri II - Rezervler Üzerinde Az Sayıda Ülkenin Denetimi III - Üretim ve Tüketim Coğrafyalarında Eksen Kaymaları IV - Küresel Piyasada Rekabet Sorunu V - Küresel Kömür Ticaretinde Gelişmeler VI - Fiyat Davranışlarında Değişim ve Yukarı Doğru Hareketlenme

198 1984 1988 1992 1996 2 24 28 212 216 22 224 228 198 1984 1988 1992 1996 2 24 28 212 216 22 Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 7 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ I - Rezervlerin Yeterliliği ve Güvenilirliği Üzerine Soru İşaretleri Yeterlilik Sorunu 14 12 1 8 6 119 yıl 19 yıl : WEC : BP 25 2 15 1 5? Fosil kaynakların yıllar itibariyle ömürleri (yıl) Kömür Petrol Doğal gaz 4 2 59.6 yıl 55.7 yıl 47.3 yıl 52.9 yıl Kömür Doğal gaz Petrol 25 2 15 1 5 Kömür Petrol Doğal gaz Fosil kaynakların ömürleri (yıl) Kaynaklar: WEC, World Energy Resources, 213; BP, Statistical Review of World Energy 213 Yıllık %4,5 tüketim hızıyla kömürün kalan ömrü (yıl)

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 8 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ I - Rezervlerin Yeterliliği ve Güvenilirliği Üzerine Soru İşaretleri Güvenilirlik Sorunu Dünya kömür rezerv rakamları ve rezervlerin kalan ömürleri ciddi şekilde tartışmalıdır. Dünya kömür rezervleri konusunda kullanılan kaynakların genellikle güvenilir olmadığı, gerek küresel gerekse ulusal ölçekte ortaya konulan rakamların çoğunlukla eski tarihli olduğu ve rezerv rakamlarının abartılarak yayınlandığı sıklıkla ileri sürülmektedir.

(%) (%) Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 9 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ II - Rezervler Üzerinde Az Sayıda Ülkenin Denetimi 1 Kanada 9 G.Afrika 8 Kazakistan 7 Ukrayna 6 Almanya 5 Hindistan 4 Avustralya 3 Çin 2 Rusya 1 ABD 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 Dünya kömür rezervlerinin ülkelere dağılımı Petrol rezervlerinin %19,1 i ve doğalgaz rezervlerinin %23,9 u tek ülkenin elindeyken kömür rezervlerinin %27,6 sı tek bir ülkede bulunmaktadır. Yine, petrol rezervlerinin %81,6 sı ve doğalgaz rezervlerinin %77,2 si toplam 1 ülkenin envanterindeyken kömür rezervlerinin ise %91,8 i toplam 1 ülkededir. 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Kömür Petrol Doğalgaz 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 Ülke sayısı Dünya kömür, petrol ve doğalgaz rezervlerinin ülkelere göre payları

1985 1988 1991 1994 1997 2 23 26 29 1985 1988 1991 1994 1997 2 23 26 29 Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 1 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ III - Üretim ve Tüketim Coğrafyalarında Eksen Kaymaları 1% 1% 9% 9% 8% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% Diğer Asya-Pasifik Rusya-Ukrayna AB-27 Kuzey Amerika 7% 6% 5% 4% 3% 2% Diğer Asya-Pasifik AB-27 Kuzey Amerika 1% 1% % % Üretim coğrafyasında değişim Tüketim coğrafyasında değişim 1985 yılında, ABD ile AB-27 toplam küresel üretimden yaklaşık %45 ve Asya-Pasifik Bölgesi ise %31,7 pay alırken, 21 yılında tablo tersine dönmüş ve tarafların payları %2 ve %67,2 olmuştur. 1985 yılında, ABD ve AB-27 toplam küresel tüketimden yaklaşık %46 ve Asya-Pasifik ise %31,9 pay alırken, 21 yılında ABD ve AB-27 nin payı %24 ve Asya-Pasifik Bölgesi nin payı ise %67,1 olmuştur

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 11 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ IV - Küresel Piyasada Rekabet Sorununu Küresel kömür üretiminin giderek daha büyük bölümü daha az sayıda ülkenin elinde toplanmaktadır. 1985 yılında üretimin yaklaşık %9 ı toplam 13 ülke tarafından yapılmaktayken, 21 yılı itibariyle %9 ı sadece 7 ülke tarafından yapılmaktadır. Daha ılımlı olmak üzere benzer bir gelişme tüketim tarafında da mevcuttur. 1985 yılında dünya kömür arzının %9 ı 18 ülke tarafından tüketilirken, bu oran 21 yılı itibariyle 14 ülkeye düşmüştür. Kömür sektöründe uluslararası şirketlerin etkinliğinin diğer pek çok sektöre göre azımsanmayacak ölçüde olduğu görülmektedir. 27 yılı itibariyle dünya buhar kömürü ticaretinin %4 ı toplam 4 büyük firmanın kontrolündedir: BHP Billiton, Anglo-American, XSTRATA/Glencore ve Rio Tinto.

199 1992 1994 1996 1998 2 22 24 26 28 21 (%) Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 12 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ V - Küresel Kömür Ticaretinde Gelişmeler 1 9 8 7 6 Diğer Çin Diğer Asya Yirmi yıl önce yarım milyar ton olan dünya taşkömürü ticareti 21 yılı itibariyle bir milyar ton düzeyine yükselmiştir. 5 4 3 2 1 Japonya OECD Avrupa Dünya kömür ihracatının %83 ü 6 ülke tarafından gerçekleştirilmektedir: Avustralya, Endonezya, Rusya, ABD, Güney Afrika ve Kolombiya. Kömür ithalatında ise, Asya-Pasifik bölgesindeki 3 ülke %51 ile en büyük payı almaktadır: Japonya, Çin ve Güney Kore. Dünya kömür ithalatının gelişimi

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 13 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ V - Küresel Kömür Ticaretinde Gelişmeler Uzak Doğuya 25 2 Kanada (33 mton) 3 1 Amerika (64 mton) 5 34 Kolombiya/ Venezuella (77 mton) Küresel kömür ticareti haritası 25 39 2 21 8 5 1 54 13 11 Güney Afrika (68 mton) 24 Rusya (87 mton) Çin (19 mton) 42 19 32 Endonezya (277 mton) 264 Avustralya (3 mton) Kanada dan 25 Amerika dan 2 268 Dünya kömür ticareti, neredeyse sadece 1 ülke ve bir ekonomik birliğin tekelinde kalmış gibi görünmektedir. Söz konusu ülkelerin beşi ihracatçı ve diğer beşi ile birlikte AB-27 ise ithalatçı konumundadır. Bu profilin içerisinde, Avrupa Birliği, - şüphesiz- güçlü bir oyuncu olarak etkin rolünü sürdürmektedir. Bununla beraber, AB-27 nin ithalat payının son on yılda %3 düzeyinden %18 lere gerilemiş olması dikkate alındığında, söz konusu rolü devam ettirip ettiremeyeceği konusu kömür endüstrisinin geleceğini şekillendirecek önemli faktörlerden biri olacaktır.

1987 1991 1995 1999 23 27 211 Oct 1981 Nov 1983 Dec 1985 Jan 1988 Feb 199 Mar.92 Apr 1994 May.96 Jun 1998 Jul 2 Aug 22 Sep 24 Oct 26 Nov 28 Dec 21 $/ton Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 14 KÖMÜRÜN KÜRESEL JEOPOLİTİĞİ VI - Fiyat Davranışlarında Değişim ve Yukarı Doğru Hareketlenme 25, 2, Kuzeybatı Avrupa marker fiyat 25 2 15, 1, 5, US Central Appalachian spot fiyat endeksi Japonya koklaşabilir cif fiyatı 15 1 5, Japonya buhar kömürü cif fiyatı Dünya kömür fiyatlarının gelişimi Kaynak: BP 213 Avustralya buhar kömürü fiyatlarının gelişimi Kaynak: Index Mundi 211 Kömür fiyatları, 24 yılına kadar son derece dar bir aralıkta değişim göstermiştir. Bu yıldan itibaren gerek buhar kömürü gerekse koklaşabilir kömür fiyatları hızla yükselme eğilimi içerisine girmiştir. 1988-23 yılları arasındaki 16 yıllık dönemde kömür fiyatları neredeyse sabit kalırken, 24 yılından itibaren, kömürün 2 yıllık tarihinde görülmemiş fiyat artış oranlarına rastlanılmıştır.

1965 1969 1973 1977 1981 1985 1989 1993 1997 21 25 29 Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 15 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ TARTIŞMALARININ KÖMÜRÜN GELECEĞİ ÜZERİNE ETKİSİ VE TEKNOLOJİ SORUNU I - CO 2 Emisyonları 35. 3. 25. 2. 15. 1. 5. Mton CO2 Mtoe 18 16 14 12 1 8 6 4 2 Kömür kullanımı ile CO2 emisyonu arasındaki ilişki Kaynak: BP 211 Diğer Çin AB-27 ABD İnsanoğlu, kömürden kolay kolay vazgeçememektedir. Bununla beraber, kömür madenciliği ve kömür kullanımı, aynı zamanda her aşaması çevre üzerinde etkili olan ve belirli düzeylerde çevre kirliliğine neden olan bir faaliyetler bütünüdür. Kömürün yakılması sonucunda ortaya çıkan ve küresel ısınmaya neden olan CO2 emisyonları, günümüzde kömürden kaynaklanan en önemli problem olarak ortaya çıkmaktadır. Kömürün küresel ısınmaya yol açan etkilerinin ne şekilde giderilebileceği konusu günümüzün en önemli dünya meseleleri arasında yerini almaktadır.

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 16 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ TARTIŞMALARININ KÖMÜRÜN GELECEĞİ ÜZERİNE ETKİSİ VE TEKNOLOJİ SORUNU I - CO 2 Emisyonları 1,% 1,% 1,% 9,% 9,% 9,% 8,% 7,% 6,% 5,% 4,% 3,% 2,% Diğer Japonya Hindistan AB-27 ABD Çin 8,% 7,% 6,% 5,% 4,% 3,% 2,% Diğer Doğal gaz Petrol Kömür 8,% 7,% 6,% 5,% 4,% 3,% 2,% Diğer Endüstri ve inşaat Elektrik ve ısı 1,% 1,% 1,%,%,%,% Dünya CO2 emisyonlarının %65 i 5 ülke + AB-27 tarafından yayılmaktadır. (21) CO2 emisyonları Kaynak: BP 211, IEA 29, IEA 211 Dünya CO2 emisyonlarının %43 ü kömür kullanımından kaynaklanmaktadır. (29) Kömür çıkışlı CO2 emisyonlarının %71 i elektrik ve ısı üretimi kaynaklıdır. (29)

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 17 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ TARTIŞMALARININ KÖMÜRÜN GELECEĞİ ÜZERİNE ETKİSİ VE TEKNOLOJİ SORUNU II - Kömüre dayalı termik santrallardan CO 2 emisyonlarını sınırlamaya yönelik AB stratejisi 21-215 215-22 22-23 ADIM 1 ADIM 2 ADIM 3 Santrallarda en son teknoloji kullanımı, Verimlilik: %44-45, 1/3 oranında daha az CO2 emisyonu Termik santral teknolojilerinde daha ileri gelişmeler, Verimlilik: %5-55, 1/3 oranında daha az CO2 emisyonu Sıfır CO2 santralların devreye girişi (CO2 tutma ve depolama, CCS), Verimlilik: %52-55, SIFIR CO2 EMİSYONU

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 18 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ TARTIŞMALARININ KÖMÜRÜN GELECEĞİ ÜZERİNE ETKİSİ VE TEKNOLOJİ SORUNU III Teknolojiye ilişkin sorunlar CO2 emisyonlarının sınırlandırılmasına yönelik stratejinin en gerekli ayağını yatırım yani sermaye oluşturmaktadır. Ancak, yeni teknolojilere yatırım yapma konusunda ne sanayileşmiş ne de gelişmekte olan ülkeler fazla istekli değildir. Bu nedenle, söz konusu teknolojiler, bugüne kadar sıklıkla ticari yaşamda değil ama power-point sunumlarda görülebilmektedir. Günümüzde, yeni santral ya da CCS e ilişkin pek çok teknoloji halen araştırmageliştirme aşamasındadır. Bugün için, söz konusu teknolojilerin ticari ölçekte kullanılabilirliğinin mümkün olabileceği, ancak bunun oldukça uzun bir zaman alacağı konusunda genel bir uzlaşma olduğu söylenebilir. Bununla beraber, söz konusu sürenin yenilenebilir kaynaklar ya da nükleer enerji teknolojilerinin geliştirilebilmesi için de geçerli olacağı ve bu bakımdan yarışı nihai kazanacak olanın bugünden öngörülebilmesinin güç olduğu da söylenmelidir.

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 19 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ TARTIŞMALARININ KÖMÜRÜN GELECEĞİ ÜZERİNE ETKİSİ VE TEKNOLOJİ SORUNU III Teknolojiye ilişkin sorunlar CCS teknolojilerine ilişkin olarak; henüz, maliyet ve ticari yapılabilirlik yanında, depolama güvenliği, depolama yerinin seçimi, mülkiyet hakları, ruhsatlama, enjeksiyon ve izleme/kontrol ve kurumsal yapıların da tanımlandığı yasal düzenlemeler konusunda da henüz büyük boşluklar olduğu anlaşılmaktadır. Son olarak, gerek yeni santral teknolojileri gerek CCS teknolojileri konusunda en fazla yolu Avrupa, ABD ve Avustralya nın aldığı görülmektedir. Bununla beraber, ne dünyanın ikinci büyük kömür tüketicisi ABD nin ne de dünyanın en önemli kömür ihracatçısı Avustralya nın söz konusu maliyetli teknolojileri uygulama konusunda fazla heveskar davranacakları düşünülmemektedir. Aynı şekilde, küresel kömür tüketiminin %7 ine yakınını tüketen ve küresel CO2 emisyonunun yaklaşık yarısını üreten Çin başta olmak üzere Güneydoğu Asya ülkelerinin de söz konusu teknolojilere mesafeli yaklaşacağı açıktır.

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 2 SON SÖZ Kömürün gelecekteki yönü, büyük ölçüde, kendisine rakip enerji kaynaklarıyla ilgili yaşanacak gelişmelere de bağlı olacaktır. Bununla beraber, bugünden bakıldığında, kömürün geleceğini belirleyecek asıl unsurlar, kömür endüstrisinin kendi iç dinamiklerinden kaynaklanacak gibi görünmektedir. Bu çerçevede, yaklaşık ikiyüz yıldır dünya ekonomileri üzerinde belirleyici rol oynayan kömürün geleceğine ilişkin bir çözümlemenin, birbirinden ayrı, ancak sebep-sonuç ilişkileriyle sürekli birbirleriyle etkileşim halinde olan ve genel olarak jeopolitik, çevre ve teknoloji başlıkları altında toplanabilecek bir dizi parametrenin incelenmesi yoluyla yapılabilmesi mümkündür.

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 21 TÜRKİYE ENERJİ TALEBİ Türkiye nin tükettiği birincil enerji miktarı son yirmi yılda %111 artarken ülke içindeki enerji üretimi sadece %26 arttırılabilmiş ve tüketim artışının sadece %1 luk kısmı yurtiçi üretim artışı ile karşılanabilmiştir. Türkiye, yirmi yıl önce birincil enerji ihtiyacının yaklaşık yarısını yerli enerji kaynaklarından temin edebilirken, bugün neredeyse dörtte üçünü dışarıdan ithal etmek zorundadır. Bu tablonun sonucu olarak, enerji ithalat faturası giderek kabarmaktadır. Son 5 yılda (28-212) enerji ithalatına ödenen döviz toplam 231 milyar Dolar düzeyindedir ve bu miktar aynı dönemde yapılan toplam ithalatın %23 üne karşılık gelmektedir. Türkiye nin enerji talebi hızla artmaktadır ve yerli enerji üretiminin toplam enerji tüketimini ne ölçüde karşılayabileceği konusu önümüzdeki yıllarda Türkiye için giderek daha yaşamsal hale gelecektir.

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 22 BİRİNCİL ENERJİ TÜKETİMİNİN KAYNAKLARA DAĞILIMI 35 1% 3 9% 8% 25 7% milyon tep 2 % 6% 5% 15 4% 1 3% 5 2% 1% 1971 1981 1991 21 211 % 1971 1981 1991 21 211 Doğal gaz Petrol Yerli kömür İthal kömür Hidrolik Odun-artık Diğer Odun-artık Hidrolik İthal kömür Diğer Yerli kömür Petrol Doğal gaz Artış oranları: Son on yılda %53 ve son yirmi yılda ise %111

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 23 NİHAİ ENERJİ TÜKETİMİNİN KAYNAKLARA DAĞILIMI 35 1% 3 9% 8% 25 7% milyon tep 2 % 6% 5% 15 4% 1 3% 5 2% 1% 1971 1981 1991 21 211 % 1971 1981 1991 21 211 Elektrik Doğal gaz Petrol Linyit+asfal. Taşk.+kok Odun-çöp Diğer Diğer Odun-çöp Taşk.+kok Linyit+asfal. Petrol Doğal gaz Elektrik Artış oranları: Son on yılda %55 ve son yirmi yılda %15

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 24 ENERJİ TÜKETİMİNİN SEKTÖREL DAĞILIMI 45 4 milyon tep 35 3 25 2 15 1 5 1971 1981 1991 21 211 Elektrik san. Kok fabr. Petrokimya İç tük./kayıp Sanayi Ulaştırma Konut/hizm. Tarım Enerji Dışı

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 25 BİRİNCİL ENERJİ ÜRETİMİ 2 1% 18 9% 16 8% 14 7% milyon tep 12 % 6% 1 5% 8 4% 6 3% 4 2% 2 1% 1971 1981 1991 21 211 % 1971 1981 1991 21 211 Kömür Hidrolik Odun-çöp Petrol Doğal gaz Diğer Diğer Doğal gaz Petrol Odun-çöp Hidrolik Kömür Artış oranları: Son on yılda %31 ve son yirmi yılda %26

197 1974 1978 1982 1986 199 1994 1998 22 26 21 bin tep Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 26 TÜRKİYE ENERJİ TÜKETİMİ, ÜRETİMİ VE KÖMÜRÜN PAYI 12. 1. 8. 6. 4. 2. 9 8 7 6 5 4 3 2 1 % Ülkemiz enerji tüketimi son yirmi yılda %111 artış gösterirken, enerji üretimimiz %26 arttırılabilmiştir. Kömür üretimindeki artış ise son yirmi yıllık dönemde %62 oranındadır. Dolayısıyla, enerji üretimimizdeki artış enerji tüketimindeki artış hızının önemli ölçüde gerisindedir. Bu nedenle, yerli üretimin tüketimi karşılama oranı yirmi yıl önce %47 düzeyindeyken söz konusu oran 211 yılı itibariyle %28 e kadar düşmüştür. Enerji tüketimi Enerji üretimi Kömür üretimi Enerji üretiminin enerji tüketimini karşılama oramı Kömür üretiminin enerji tüketimini karşılama oranı Aynı şekilde yerli kömür üretiminin enerji tüketimini karşılama oranında da gerileme söz konusudur. Bu oran, 1991 yılında %2,3 ve 21 yılında %16,3 düzeyindeyken 211 yılında %15,6 şeklinde gerçekleşmiştir.

1971 1975 1979 1983 1987 1991 1995 1999 23 27 211 1971 1975 1979 1983 1987 1991 1995 1999 23 27 211 milyon tep milyon tep Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 27 ENERJİ İTHALATI 12 1 Yerli üretim Net ithalat 5 4 Petrol Doğal gaz Kömür Kok-petrokok 8 3 6 4 2 2 1 Petrol ithalatına ilave olarak 1973 yılından itibaren kömür ithalatına ve 1987 yılından itibaren ise doğal gaz ithalatına başlanılmıştır. 199 yılından itibaren net enerji ithalatı yerli üretimi geçmiştir. 1971 yılında arzın %72 si yerli kaynaklar tarafından karşılanmaktayken kırk yıl sonra denge tersine dönmüş ve 211 yılı itibariyle arzın %73 ü ithal kaynaklarca karşılanmak zorunda kalınmıştır.

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 28 NET ENERJİ İTHALATININ KAYNAKLARA DAĞILIMI, 211 Kömür, kok, petrokok 21,% Doğal gaz 42,4% Petrol 36,7% Net enerji ithalatımız 211 yılında toplam 81,1 milyon tep düzeyindedir. İthalat içerisinde petrol ve doğal gazın her birinin payları yaklaşık %4 lar düzeyinde ve kömürün payı ise %17 dir. Kalan yaklaşık %3 oranındaki kısmı kok ve petrokok ithalatı oluşturmaktadır. 211 yılında; 43,9 milyar m3 doğal gaz, 34,5 milyon ton petrol, 23,7 milyon ton kömür, 31 bin ton kok ve 2,7 milyon ton petrokok ithalatı yapılmıştır.

198 1982 1984 1986 1988 199 1992 1994 1996 1998 2 22 24 26 28 21 212 Milyon ton Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 29 TÜRKİYE KÖMÜR İTHALATI 35 3 25 2 15 1 5 198 li yıllardan önce son derece düşük miktarlarda başlayan kömür ithalatı, 199 lı yıllarda 1 milyon tonun ve 2 li yıllarda ise 2 milyon tonun üzerine çıkmıştır. Kömür ithalatındaki artış oranı son on yılda %16 ve son yirmi yılda ise %54 oranındadır. 212 yılında kömür ithalatımız bir önceki yıla göre yaklaşık %24 artış göstererek 3 milyon ton düzeyine yükselmiştir. Son yıllarda kömür ithalatındaki artışın en önemli nedeni, elektrik üretimi amaçlı kullanılmakta olan buhar kömürlerine olan talepteki ciddi artıştır. Söz konusu eğilim dikkate alındığında, ithalatın önümüzdeki yıllarda da artarak süreceği ve kömür ithalat faturasının doğal gaz faturasına yakın düzeylere yükselebileceği anlaşılmaktadır.

198 1982 1984 1986 1988 199 1992 1994 1996 1998 2 22 24 26 28 21 212 USD/ton Milyar Dolar Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 3 KÖMÜR İTHALATINA ÖDENEN DÖVİZ VE ORTALAMA İTHALAT MALİYETLERİ 5, 4,5 4, 3,5 2 18 16 14 3, 12 2,5 2, 1,5 1,,5, 1 8 6 4 2 İthalat Ortalama maliyet

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 31 KÖMÜR İTHALATINDA ÜLKE PAYLARI, 212 ABD 14,6% G. Afrika 11,2% Avustralya 4,6% Ukrayna 4,4% Mozambik 2,4% Diğer 4,9% Kolombiya 24,5% Rusya 33,3%

1973 1976 1979 1982 1985 1988 1991 1994 1997 2 23 26 29 212 1973 1976 1979 1982 1985 1988 1991 1994 1997 2 23 26 29 21 milyon ton milyon ton Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 32 KÖMÜR ÜRETİMLERİ 5,5 5, TAŞKÖMÜRÜ 8 7 LİNYİT 4,5 6 4, 3,5 3, 2,5 2, 1,5 5 4 3 2 1 1, Ülkemiz 211 yılı satılabilir kömür üretimi; 72,5 milyon ton linyit, 2,6 milyon ton taşkömürü ve,9 milyon ton asfaltit olmak üzere bir önceki yıla göre %3,4 artarak toplam 76 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 33 LİNYİT ÜRETİMİNDE KURULUŞLARIN PAYLARI Özel Sektör 1,5% TKİ 46,1% TKİ, uhdesindeki linyit rezervlerini kendi makine parkı (%63) ve dışarıdan hizmet alımı yoluyla (%37) üretmektedir. Söz konusu oranlar dekapajda; %37 - %63 şeklindedir. EÜAŞ 43,4% EÜAŞ 43,4% Özel Sektör 33,5% 211 YILI TKİ 23,% SEYİTÖMER VE MUĞLA NIN ÖZEL SEKTÖRE DEVRİNDEN SONRA MUHTEMEL PAYLAR EÜAŞ 1989 yılından itibaren sektöre girmiş olup, Afşin-Elbistan, Ankara- Çayırhan ve Sivas-Kangal ın yanında 212 yılında uhdesine aldığı Tekirdağ, Çatalca ve Karapınar sahaları ile birlikte toplam 6 adet kömür sahasına sahiptir. Söz konusu sahalardan Afşin/Elbistan Kışlaköy Sahası EÜAŞ tarafından işletilmektedir. Sivas-Kangal Sahası EÜAŞ adına özel sektör tarafından ve Çayırhan Sahası işletme hakkı devir sözleşmesi kapsamında özel bir firma tarafından işletilmektedir. Özel sektör elinde bulunan linyit sahası ruhsatı yaklaşık 38 adet olup 211 yılında bu sahalardan sadece 27 adedinde 5. tonun üzerinde kömür üretimi yapılmıştır.

199 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2 21 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 milyon ton Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 34 LİNYİT ÜRETİMLERİNİN KURULUŞLARA DAĞILIMI 8 7 6 5 4 3 ÖZEL EÜAŞ TKİ 2 1

21 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 ton Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 35 TÜRKİYE KÖMÜR TÜKETİMİ Ülkemizde 211 yılında tüketilen kömür 26,2 milyon tonu yerli ya da ithal taşkömürü ve 73,9 milyon tonu ise linyit olmak üzere toplam 1,1 milyon ton olmuştur. 211 yılı taşkömürü arzının %38,6 oranındaki en büyük kısmı elektrik üretiminde ve %25,8 oranındaki kısmı ise ısınma amaçlı olarak tüketilmiştir. Kok fabrikalarının payı %19,8 ve diğer sanayinin payı ise %15,8 düzeyindedir. Taşkömürü tüketiminde elektrik santrallerinin payı giderek artmaktadır. 3. 25. Taşkömürü tüketimleri 2. 15. 1. Diğer Sanayi ve Isınma Kok Fabrikaları Elektrik Santralları 5.

197 1974 1978 1982 1986 199 1994 1998 22 26 21 Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 36 ELEKTRİK SANTRALLARINDA TÜKETİLEN ENERJİ İÇERİSİNDE LİNYİTİN PAYI milyon tep % 45 4 35 3 25 2 15 1 5 6 5 4 3 2 1 Elektrik santrallerinde toplam enerji tüketimi (mtep) Elektrik santrallerinde linyit tüketimi (mtep) Linyitin toplam santral tüketimi içindeki payı (%)

197 1974 1978 1982 1986 199 1994 1998 22 26 21 Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 37 SANAYİ SEKTÖRLERİNDE TÜKETİLEN ENERJİ İÇERİSİNDE LİNYİTİN PAYI milyon tep % 35 3 25 2 15 1 5 2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 Sanayide toplam enerji tüketimi (mtep) Sanayide linyit tüketimi (mtep) Linyitin toplam sanayi tüketimi içindeki payı (%)

197 1974 1978 1982 1986 199 1994 1998 22 26 21 Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 38 KONUT VE HİZMETLERDE TÜKETİLEN ENERJİ İÇERİSİNDE LİNYİTİN PAYI milyon tep % 35 3 25 2 15 1 5 25 2 15 1 5 Konut ve hizmetlerde toplam enerji tüketimi (mtep) Konut ve hizmetlerde linyit tüketimi (mtep) Linyitin toplam konut ve hizmetler tüketimi içindeki payı (%)

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 39 KURULU GÜÇ VE BRÜT ELEKTRİK ÜRETİMİ İÇİNDE LİNYİTİN PAYI Linyit+asfalt it 14,1% Yerli taşkömürü,5% İthal kömür 6,4% Yenilenebilir 5,1% Petrol 2,5% Linyit+asfalt it 14,8% Yerli taşkömürü 1,4% İthal kömür 12,2% Yenilenebilir +atık 3,1% Petrol,7% Hidrolik 34,7% Doğal gaz 36,7% Hidrolik 24,2% Doğal gaz 43,6% Kurulu güç, Eylül 213 Elektrik Üretimi, 212 Eylül 213 itibariyle kömüre dayalı santral kurulu gücü 12.91 MW olup toplam kurulu gücün %21 ine karşılık gelmektedir. Linyite dayalı kurulu güç 8.553 MW ve asfaltite dayalı kurulu güç ise 135 MW şeklindedir. 212 yılında yerli kömüre dayalı santrallardan toplam 38,8 TWh brüt elektrik üretilmiş olup toplam brüt elektrik üretimi içerisindeki payı %16,2 düzeyindedir.

1984 1985 1986 1987 1988 1989 199 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2 21 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 % Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 4 LİNYİTİN KURULU GÜÇ VE BRÜT ELEKTRİK ÜRETİMİ İÇİNDEKİ PAYI 5 45 4 35 3 25 2 15 1 5 Kurulu Güç İçinde Linyit Payı Linyitin Elektrik Üretimi İçindeki Payı Linyitlerin ülkemiz elektrik kurulu gücü ve brüt elektrik üretimi içindeki payı hızla düşmektedir. 1987 yılında %35,5 düzeyine kadar yükselen kurulu güç içindeki pay 24 yılında %17,5 düzeyine kadar gerilemiş, 25 ve 26 yıllarında devreye alınan Çanakkale Çan ve Afşin-Elbistan B santralları ile %2 seviyesine kadar yükseltilebilmişse de daha sonra bu alanda -135 MW kapasiteli asfaltite dayalı tek bir santral dışında- yeni bir yatırımın devreye girmemesi nedeniyle 212 yılında linyitin -135 MW gücündeki tek asfaltit santralı de dahil edildiğinde- kurulu güç içindeki payı %14,5 olarak gerçekleşmiştir.

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 41 TÜRKİYE DE YERLİ KÖMÜRE DAYALI TERMİK SANTRALLER Kömür Kurulu Santralin Adı Mülkiyeti Yakıt Ruhsatı Güç (MW) Çanakkale Çan EÜAŞ TKİ Linyit 32 Orhaneli EÜAŞ TKİ Linyit 21 Soma EÜAŞ TKİ Linyit 134 Seyitömer EÜAŞ EÜAŞ Linyit 6 Tunçbilek A EÜAŞ TKİ Linyit 65 Tunçbilek B EÜAŞ TKİ Linyit 3 Yatağan EÜAŞ TKİ Linyit 63 Yeniköy EÜAŞ TKİ Linyit 42 Kemerköy EÜAŞ TKİ Linyit 63 Afşin-Elbistan A EÜAŞ TKİ Linyit 1.355 Afşin-Elbistan B EÜAŞ TKİ Linyit 1.44 Kangal EÜAŞ EÜAŞ Linyit 457 Çayırhan EÜAŞ EÜAŞ Linyit 62 Çobanyıldızı Özel Özel Linyit/D.Gaz 37 Eti Soda Özel Özel Linyit 24 Küçüker Özel Özel Linyit 5 Marmara Kağıt-Bilorsa Özel Özel Linyit 2 Çatalağzı EÜAŞ TTK Taşkömürü 3 Kardemir Karabük Özel Özel Taşkömürü 35 Silopi Özel TKİ Asfaltit 135 Ülkemizde yerli kömüre dayalı 2 büyük elektrik santrali bulunmaktadır. Bunlardan 2 adedi taşkömürü, 17 adedi linyit ve 1 adedi ise asfaltit santralidir. Yerli kömüre dayalı santral kapasitesinin yaklaşık yarısı 198-199 yılları arasında tesis edilmiş olup, küçük ölçekli bazı otoprodüktör santraller dışında bu santrallerin hemen tamamı kamunun mülkiyetindedir. Büyük kapasiteli yerli kömür santrallerinden Çayırhan Santralı hariç tümü EÜAŞ ya da bağlı ortaklıklarınca işletilmektedir. Çayırhan Santrali ise, 1999 dan itibaren Park Termik tarafından İşletme Hakkı Devir Sözleşmesi kapsamında çalıştırılmaktadır.

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 42 ELEKTRİK ÜRETİMİ AMAÇLI KULLANILABİLECEK BAŞLICA KÖMÜR SAHALARI Toplam Saha Kurum Rezerv (ton) Afşin-Elbistan Havzası 5.371.659 EÜAŞ, MTA Çayırhan Havzası 355.224 EÜAŞ Kütahya Seyitömer 169.941 EÜAŞ Konya Karapınar 1.832.816 EÜAŞ Afyon Dinar 941.44 MTA Eskişehir Alpu 92.391 MTA AdanaTufanbeyli 323.329 TKİ Bingöl Karlıova 13.662 TKİ Bolu Göynük 37.952 TKİ Bursa Orhaneli, Keles, Davutlar 16.64 TKİ Manisa Soma 72.123 TKİ Kütahya Tunçbilek 261.557 TKİ Tekirdağ Saray 129.151 TKİ Şırnak Asfaltit 14.65 TKİ Konya Ilgın 143. Özel Çankırı Orta 94.39 Özel Yerli kömürlerin elektrik üretiminde kullanımının arttırılması hususunda istenilen mesafe alınamamıştır. Yaklaşık 12 yıldır yerli kömüre dayalı olarak temeli atılan santral kapasitesi toplam kurulu gücümüzün %1 i düzeyine bile yaklaşamamaktadır. Bunun sonucu olarak, yerli kömürlerimizin toplam elektrik üretimindeki payı %15 lere kadar gerilemiştir. Bununla beraber, ülkemizde elektrik üretimi amaçlı kullanılabilecek önemli kömür rezervleri bulunmaktadır. Adıyaman Gölbaşı 31.844 Özel

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 ELEKTRİK ÜRETİMİ AMAÇLI KÖMÜR ÜRETİM PROJELERİ Tesis Sahibi Tesis Yeri MWe Yakıt Cinsi Açıklama Enerjisa Adana Tufanbeyli 45 Linyit Yatırım aşaması Silopi Elektrik Şırnak Silopi 45 Asfaltit I. Ünite işletmede Hema Elektrik Zonguldak Ereğli 5 Taşkömürü/Metan Yatırıma başlanamadı Hema Elektrik Bartın Amasra 1.1 Taşkömürü/Metan Yatırıma başlanamadı 3 S Enerji Çankırı Orta 372 Linyit Yatırıma başlanamadı Çalık NTF Çankırı Orta 165 Linyit Yatırıma başlanamadı Adularya Enerji Eskişehir Mihalıççık 29 Linyit Yatırım aşamasında Tam Enerji Sivas Kangal 135 Linyit Yatırım aşamasında Galata Enerji Şırnak Toptepe Köyü 27 Asfaltit Yatırıma başlanamadı Polat Elektrik Kütahya Tunçbilek 51 Linyit Yatırım aşamasında Batı Karadeniz Elekt. Zonguldak Ereğli 1.2 Taşkömürü Proje Batı Karadeniz Elekt. Bartın Amasra 1.2 Taşkömürü Proje Şırnak Elektrik Şırnak Silopi 135 Asfaltit Yatırıma başlanamadı Konya Ilgın Elektrik Konya Ilgın 5 Linyit Proje Polyak Eynez Enerji İzmir Kınık 647 Linyit Proje Aksa Enerji Bolu Göynük 27 Linyit Proje Bereket Enerji Çankırı Orta 135 Linyit Proje KLK Madencilik Afyonkarahisar Dinar 64 Linyit Proje Hidro-Gen Enerji Manisa Soma 45 Linyit Proje TEYO Yatırım Adana Tufanbeyli 7 Linyit Proje Diler Elektrik K.Maraş Elbistan 4 Linyit Proje Çelikler A.Ş. Bursa-Keles Harmanalanı/Davutlar 27 Linyit Proje Çelikler A.Ş. Kütahya Domaniç 3 Linyit Proje Aksa Enerji Bingöl Karlıova 15 Linyit Proje 43

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 44 YERLİ KÖMÜR YAKITLI TERMİK SANTRAL PROJELERİ EPDK verilerine göre, 212 sonu itibariyle yerli kömüre dayalı 21 proje söz konusudur. Toplam kurulu gücü 9.565 MW olan projelerden 4 adedi taşkömürü, 3 adedi asfaltit ve 14 adedi ise linyit yakıtlıdır. Linyite dayalı santrallerden henüz hiçbiri işletmeye alınmamış olup 7 adedi yatırım aşamasında ve diğer 7 adedi ise proje safhasındadır. Sadece asfaltit yakıtlı Şırnak- Silopi santralinde işletmeye geçilmiş olup, diğer iki asfaltit yakıtlı santralde ise yatırıma başlanamamıştır.

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 45 İTHAL KÖMÜR SANTRALLERİ Yerli kömüre dayalı santral yatırımları konusunda beklenen gelişme sağlanamamakla beraber, ithal kömüre dayalı santral kapasitesi giderek artmaktadır. 2 yılına kadar elektrik sistemimizde ithal kömür santrali bulunmazken 211 sonu itibariyle söz konusu santrallerin kurulu güç kapasitesi 3.82 MW düzeyine ulaşmıştır. Mevcut gelişmeler, ithal kömür santral yatırımlarının önümüzdeki yıllarda da artarak süreceğini göstermektedir. Ülkemizde işletmede olan 6 adet ithal kömür santrali bulunmaktadır. Toplam kurulu gücü 3.913 MW olan bu santrallerin 2 adedi Çanakkale Biga da, diğerleri Adana- Yumurtalık, Kahraman Maraş, Kocaeli-Gebze ve Zonguldak-Çatalağzı nda kuruludur. İthal kömür yakıtlı elektrik üretim tesislerine ilişkin olarak toplam 28.713 MW kurulu gücünde 37 adet lisans başvurusu bulunmaktadır. Bunlardan 6 adedi tamamen ya da kısmen işletmeye alınmış olup, 31 adedi henüz proje aşamasındadır. Proje safhasındaki başvurulardan; 7.625 MW gücünde 9 adedi Adana Yumurtalık da, 1 MW gücünde bir adedi Adana Ceyhan da, 3.375 MW gücünde 5 adedi Çanakkale de, 1.27 MW gücünde 3 adedi Zonguldak ta, 3.96 MW gücünde 4 adedi İskenderun Hatay da, 1.7 MW gücünde 3 adedi Aliağa İzmir de, 3.279 MW gücünde 3 adedi Mersin de, 2 MW gücünde 1 adedi Elazığ da, 35 MW gücünde 1 adedi Tekirdağ da, 66 MW gücünde 1 adedi Muğla da ve 1.2 MW gücünde 1 adedi Kırklareli nde kurulmak üzere lisanslandırılmışlardır.

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 46 KÖMÜR REZERVLERİ Ülkemizde, doğal gaz ve petrol rezervleri oldukça sınırlı olmasına karşın, 512 milyon tonu görünür olmak üzere, yaklaşık 1,3 milyar ton taşkömürü ve 13,4 milyar tonu görünür rezerv niteliğinde toplam 13,9 milyar ton linyit rezervi bulunmaktadır. Bu miktar dünya kanıtlanmış işletilebilir kömür rezervlerinin %1,8 ini oluşturmaktadır. Linyit rezervlerimiz ise dünya linyit rezervlerinin %7,1 i büyüklüğündedir. Faaliyet Sahalar Yeni Keşfedilen Sahalar Konya-Karapınar Sahasında 1,8 milyar ton (EÜAŞ a devir) Trakya Çerkezköy Havzasında 495 milyon ton (EÜAŞ a devir) Elbistan MTA Sahasında 515 milyon ton (EÜAŞ a devir) Malatya-Yazıhan Sahasında 16 milyon ton Pınarhisar-Vize Sahasında 14 milyon ton Eskişehir-Alpu Sahasında 777 milyon ton Afyon-Dinar Sahasında 545 milyon ton Rezerv Artışı Sağlanan Sahalar Afşin-Elbistan EÜAŞ Sahasında 1,3 milyar ton Manisa-Soma TKİ Sahasında ise 25 milyon ton

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 47 KÖMÜR ENDÜSTRİSİNDE İSTİHDAM Sektörde istihdamın belirlenmesine yönelik kapsamlı bir araştırma bulunmamakla beraber, doğrudan istihdamın taşkömüründe 18.5 ve linyitte 37. olmak üzere toplam 55.5 kişi civarında olduğu tahmin edilmektedir.

1971 1975 1979 1983 1987 1991 1995 1999 23 27 211 215 219 223 227 1971 1977 1983 1989 1995 21 27 213 219 225 mtep Kurulu Güç, MW Elektrik Üretimi, GWh Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 48 ENERJİ TALEP TAHMİNİ 3 25 2 15 1 5 Birincil Enerji Talebi Nihai Enerji Talebi Elektrik Santralleri Talebi 2. 18. 16. 14. 12. 1. 8. 6. 4. 2. Kurulu Güç (MW) Elektrik Üretimi (GWh) 8. 7. 6. 5. 4. 3. 2. 1. Enerji tüketiminin son on yıldaki artış eğilimini önümüzdeki on beş yıllık dönem boyunca sürdüreceği varsayımı esas alındığında; birincil enerji talebinin 22 yılında 211 yılına göre yaklaşık %46 oranında artış göstererek 168 milyon tep düzeyine, 23 yılında ise aynı dönemde %124 oranında artarak 256 milyon tep düzeyine yükselecektir. Aynı varsayımla; 211 yılı itibariyle 229.395 GWh olan elektrik üretimi 22 yılında 44.493 GWh ve 23 yılında 759.641 GWh düzeyine yükselecek, 211 yılı sonu itibariyle 52.911 MW olan elektrik kurulu gücü ise 22 yılında 93.363 MW ve 23 yılında 175.471 MW olacaktır.

Birincil Enerji Talebi İçinde Linyitin Payı (%) 5. 1. 15. 2. 25. 3. Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 49 FARKLI LİNYİT ARZ DÜZEYLERİNİN BİRİNCİL ENERJİ TALEBİNE KATKISI 35 3 25 2 15 1 22 Yılı 23 Yılı 5 Linyit Arzı (bin ton) Yerli linyit arzının birincil enerji talebini karşılamasına ilişkin olarak 211 yılındaki %14,3 oranını koruyabilmesi için linyit arzının 22 yılında 18 milyon ton ve 23 yılında 165 milyon tona yükseltilmesi gerekir.

5. 1. 15. 2. 25. 3. Santral Talebi İçinde Linyitin Payı (%) Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 5 FARKLI LİNYİT ARZ DÜZEYLERİNİN SANTRAL TALEBİNE KATKISI 8 7 6 5 4 3 2 1 22 Yılı 23 Yılı Linyit Arzı (bin ton) Yerli linyitin elektrik üretimine olan katkısının 211 yılında mevcut olan %26 oranını koruyabilmesi için linyit arzının 22 yılında 95 milyon ton ve 23 yılında ise 157 milyon tona yükseltilmesi gerekir.

Linyite Dayalı Kurulu Gücün Toplam Kurulu Güç İçindeki Payı (%) 5. 1. 15. 2. 25. 3. Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 51 FARKLI LİNYİT KURULU GÜÇ DÜZEYLERİNİN TOPLAM KAPASİTEYE KATKISI 35 3 25 2 15 1 22 Yılı 23 Yılı 5 Linyite Dayalı Kurulu Güç (MW) Linyite dayalı kapasitede son 1 yıldaki %2,5 ortalama yıllık büyüme hızının önümüzdeki 15 yıl için de geçerli olması ve kapasitenin 22 yılında 9.962 MW ve 23 yılında 13.2 MW düzeyine yükselmesi durumunda linyit kurulu gücünün toplam kurulu güç içindeki payı 22 yılında %1,7 ye ve 23 yılında ise %7,4 düzeyine gerileyecektir.

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 52 SONUÇ Mevcut üretim büyüklüğüyle linyitlerin, ülkemiz enerji talebini karşılamadaki payı bakımından her yıl biraz daha geriye düşeceği açıktır. 23 yılı birincil enerji talebinin %2 lik kısmının yerli linyitler tarafından karşılanması hedeflendiğinde 23 yılı linyit arzının 23 milyon ton ve sadece %15 lik kısmının yerli linyitler tarafından karşılanması hedeflendiğinde ise 23 yılı linyit arzının 175 milyon ton civarında gerçekleştirilmesi gerekecektir. Dolayısıyla, yerli linyitlerin ülkemiz enerji sektörü içerisinde belirli bir ağırlığının gelecek yıllarda da tesis edilebilmesi, mevcut linyit üretiminin en azından üç katına çıkarılması ile mümkün olabilecektir. Aynı şekilde, bu çalışmanın varsayımlarından hareketle yapılan hesaplamalara göre; 23 yılında linyite dayalı kurulu kapasitenin toplam elektrik kurulu gücünün %2 si düzeyinde olması hedeflendiğinde, 8.199 MW büyüklüğündeki mevcut kurulu güce 26.8 MW linyite dayalı elektrik üretim santralının daha eklenmesi gerekecektir. Bununla beraber, linyite dayalı bu büyüklükte bir kapasitenin yapılabilirliği oldukça tartışmalıdır. Son on yıllık dönemde sanayi sektörü ve ısınmada linyit tüketimi ciddi oranlarda artarken elektrik üretimi amaçlı linyit tüketimi önemli bir artış göstermemiştir. Bunun nedeni ise son on yılda linyite dayalı kurulan termik santral kapasitesinin sadece 1.76 MW ile sınırlı kalmasıdır. Söz konusu kapasite artışı 212 yılı sonu itibariyle Türkiye toplam elektrik kurulu gücünün sadece %3 üne karşılık gelmektedir. Bununla beraber, yerli linyitler için en uygun gelişme alanı elektrik üretim sektörüdür. Enerji arz güvenliğinin büyük önem taşıdığı ve bu nedenle yerli kaynağa en fazla gereksinim duyulan elektrik üretim sektörü, yüksek talep hacmiyle de yerli linyitler için en ciddi pazar durumundadır. Yeni yakma teknolojilerinin de hızla geliştiği bir ortamda, yerli linyitler için talep tarafındaki en ciddi fırsat olması bakımından bu alanın hedeflenerek planlamaların bu merkezde geliştirilmesi uygun olacaktır.

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 53 SONUÇ Kömür sektörü, özellikle son yirmi yılda yeni kapasite yaratmakta zorlanmaktadır. Son dönemde işletmeye alınabilmiş yerli kömür üretim projesi sayısı parmakla sayılabilecek kadar azdır. Sektörde yeni üretim projelerinin geliştirilememesinin arkasında iki temel neden bulunduğu düşünülmektedir. İlk olarak, ülkemiz linyit kaynaklarının ekonomik değeri tam olarak bilinmemektedir. Ülkemiz kömür rezervleri uluslararası alanda kabul gören standartlara göre ortaya konulamamıştır. Ülkemiz kömür sektörü, öncelikle, elindeki mevcut kömür varlığının ne kadarının ve aynı zamanda hangi kısımlarının teknik ve ekonomik bakımdan kazanılabilir rezerv olduğu bilgisine sahip değildir. Mühendislik ekonomisi bakımından önemli bir değer taşıyacak olan söz konusu bilginin, ancak detaylı ve kapsamlı mühendislik projeleriyle elde edilebileceği açıktır. Kömür sektörünün mevcut talep karşısında gereken arzı sağlayamamasının diğer bir nedeni ise, politikekonomik bir tercih olarak kamunun bu alanda yatırım yapmasının sınırlandırıldığı bir ortamda yatırımları yapması beklenilen özel sektörün bu alana yatırım yapma konusunda son derece çekingen davranmasıdır. Kamu kuruluşları tarafından özel sektörün yatırım yapmasına yönelik geliştirilen tüm modellere karşın özel sektör firmaları tarafından linyit sektörüne ilişkin yatırımlar bir türlü gerçekleştirilememektedir. Son on yılda kömür sektöründeki üretim artışının neredeyse tamamı 25 ve 26 yıllarında devreye alınan Çanakkale Çan ve Afşin-Elbistan B santralları ile TKİ Kurumu nun rödovans karşılığı ve hizmet alımı şeklinde yüklenici firmalara yaptırdığı yeraltı işletmeciliği üretim ihalelerinden kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla sektördeki üretim artışının kaynağı çok büyük oranda kamu kuruluşlarıdır.

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 54 SONUÇ Dünya kömür endüstrisi, son yıllarda şirket birleşme ve satın almalarının yaygınlaşmasına ve şirket ölçeklerinin giderek büyümesine sahne olmaktadır. Söz konusu eğilim gerek ulusal gerekse uluslararası alanda mevcuttur. Şirketler, ölçek ekonomisinden yararlanmak, böylelikle genel giderlerinin payını azaltmak istemektedirler. Kömür sektöründe ölçek ekonomisi, beraberinde verimliliği ve fiyat düşüşlerini getirmektedir. Sektörde faaliyet gösteren uluslararası şirketler aynı zamanda madencilik sektörünün diğer alanlarında da faaliyette bulunmaktadırlar. Bu tarz çalışma, kuruluşların riski dağıtmalarına ve daha karlı alanlarda yatırım yapabilmelerine imkân tanımaktadır. Risk yönetimi bakımından söz konusu kuruluşlar tarafından tercih edilen bir diğer unsur ise, dikey entegrasyondur. Kuruluşlar, bu suretle, özellikle taşıma ve elektrik üretimi alanlarına da yatırım yapmakta ya da bu sektörlerdeki diğer şirketleri satın alma veya birleşme yoluna gitmektedirler. Son yıllarda, küresel kömür piyasalarındaki aksak rekabet koşullarından kaçınabilmek ve arz güvenliği kaygılarıyla; başta Çin, Japonya, Hindistan, Tayvan ve Batı Avrupa ülkeleri olmak üzere pek çok ülke sınırlarının dışında kömür yatırımları yapmaya yönelmektedir. Söz konusu ülkeler, üretimden dağıtıma kadar tüm zincir boyunca çalışan büyük ölçekli firmalar oluşturmak suretiyle kömür arz maliyetlerini düşürmeyi hedeflemektedirler. Kömür madenciliğindeki faaliyetler, gelişmiş ülkelerde teknolojiye dayalı sermaye yoğun ve yüksek nitelikli personel vasıtasıyla yapılmakta, gelişmekte olan ülkelerde ise emek yoğun ve düşük nitelikli emeğe dayalı olarak devam etmektedir. Yasal düzenlemeler açısından Dünya genelindeki gelişme eğilimi ise, özellikle çevre ve iş güvenliği alanlarında ciddi kısıtlamaların getirilmesi yönündedir.

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 55 SONUÇ Sonuç olarak, enerji ithalat bağımlılığının giderek daha da arttığı bir ortamda, soruna çözüm olması en muhtemel olan yerli linyitlerin 15-2 yıl sonra Türkiye nin enerji talebinin %1 unu dahi karşılayamayacak bir noktaya gelmesi riski ciddi olarak mevcuttur. Dolayısıyla, söz konusu riskin en aza indirilerek yerli linyit arzının arttırılmasına yönelik akılcı ve gerçek verilere dayalı yasal ya da kurumsal tedbirlerin bugünden alınmasında ülkemiz enerji arz güvenliği bakımından önemli yararlar bulunmaktadır.

Bartın-Amasra, 26-27 Ekim 213 56 DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜR EDERİM. Dr. Nejat Tamzok nejattamzok@yahoo.com Sunum ve kömüre ilişkin diğer yazıların indirilebileceği adres: http://independent.academia.edu/nejattamzok