XVI. YÜZYILDA HALEP TE GÜNDELİK HAYAT VE FİYATLAR

XVI. YÜZYILDA HALEP TE GÜNDELİK HAYAT VE FİYATLAR Yrd. Doç. Dr. Mehmet KABACIK

Yrd. Doç. Dr. Mehmet KABACIK XVI. YÜZYILDA HALEP TE GÜNDELİK HAYAT VE FİYATLAR ISBN 978-605-364-606-8 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2013, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2013, Ankara Yayın. Proje Yönetmeni: Selcan Arslan Düzeltmen: Yasemin Gül Gedikoğlu Dizgi. Grafik Tasarım: Cemal İnceoğlu Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312. 394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50. 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24. 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 E. ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZ Tarihimizin en önemli kaynaklarından birisi olan şer iye sicilleri üzerine ülkemizde pek çok çalışmalar yapılmış, yüksek lisans ve doktora tezleri hazırlanmış; sosyal ve iktisadi konuların araştırılmasında, çeşitli müessese, kurum ve şehir tarihlerinin hazırlanmasında faydalanılmıştır. Ancak aynı ifadeleri yurt dışında kalmış şer iye sicillerimiz için söylememiz mümkün olamamaktadır. Zira üç kıtada, geniş bir alanda 4. 5 asır gibi uzun bir süre hakimiyetini sürdüren Osmanlı Devleti, belirtilen coğrafyalarda arkasında başta şer iye sicilleri olmak üzere pek çok tarihi vesikayı bırakarak tarih sahnesinden çekilmiştir. Ülkemizdeki tarihçiler çeşitli imkansızlıklar sebebiyle yurt dışındaki Osmanlı döneminden kalmış vesikalarından çok az yararlanabilmektedirler. Yurt dışındaki Osmanlı tarihi belgelerine ilgi duyulması, incelenmesi, mümkünse mikrofilmlerinin ülkemize getirilmesi; hem tarihimizin geniş kapsamlı kaynaklara dayanılarak incelenmesi, hem de ecdat yadigarı vesikalara sahip çıkılarak bir nebze olsun geçmişimize vefa borcumuzun ödenmesi açısından önem arz etmektedir. Belirtilen duygu ve düşüncelerden hareketle T.C. Devlet Planlama Teşkilatı Türkiye Suriye Bölgelerarası İşbirliği Proğramına, Halep Şer iye Sicilleri adlı projeyi hazırladık. Proje ile 2 yılı aşan bir süreçte, büyük çoğunluğu XVI, XIX ve XX. yüzyıl başlarına ait olmak üzere 40 adet Halep Şer iye Sicili nin(4647 sayfada yaklaşık 16 bin farklı sicil belgesinin kaydını içeren) geniş kapsamlı özeti çıkartılmıştır. Hazırlamış olduğumuz bu çalışma, Şam da yürütmüş olduğumuz proje çalışması sonucunda ortaya çıkmıştır. Proje kapsamında incelemiş olduğumuz sicillerin hacim ve belge sayısı bakımından çok önemli bir kısmını XVI. yüzyıl sicilleri oluşturmaktadır. Şer iye Sicilleri dışında başka kaynaklarda fazla bilgi bulunmayan Halep teki gündelik hayat ve fiyatlar konusu ele alınarak bu çalışmamızda incelenmeye çalışılmıştır. Halep Şer iye Sicilleri konusunda ülkemizdeki ilk geniş kapsamlı çalışma olması dolayısıyla, halkın günlük yaşamı, komşuluk ilişkileri, mehir, boşanma, nafaka, kölelik, köle azadı, paralar, ücretler, çeşitli menkul ve gayrimenkul fiyatları ve ulaşım ücretleri konusunda ortaya çıkartılan bilgilerin, ülkemizde Halep in sosyal ve ekonomik tarihi ile ilgili yapılan yayınlardaki boşlukların doldurulması açısından önemli olduğunu düşünüyoruz. Bu kitabın ortaya çıkmasını sağlayan projenin hazırlanma aşamasında fikir ve tecrübeleri ile bizi yönlendiren saygıdeğer Hocalarım Prof.Dr. Mustafa

ÖZTÜRK, Yrd.Doç.Dr. Rıfat ÖZDEMİR başta olmak üzere, projede görev alan Prof. Dr. Mehmet Ali ŞİMŞEK, Doç.Dr. Metin AKİS, Yrd.Doç.Dr. Salih TUR, Yrd. Doç.Dr. Fahri HOŞAB, Okt. H.İbrahim İNCE, Mehmet KARAKUŞ, Abdülmecit ŞENTÜRK e, Şam daki çalışmalarımız sırasında bize her konuda destek veren Merkezü l. Vesâik. i Tarihiye Müdürü Dr. Gassan UBEYD, Müdür Yardımcısı Felek HABBAZ, Dr. Ammar Soumar, Ekrem ULABİ ye, projemizin başlangıcından sonuna kadar düzenli bir şekilde devam etmesine ve sorunlarımızın çözümüne katkılar sağlayan Gaziantep Vali Yardımcısı Mehmet OKUR a, DPT Türkiye Suriye Bölgelerarası İşbirliği Proğramı ve Proje Koordinasyon Birimi yetkililerine ayrı ayrı teşekkür etmeyi borç biliyorum. Çalışmamızın bir kısım eksik ve kusurlarıyla birlikte, başta sosyal ve iktisadi tarih alanında çalışanlar olmak üzere, bölgenin tarihi ve XVI. yüzyıl toplum hayatına ilgi duyanlara yararlı olacağını düşünüyoruz. Bu önsözün yazıldığı sırada başta Halep ve Şam olmak üzere bütün Suriye de büyük bir iç savaş yaşanıyordu. Dualarımız bir an önce bu iç savaşın bitmesi, dost ve kardeş Suriye halkının huzura kavuşması yönündedir. Temmuz 2013 - Kilis Yrd. Doç. Dr. Mehmet KABACIK

KISALTMALAR a.g.e.: Adı geçen eser a.g.m.: Adı geçen makale a.g.md.: Adı geçen madde a.g.t.: Adı geçen tez. bk. : Bakınız Belge: Halep Şer iye Sicilleri Belge Numarası c. : Cilt DİA: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi gös.yer.: Gösterilen yer Mühimme: Başbakanlık Osmanlı Arşivi Mühimme Defteri s.: Sayfa S.: Sayı Sicil No: Halep Şer iye Sicilleri Sicil Numarası

İÇİNDEKİLER Ön Söz... iii Kısaltmalar...v Tabloların Listesi...x KONU VE KAYNAKLAR A. Konu...1 B. Kaynaklar...3 I. Şer iye Sicilleri...3 a. Şer iye Sicilleri ve Önemi...3 b. Suriye deki Şer iye Sicilleri...4 c. Halep Şer iye Sicilleri...6 II. Mühimme Defterleri...8 III. Seyahatnameler...8 IV. Tetkik Eserler...8 I. BÖLÜM XVI. YÜZYILDA HALEP TE GÜNDELİK HAYAT A. Dini Değerler ve Gündelik Hayata Etkisi... 11 I. Toplumda Namazın Önemi ve Namaz Kılmayanlara Uygulanan Yaptırımlar... 12 II. İçki İçenlere Halkın Tepkisi... 14 III. Mahremiyet Duygusu ve Zina Olayları... 17 IV. Yemin... 20 B. Kadınlar ve Gündelik Hayat... 23 I. Kadınların Sosyal Hayattaki Yeri... 23 II. Evlerde Kullanılan Eşyalar ve Kadınların Takıları, Elbiseleri... 32

viii XVI. Yüzyılda Halep te Gündelik Hayat ve Fiyatlar C. Boşanma Davaları, Mehir ve Nafaka... 37 I. Boşanma Davaları... 37 a. Şarta Bağlı Boşanma ve Boşanma Sebepleri... 38 b. Gaip Olan Kocalardan Boşanma... 42 c. Muhâla a(anlaşma Yoluyla Boşanma)... 44 d. Gayrimüslimlerin Boşanması ile İlgili Kayıtlar... 46 II. Mehir... 47 III. Nafaka... 57 a. Nafaka Verenler ve Alanlar... 58 b. Belirlenen Nafaka Miktarları ve Ödenmesi... 60 D. Köleler ve Cariyeler... 74 I. Köle ve Cariyelerin Milliyetleri... 74 II. Köle-Efendi İlişkileri... 78 III. Köle Azadı... 81 IV. Kaçak Köleler... 85 V. Köleler ve Azatlı Kölelerin İktisadi Faaliyetleri... 88 VI. Esirlerin Satışı ve Değerleri... 90 E. Asayiş Olayları... 101 I. Komşular Arasında Yaşanan Sorunlar... 101 II. Hakaret Davaları... 104 III. Gasp ve Hırsızlık Olayları... 106 IV. Kavga ve Yaralama Olayları... 112 V. Katl ve Diyet Davaları... 115 VI. Muhtelif Asayiş Olayları... 122 VII. Kefaletler... 125 a. Davaları DevamEden Şüpheliler ile İlgili Kefaletler... 126 b. Borçlara Karşılık Kefalet... 129 c. Çarşılara Atanan Bekçiler İçin Kefalet... 131

İçindekiler ix II. BÖLÜM HALEP TE FİYATLAR A. Halep Piyasasında Tedavülde Olan Paralar... 135 B-Gayrimenkul Fiyatları... 142 I-Ev Fiyatları... 142 II. Dükkan Fiyatları... 171 III. Bağ ve Bahçe Fiyatları... 179 C- Gayrimenkul Kiraları... 189 I. Ev Kiraları... 189 II. Dükkân Kiraları... 193 III. Han Kiraları... 201 IV. Fırın Kiraları... 204 V. Değirmen Kiraları... 206 D. Canlı Hayvan Fiyatları... 209 I. At Fiyatları... 210 II. Katır Fiyatları... 213 III. Eşek Fiyatları... 214 IV. Deve Fiyatları... 216 V. Sığır Fiyatları... 218 VI. Koyun ve Keçi Fiyatları... 219 E-Muhtelif Malların Fiyatları... 221 F. Çalışma Ücretleri... 227 I. İşçi Ücretleri... 227 II. Vakıflardan Maaş Alan Görevlilerin Ücretleri... 231 III. Ulaşım Ücretleri... 235 Sonuç... 241 Kaynakça... 249

x XVI. Yüzyılda Halep te Gündelik Hayat ve Fiyatlar TABLOLARIN LİSTELERİ Tablo(1): Mehir Miktarları... 49 Tablo(2):Mehir Artış Miktarları ve Oranları... 55 Tablo(3):Nafaka Miktarları... 62 Tablo(4):1586 Devalüasyonu Öncesi ve Sonrası Nafaka Miktarlarının Karşılaştırması... 72 Tablo(5):Azat Edilen Köle ve Cariyelerin Milliyetlerine Göre Dağılımı... 75 Tablo(6):Esir Pazarlarında Satılan Köle ve Cariyelerin Milliyetleri... 76 Tablo(7):Azat ve Satış İşlemleri Dışında Sicil Kayıtlarında Yeralan Köle ve Cariyelerin Milliyetleri... 77 Tablo(8):Bazı Şehirlerde Köle Satışından Elde Edilen Vergi Gelirleri(Akçe)... 91 Tablo(9):Köle Fiyatları... 95 Tablo(10):Cariye Fiyatları... 98 Tablo(11):Yıllara Göre Ev Fiyatları... 143 Tablo(12):Mahallelere Göre Ortalama Ev Fiyatları... 170 Tablo(13):Ev Fiyatlarındaki Artış Miktarı ve Oranları... 171 Tablo(14):Dükkan Fiyatları... 172 Tablo(15):Dükkan Fiyatları Artış Miktarı ve Oranları... 178 Tablo(16):Bağ ve Bahçe Fiyatları... 180 Tablo(17):Bağ ve Bahçe Fiyatlarındaki Artış Miktarı ve Oranları... 189 Tablo(18):Ev Kiraları... 190 Tablo(19):Ev Kiraları Artış Miktarı ve Oranları... 193 Tablo(20):Dükkan Kiraları... 194 Tablo(21):Dükkan Kiralarının Artış Miktarı ve Oranları... 201 Tablo(22):Han Kiraları... 202 Tablo(23):Fırın Kiraları... 205 Tablo(24):Değirmen Kiraları... 206 Tablo(25):At Fiyatları... 211

İçindekiler xi Tablo(26):At Fiyatları ve Artış Oranları... 213 Tablo(27):Katır Fiyatları... 213 Tablo(28):Eşek Fiyatları... 214 Tablo(29):Eşek Fiyatları ve Artış Oranları... 216 Tablo(30):Deve Fiyatları... 217 Tablo(31):Deve Fiyatları ve Artış Oranları... 218 Tablo(32):Sığır Fiyatları... 219 Tablo(33):Koyun ve Keçi Fiyatları... 220 Tablo(34):Muhtelif Malların Fiyatları... 224 Tablo(35):İşçi Ücretleri... 228 Tablo(36):Kervanlarda Çalışan İşçilere Ödenen Ücretler... 229 Tablo(37):Vakıflardan Maaş Alan Görevlilerin Gelirleri... 233 Tablo(38):Ulaşım Ücretleri... 237 Tablo(39):Halep ten Mekke ye Ulaşım Ücretlerindeki Artışlar... 240

KONU VE KAYNAKLAR A. Konu Ön sözde belirtildiği gibi bu çalışma yapmış olduğumuz Halep Şer iye Sicilleri Projesi sonucu ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla konunun kapsamı ve sınırlarını incelemiş olduğumuz sicillerin verileri belirlemiştir. İncelemiş olduğumuz XVI. yüzyıl Halep Şer iye Sicillerinin verilerinde ön plana çıkan hususlar, bu kitabın da başlıca konularını oluşturmuştur. Sicillerde yüzeysel ve çok özet olarak kayıtlara giren veya az sayıda dava kaydı bulunan konuları, ister istemez kitapta da ayrıntılı ve detaylarıyla işlemek mümkün olamamıştır. Texas Üniversitesi nden Abraham Marcus un The Middle East on the Eve of Modernity Aleppo in the Eighteenth Century adlı eseri dışında, Halep in siyasi, iktisadi ve sosyal tarihi üzerine yapılan çalışmalarda bu güne kadar Halep Şer iye Sicillerinden çok az yararlanılmıştır. Dolayısıyla kitapta incelemiş olduğumuz Halep ile ilgili bir çok konu ilk defa gündeme getirilmiş ve yayınlanmış olacağından, bu konudaki mevcut boşluğu doldurması açısından önem arz etmektedir. Osmanlı Dönemi Arap Kentleri nin sosyo-ekonomik tarihi üzerinde çalışan Andre Raymond, kentlerin sosyo-ekonomik durumları ile ilgili bir çok konuda boşluğun bulunduğunu ve bu boşluklar hakkında varsayımlar ileri sürmekten öteye geçilemediğini belirterek yapılacak çalışmalarda şer iye sicilleri üzerine yoğunlaşmanın önemine işaret etmektedir 1. Diğer taraftan kitapta ele alınan bir çok konunun teorik boyutu, yapılan çalışma ve araştırmalar ile ortaya çıkartılmış bilinen konulardır. Bu yüzden konuların teorik kısmı üzerinde çok gerekli olmadıkça durulmamış, konuların Halep te yaşanmış durumu üzerine yoğunlaşılmıştır. Örneğin mehir, boşanma, nafaka, diyet, kölelik ve köle azadının teorik boyutu fıkıh kitapları, fetva kitapları ve yapılan çeşitli araştırmalar ile ortaya konmuştur. Belirtilen konular genel olarak bilinen hususlar olmakla beraber, olayların belli bir mekan ve zaman dilimi çerçevesinde gerek hukuki, gerekse sosyal ve iktisadi açılardan yaşanmış örnekler ve uygulamalarla daha somut bir şekilde ortaya konması gerektiği kanısındayız. 1 Andre Raymond, Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, İstanbul 1995, s.196.

2 XVI. Yüzyılda Halep te Gündelik Hayat ve Fiyatlar Kitabın ilk bölümünde Halep teki gündelik hayata ait konular ele alınmıştır. Öncelikle dinin sosyal hayat üzerindeki etkisi üzerinde durulmuştur. İncelediğimiz döneme kadar 900 yıla yakın bir zaman diliminde hemen hemen kesintisiz Müslümanların hakimiyetinde kalan Halep te sosyal hayatta dinin etkisi ve nüfuzu nedir? Din sosyal hayatı ne kadar etkilemiştir? Namaz kılmayan, içki içen, dini değerlere, mahremiyete önem vermeyen insanlara karşı toplumun bakışı ve yaptırımları nelerdi? Zina olayları yaşanıyor muydu? Belirtilen konularda yaşanan olaylardan hareketle durum tespiti yapılmıştır. Kadınların toplum hayatındaki yeri konusu ele alınarak, kadınların sosyal ve ekonomik hayata etkileri üzerinde durulmuştur. Kadınlar sosyal ve ekonomik hayata katılabiliyorlar mıydı? Çeşitli iş ve işlemleri yapabiliyorlar mıydı? Kadınlar haklarını arayabiliyorlar mıydı? Evlenme, boşanma, mehir ve nafaka konularında kadınların hakları korunabiliyor muydu? Mehir ve nafaka miktarları, kadınların kolayca boşanmalarını engelleyecek miktarlarda mıydı? Ve benzeri sorulara cevap bulunmaya çalışılmıştır. Köle ve cariyelerin milliyetleri, durumları, fiyatları, azat edilmeleri, günlük hayatta yapmış oldukları işler konusu ele alınarak toplum hayatındaki yerleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Köleler büyük bir baskı altında mı yaşamaktaydılar? Efendilerinden zulüm görmekte miydiler? Kölelerin hakları korunuyor muydu? Kölelerin büyük çoğunluğu azat edilmekte miydiler? Belirtilen konularda Halep te neler yaşanmaktaydı sorusunun cevabı verilmeye çalışılmıştır. Halep te yaşanan asayiş olayları ele alınarak toplumda ne tür anlaşmazlıklar yaşandığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Hakaret davalarından, hırsızlık, yaralama, öldürme olaylarına, komşular arasındaki problemlere kadar toplumun birbiri ile yaşadığı sıkıntılar ortaya konmuştur. Öldürme olaylarında ödenen diyetler üzerinde durulmuştur. Kitabın ikinci bölümünde Halep teki fiyatlar konusu ele alınarak, gayrimenkul fiyatları ve kiraları, canlı hayvan fiyatları, işçi gündelikleri ve vakıflarda çalışanların ücretleri, ulaşım ücretleri gibi alışılagelmiş fiyat çalışmalarının dışında yer alan konular üzerinde durulmuştur. Halep teki ev fiyatları, dükkan kiraları ne kadardır? İşçilere ne kadar ücret ödenmektedir? Vakıflarda çalışanların ücreti ne kadardır? Halep ten çeşitli mesafelere ulaşım ücretleri ne kadardır? Hacca gitmek isteyen bir hacı adayı ne kadar ulaşım ücreti ödemek zorundaydı? Halep piyasasında hangi paralar kullanılmış, kıymetleri yüzyıl boyunca nasıl bir seyir izlemiştir? Belirtilen konulara ait sicillerden elde edilen veriler tablolara dönüştürülmüş, dönem ortalamaları belirlenmiş ve yüzyıl boyunca gerçekleşen fiyat değişikleri tespit edilmiştir.

Konu ve Kaynaklar 3 B. Kaynaklar I. Şer iye Sicilleri a. Şer iye Sicilleri ve Önemi Şer iye sicilleri, zengin içeriğiyle tarihimizin en önemli kaynaklarından birisidir. Kadı veya yerine görevlendirdiği naibin dönemin iktisadi, idari, sosyal ve hukuki olayları ile ilgili verdiği kararlar ile devlet merkezinden gönderilen emir ve fermanların suretleri şer iye sicillerine kaydedilmiştir. Şer iye sicilleri içeriğine göre aile hukukuna, terekeye, hüccetlere, ilamlara, emir ve fermanlara, vekalet ve kefaletlere göre ayrı ayrı tutulmuş olanları bulunduğu gibi, çeşitli vesikaları bir arada bulunduranları da vardır. Kadılar, Osmanlı Devletinin taşradaki en önemli görevlilerinden birisidir. Nikah, miras taksimi, vasilerin tayin ve azli, yetimlerin korunması, vasiyetlerin ve vakıfların hükümlerinin yerine getirilmesi, cürüm, cinayet ve sair bütün davaların görülmesi, kısaca şer i ve hukuki bütün işlemler kadılar tarafından yapılırdı. Kadıların bunların yanında, önemli idari görevleri de vardı. Bu konuda kendilerine devlet merkezinden emir ve fermanlar gönderilir, gereken işlemler yapıldıktan cevabını merkeze bildirirlerdi. Asker toplanması, zahire ve hayvan tedariki, amele toplanması, narh konması ve iktisadi işlemler, belediye işleri, askeri inzibat dışında bütün devlet işlerinin yapılması kadılara aitti. Kadıların bu geniş yetkileri XVI. yüzyılın II. yarısından itibaren azalmaya başlamıştır. Devletin bir çok kurum ve kuruluşunda meydana gelen değişmeler adalet örgütüne ve kadılığa da yansımış ve XIX. yüzyıl başlarında yönetim işleri ile kadılık tamamıyla birbirinden ayrılmıştır. Kadılar, sadece hukuki işlemler ile ilgilenmeye başlamıştır. Bu durum kadıların işlemlerini kaydettikleri şer iye sicillerine de yansımış ve son dönemlerde şer iye sicillerinde sadece hukuki kayıtlar yer almıştır. Bir bütün olarak ele alındığında şer iye sicillerinde şu tür belgelerin kayıtlı olduğu görülmektedir: 1. Merkezden gönderilen ferman, berat ve mektupların suretleri, 2. Vali, mutasarrıf gibi mahalli idarecilerin çeşitli konulardaki emirleri ve bunlarla ilgili icraatları, 3. Doğal afetler, salgın hastalıkları anlatan belgeler, 4. Evlenme, boşanma, kız kaçırma, hırsızlık, yaralama, öldürme gibi davaların ilamları,

4 XVI. Yüzyılda Halep te Gündelik Hayat ve Fiyatlar 5. Esnaf grupları, ürettikleri mallar, narh listeleri, usta, ırgat yevmiyeleri ve ticari anlaşmazlıklarla ilgili davalar, 6. Tereke kayıtları, 7. Halktan toplanan vergiler, 8. Vakfiyeler, müderris, esnaf yöneticileri ve çeşitli görevlilerin tayinleri, 9. Hüccetler (Noterlik işlemleri), Bunların dışında mahkeme tarafından önemli olarak kabul edilen hususlar da şer iye sicillerine kaydedilmektedir. Belirtilen konularda diğer kaynakların sınırlı bilgiler içermesi, şer iye sicillerinin önemini bir kat daha artırmaktadır. Devlet merkezinde tutulan arşivlerdeki belgeler, daha ziyade ülkenin yönetimi ve idaresi ile ilgilidir. Bu yüzden halkın günlük işleri, sosyal hayatı, ekonomik durumu ile ilgili en geniş bilgileri şer iye sicillerinde bulabilmekteyiz. Bu durum özellikle şehir tarihleri, sosyal ve iktisadi hayat ile ilgili araştırmalarda şer iye sicillerini önemli bir kaynak konumuna yükseltmektedir. Şer iye sicilleri üzerine çalışmalar arttıkça Osmanlı devletinin sosyal ve iktisadi hayatı daha ayrıntılı ve detaylı bir şekilde gün yüzüne çıkartılabilecektir. Suriye de Osmanlı döneminden kalma binlerce şer iye sicili bulunmaktadır. Bu siciller ülkemizde yeterince bilinip tanınmamakta ve bu güne kadar bölge ile ilgili yapılan çalışmalarda sicillerin Arapça olmasının da etkisiyle çok az faydalanılmıştır. Yapmış olduğumuz çalışmanın bu konudaki eksikliğin giderilmesine katkıda bulunacağını ve araştırmacıların bir kültür ve tarih hazinesi olan bölgedeki şer iye sicillerine ilgisinin artmasına ve bu konuda yeni çalışmalar yapılmasına vesile olacağını düşünüyoruz. b. Suriye deki Şer iye Sicilleri Ülkemizde olduğu gibi Suriye de de Şer iye Sicillerini bir merkezde toplama çalışmaları yapılmış ve 1959 yılında Şam da kurulan Merkezü l- Vesâik-i Tarihiye (Tarihi Belgeler Merkezi) bünyesinde Suriye deki Osmanlı Dönemi Şer iye Sicilleri toplanmıştır. Merkezü l- Vesâik-i Tarihiye de şer iye sicilleri yanında, Osmanlı dönemine ait çeşitli belge ve defterler, Nizamiye ve Ticaret Mahkemelerine ait defterler, salnameler ve özel şahısların arşivlerinden toplanmış belgeler de yer almaktadır.

Konu ve Kaynaklar 5 Merkezü l- Vesâik-i Tarihiye de bulunan arşiv belgelerinin en önemli bölümünü şer iye sicilleri oluşturmaktadır. Şam, Halep, Hama, Humus ve Gazze Şer iye Mahkemelerine ait 2361 adet şer iye sicili bulunmaktadır. Suriye deki Şer iye Sicillerinin sayı ve hacim bakımından en büyük kısmını Şam Şer iye Sicilleri oluşturmaktadır. Şam ın 991-1343(1583-1925) yılları arasına ait 1611 adet Şer iye Sicili bulunmaktadır. Şam Şer iye Sicillerinin XVI. yüzyıla ait tek defteri 1 numaralı sicil olup 1583-1585 yılları arasını ihtiva etmektedir ve 356 sahifedir. XVII. yüzyıla ait 22 ve XVIII. yüzyıla ait 225 adet defter yer almaktadır. Şam Şer iye Sicillerinin en yoğun bulunduğu dönem XIX. yüzyıldır. Bu yüzyıla ait 946 adet sicil defteri bulunmaktadır. XX. yüzyıl başlarına ait ise 362 sicil arşivde yer almaktadır. Ayrıca müşevveş olarak isimlendirilen ve 1001-1283(1592-1867) yılları arasını kapsayan muhtelif tarihlere ait defterlerin birleştirilmesiyle 55 adet defter oluşturulmuştur. Suriye de bulunan şer iye sicilleri arasında 664 adet ile sayı bakımından ikinci sırada Halep Şer iye Sicilleri bulunmaktadır. Halep Şer iye Sicillerinden ileride ayrıntılı olarak bahsedilecektir. Hama nın 942-1343(1535-1925) yılları arasına ait 64 adet şer iye sicili bulunmaktadır. Hama nın ilk defteri 1535-1536 yıllarını kapsamaktadır. 425 sayfadan oluşan defterde 1203 adet belge yer almaktadır. Hama sicillerinin 31 adeti XVI. yüzyıla, 11 adeti XVII. yüzyıla, 4 adeti XVIII. yüzyıla, 18 adeti XIX. yüzyıla aittir. Sicillerin önemli bir kısmını müşevveş tabir edilen toplama siciller oluşturmaktadır. 528 sayfadan oluşan 6 numaralı sicil, XVI ve XVII. yüzyıla ait 110 farklı sicilin birleştirilmesinden meydana gelmiştir. Bu şekilde birleştirilmiş sicilleri de dikkate aldığımızda Hama sicillerinin sayısı 350 ye ulaşmaktadır. Şam arşivinde Hama ya ait ayrı Evâmir-i Sultâniye defterleri bulunmamaktadır. Ancak gerek birleştirilmiş defterlerin ve gerekse müstakil defterlerin bazı bölümlerini Evâmir-i Sultâniyeler oluşturmaktadır. Humus un 1302-1337(1884-1919) tarihleri arasını kapsayan 21 adet sicil defteri bulunmaktadır. Bu defterlerin 14 adedi XIX. yüzyıla, 7 adedi XX. yüzyıl başlarına aittir. Humus Şer iye Sicilleri Osmanlı Devleti nin oldukça geç döneminden kalmadır ve Humus Bidayet Mahkemesi tarafından tutulmuştur. Son dönem sicilleri olduğu için daha çok günlük olaylarla ilgili hukuk davalarının kaydı yer almaktadır. Sicillerin içeriğini yoğunluklu olarak ceza davaları, ticari davalar, ilmuhaberler ve muhallefatlar oluşturmaktadır. Şam arşivinde Gazze Şer iye Mahkemesine ait bir adet sicil bulunmaktadır. 1274-1276(1858-1859) yıllarına ait sicil 460 sayfadır. Sicilde yoğunlukla halkın günlük olaylarla ilgili hukuk davaları yer almaktadır.