GEMİ VE LİMAN KATI ATIK YÖNETİMİ: MARPOL 73/78 ve İZMİR ÖRNEĞİ

GEMİ VE LİMAN KATI ATIK YÖNETİMİ: MARPOL 73/78 ve İZMİR ÖRNEĞİ Dr. Hamit Palabıyık Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Biga İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü, 17200 Biga Çanakkale Tel: 286-3165711 Fax: 286-3165832 E-mail: hamitpalabiyik@hotmail.com Özet Günümüzde dünya ve ülkemiz ticaretinin yaklaşık %90 ı denizyolu ile yapılmaktadır. Çalışmada genel anlamda gemi ve liman atık yönetimi tanımlanmış; MARPOL 73/78 sözleşmesi ile diğer uluslararası uygulamalar incelenmiştir. Çalışma bütününde, kentsel katı atık içerisinde değerlendirilen ve yönetimi itibariyle yerel özellik taşımakla birlikte doğası gereği ulusal ve uluslararası düzenlemelere konu olan gemi ve liman katı atıkları ve yönetimi konusu özelde İzmir Limanı örneğinde incelenmiştir. Gemi ve Liman Katı Atık Yönetimi: Uluslararası Düzenleme ve Uygulamalar Toplumlar uzun yıllar her türlü faaliyetleri sonucunda oluşan atık ve artıkları çevreye duyarsızca gözden uzak olsun anlayışıyla bırakmış; özellikle de denizlere bırakılan atıklar denizlerin önlenemeyecek biçimde kirlenmesine neden olmuştur (Homer A. Neal ve J. R., 1987). Araştırmalar, deniz kirliliğine atmosfer ve kara kaynaklı kirleticilerin %77, denize doğrudan boşaltımın %11 ve gemilerden kaynaklanan atıkların

da %12 oranında neden olduğunu göstermektedir (Daniel, 1991; Günay, 1991). Dünyada gemilerden denizlere, hiçbiri kıyıya ulaşmayan, günde yaklaşık 5 milyon katı atık bırakılmaktadır. Uluslararası belgelerde atık atımı yasaklanan bölgelerden sadece Kuzey denizine yılda 70.000 m 3 çöp bırakılmaktadır. Hollanda da yapılan bir araştırma, kıyılarda bulunan çöplerin %49 unun gemilerden kaynaklandığını göstermektedir. Deniz yaşamını büyük ölçüde etkileyen çöpler sonucunda dünyada her yıl sadece plastik atıklar 1 milyon kuş ve 100 bin deniz memelisi ve kaplumbağasının ölümüne neden olmaktadır. Toplam 177 farklı deniz hayvanı bu çöplerden etkilenmektedir. Deniz yaşamına etkisi kadar ekonomik bakımdan da önemli olumsuzluklara neden olan çöpler sonucunda İngiltere de 1998 yılında kirlenen kıyıların temizliğine 52 milyon ERO harcanmıştır. Tüm bunlara rağmen gemilerden sadece %5-10 u atıklarını liman atık kabul tesislerine bırakmaktadır (North Sea Foundation, 2002). ABD Ulusal Bilim Akademisi tarafından gerçekleştirilen araştırmaya göre ise ticari gemiler yılda 110 bin ton çöp üretmekte; buna balıkçı gemilerinden de 340 bin ton atık eklenmektedir. Ulusal orduların sahip olduğu ve uluslararası anlaşmalardan bağışık tutulan gemiler de birlikte düşünüldüğünde durum daha da kötüleşmektedir. Dünya deniz askeri gücü, yaklaşık 771.500 mürettebat ile yılda 74 bin ton atık üretmektedir. Örneğin, 300 bin mürettebat ile 600 savaş gemisini kapsayan toplam 2 bin gemiye sahip ABD nde sadece askeri gemiler tarafından 1993 yılında 63.356 ton çöp ulusal sulara bırakılmıştır (Jennifer, 1993). Turizm amaçlı lüks yolcu gemilerinin denize bıraktıkları atıklarla ziyaret ettikleri sahillerde doğal yaşamı öldürdükleri yapılan araştırmalarla kamuoyuna açıklanmaktadır. Doğal yaşamın en kırılgan olduğu bölgelere 2000 yılında 240 dev turist gemisiyle 10 milyon turist taşınmıştır (Milliyet, 2002). Gemi ve liman katı atık yönetiminin konusu: Gemilerden ve/veya liman faaliyetlerinden kaynaklanan atıkların ekonomik ve çevresel bakımdan başarılı yönetimidir. Gemi ve liman katı atık yönetiminin başlıca iki önemli özelliği: Gemi ve limanların doğası gereği önemli miktarda katı atıkların üretildiği alanlar olması ile başarılı yönetiminin ancak sorumlu yerel yönetimlerle liman yönetimlerinin ve diğer ilgili aktörlerin birlikte hareket etmesine bağlı olması; İkincisi ise, gemi ve liman katı atıklarının özelliği gereği, uluslararası düzenleme ve uygulamaları da gerektirmesidir. Liman atık yönetimi planlaması, çeşitli tip limanlarda her türlü atık ve artığın kabul edilerek en uygun koşullarda son uzaklaştırmanın yapılabileceği uygulanabilir ilkelere dayanmalıdır. Bu anlamda liman atık yönetimi başlıca ilkeleri arasında şunları saymak mümkündür: İlgili sorumlu birimler arasında koordinasyon: Yerel yönetimler, ilgili atık idaresi, liman işletmesi, kıyı koruma arasında işbirliği; Atık kabul tesisi ihtiyacının analizi; Üretilen atıkların miktar ve çeşidinin belirlenmesi; Atık kabul tesislerinin tip ve kapasitesinin belirlenmesi; Atık kabul tesislerinin konumu ve kullanımı ile ilgili konuların belirlenmesi; İşletme maliyetleri; Planın uygulanması ve denetimi; İlgili sorumlu birimlere yeterli raporların sunulması; Merkezi yönetim ve ilgili birimlere konu ile ilgili yazılı planın sunulması; Her aşamada amaç, hedef, metot ve imkanların bilimsel olarak değerlendirilmesidir. Uluslararası düzenlemeler: MARPOL 73/78 ve Ek V Deniz çevresinin özellikle yoğun petrol taşımacılığı ve olağan tanker faaliyetleri yanında diğer gemilerden kaynaklanan kirlilik ve atıklar konuya uluslararası ilgiyi çekmiş 8 Ekim-2 Kasım 1973 tarihleri arasında IMO (International Maritime Organization)

tarafından uluslararası hukukta MARPOL 73 ve buna bağlı 17.02.1978 tarihinde kabul edilen MARPOL Protocol 78 ile değişiklikleri kısaca MARPOL 73/78 kabul edilmiştir. 15.01.1974 tarihinde imzaya açılan sözleşme, yürürlük maddesi gereği imzalayan tarafların azlığı nedeniyle ancak 02.10.1983 tarihinde yürürlüğe girebilmiştir. 31.12.2001 tarihi itibariyle taraf olan ülke sayısı 161 ve sözleşmeyi onaylayan ülkelerin ticaret gemilerinin tonaj toplamı dünya toplam tonajının % 93,8 ine ulaşmıştır (EPA; John, 1999). Sözleşmenin sekreteryasını merkezi Londra da bulunan IMO, çevresel konularda sorumluluğu ise IMO Deniz Çevresi Koruma Komitesi üstlenmektedir. MARPOL 73/78 in başlıca iki amacı: Denizlerin petrol, zehirli sıvılar, ambalajlı zararlı maddeler, kirli sular ve çöpler ile kirlenmesinin önlenmesi ile gemilerin neden olduğu kazalardan kaynaklanan kirlenmenin önlenmesidir. Bu amaçlar doğrultusunda sözleşmeye taraf olan ülkelerin gemi yapımından gemi sevk ve idaresine kadar her aşamada denizlerin gemilerden kirletilmesinin önlenmesi için teknik ve işletme önlemleri almaları; kıyı ve liman tesisleri hazırlamaları; ulusal mevzuatlarını uluslararası kabul görebilecek nitelikte düzenleme ve tamamlamaları gerekmektedir. Sözleşme, toplam 20 madde ve 6 Ek ten oluşmaktadır. 1978 tarihli protokol, 1973 tarihli sözleşme metninde değişiklikler içermektedir. Sözleşmenin 14.maddesi gereği, I. ve II. Ek ler imzalayan ülkeler için zorunlu; III., IV. ve V. Ek ler ise isteğe bağlıdır. Sözleşme Ek leri, konusu ve yürürlüğe giriş tarihleri aşağıdadır (EPA). Çizelge 1: MARPOL 73/78 Sözleşmesi Ekleri Ek Konu Yürürlük Tarihi I Petrol kirliliği 02.10.1983 II Zehirli sıvılar 06.04.1987 III Ambalajlı zararlı maddeler 01.07.1992 IV Kirli sular Henüz yürürlükte değil V Çöpler 31.12.1988 VI Hava kirliliği Henüz yürürlükte değil MARPOL 73/78 Sözleşmesinin V.Ek i tüm taraflarca henüz kabul edilmemesine rağmen gemilerden denizlere katı atıkların atılmasını önlemek amacıyla bütün limanlarda katı atıkların toplanması ve uygun koşullarda uzaklaştırılması için gereken önlemlerin alınmasını öngörmektedir (Çevre Bakanlığı, 1998). V.Ek, 1993 tarihi itibariyle, dünya toplam deniz taşımacılığının %90 ına denk gelen 70 ülke tarafından onaylanmıştır (Andrea, 1993). V.Ek kapsamında çöp kavramı, geminin normal çalışması sırasında toplanan ve diğer Ek lerde tanımlanan ya da listesi verilenler dışında devamlı ve düzenli alınması gerekli bulunan, taze balık ve parçaları dışında her türlü yiyecek, gemi içi ve işletme atıklarını kapsamaktadır. Gemilerden -kıyıdan 12 mil uzaklıkta atılmalarına izin verilen yemek artıkları dışında- her tür katı atık ve artığın denizlere atılması yasaklanmıştır. Çöpün bir başka uzaklaştırma metodu gerektiren maddelerle karıştırılmasında ise en sıkı hükümler uygulanacaktır. Akdeniz, Kızıl deniz, Baltık denizi, Karadeniz ve Körfezler Ek kapsamında özel alan olarak belirlenerek buralarda atıkların denize atılması yasaklanmıştır. Özel alanlar dışında çöplerin boşaltılması ise başlıca şu koşullara bağlanmıştır: Sentetik halatlar, balık ağları, plastik çöp torbaları dahil her türlü plastik maddelerin denize atılması yasaklanmıştır; Belirli malzemeler en yakın karadan olabildiğince uzakta denize atılabilecek, en yakın karaya uzaklık belirlenenden daha az ise denize atma yasaklanacaktır: Yüzebilen istif gereçleri, kaplamalar ve ambalaj malzemeleri

için 25 deniz mili uzaklığa; gıda artıkları, kağıt-karton mamulleri, cam, paçavra ve diğer madensel atıklar ve benzerleri 12 deniz mili uzaklığa boşaltılabilir; Gıda artıkları, kağıt mamulleri, cam, paçavra ve diğer madensel atıklar ve benzerleri parçalayıcı ve öğütücüde işlendikten sonra en yakın karadan 3 deniz milinden az olmamak koşulu ile denize atılabilecektir. Bu tür parçalanmış ve öğütülmüş çöplerin, gözenekleri 25 mm.den daha büyük olmayan süzgeçten geçebilecek kadar küçük parçalara bölünmüş olması gerekmektedir. Sınırı özel alana bitişik her Sözleşme tarafı Hükümet, mümkün olan çabuklukta, özel alan içindeki tüm limanlarda bu alanlar içinde çalışan tüm gemilerin ihtiyacını gözeterek katı atık ve artık alma tesisi bulundurmakla yükümlüdür. Her Hükümet, bu konuda aldığı/alacağı tertibatı IMO ya bildirecektir. IMO, kural gereklerinin söz konusu alanda yürürlüğe giriş tarihini belirler ve en az on iki ay önceden tüm taraflara bildirir. Ülkemiz sözleşmeyi, sözleşmeyi tadil eden protokolü ve I., II. ve V.Ek leri 03.05.1990 tarihli ve 90/442 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla onaylamış ve sözleşme 24 Haziran 1990 tarih ve 20558 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır. Türkiye, diğer Ek leri kabul etmediğine dair bildiride bulunmamış ise de sözleşmeye taraf olma, sözleşme ve I.,II. ve V.Ek leri kapsadığından diğer Ek lerin de yürürlüğe girmesi bakımından Bakanlar Kurulu kararına gerek duyulmaktadır. Sözleşme çerçevesinde Türkiye, özel alan kapsamında sayılan Akdeniz ve Karadeniz de dolayısıyla tüm limanlarında gemilerin özel ihtiyaçlarını karşılayacak, atık ve çöplerini kabul edip uygun koşullarda uzaklaştırmasını sağlayacak yapılanmayı gerçekleştirmekle yükümlüdür. Sözleşme hükümleri, savaş gemileri ve ticari olmayıp hükümet işlerinde kullanılan gemiler dışında tüm gemileri kapsamaktadır. Aykırı hareketler yasaklanmış; geminin bağlı olduğu ülke mevzuatında cezai hükümlerin bulunması; taraf devletin yasal düzenlemelerde bulunması kararlaştırılmıştır. Taraf devletin kurallar gereğince düzenleyeceği belgeler her türlü işlemde geçerlidir. Gemiler, yetkili memurlarca denetlenebilir. Gerekleri yerine getirmeyen gemilerin hareketine izin verilmeyecek; sözleşmeye taraf olmayan ülkelere ait gemilere karşı hoş görülü davranılmayacak; taraflar sözleşme hükümlerini uygulama ve raporlamada işbirliği yapacaktır. Limanlarda hazırlanacak tesisler, gemilerin gereksiz gecikmelerine neden olmayacak biçimde planlanacaktır. Taraflar arasında olabilecek anlaşmazlıkların çözümünde görüşmelerle uzlaşma yolu aranacak aksi halde konu hakemliğe sunulacaktır. Taraflar sözleşme kapsamındaki yasal düzenlemeler, kurallara uygun düzenlenecek belge örnekleri, limanlarda atık kabul tesisleri ve özellikleri, sözleşmenin uygulama sonuçlarını gösteren resmi rapor veya rapor özetleri, sözleşme hükümlerine aykırı hareketlere uygulanacak cezaları gösteren rapor ile yıllık düzenlenecek istatistiksel rapor konularında Hükümetlerarası Denizcilik Danışma Organizasyonu na bilgi verecektir. Organizasyon, kendisine ulaşan bilgileri taraflara dağıtacaktır. Uluslararası uygulamalar Karayipler: Gemilerden kaynaklanan atıklar için büyük karayipler girişimi Dünya Bankası, kalkınmakta olan 22 ülke ve çevresini kapsayan Karayipler Bölgesi nde, MARPOL Sözleşmesinin onaylanması ve uygulanmasına yönelik yapılanma

için altyapının hazırlanması, ilgili hükümlerin uygulanması amacıyla kurumsal düzenlemelerin gerçekleştirilmesi, gemilerden kaynaklanan katı atıkların ulusal ve uluslararası sulara boşaltımının engellenmesi amacıyla Gemilerden Kaynaklanan Atıklar İçin Büyük Karayipler Girişimi başlıklı projeyi 1994-1997 döneminde 5,5 milyon ABD doları bütçe ile uygulamıştır. Doğu Karayipler de yürüttüğü proje kapsamında şu konular dikkati çekmektedir: Gemiler katı atıklarını ayrıştırarak (cam, plastik, kağıt, organik maddeler ), mühürlenmiş plastik torbalarda liman yönetiminin belirlediği toplama alanına bırakmakta; Çevre ve kamu sağlığına olası olumsuz etkiler dikkate alınarak, mühürlenmiş plastik torbaların son uzaklaştırması kentsel katı atık yönetimi programına uygun olarak gerçekleştirilmektedir. Endonezya: Uwep Medan-Endonezya da gemi ve liman atık yönetimi Program çerçevesinde Medan-Endonezya, Karachi-Pakistan, San Cristobal- Panama da 1995-2001 yıllarında yürütülen pilot çalışmalarda, liman yönetimlerinin MARPOL standartlarına uygun katı atık yönetimi planlarını geliştirerek uygulaması, orta ve küçük ölçekli atık işleme tesisleri ile kamu-özel sektör işbirliğinin pratiği dikkat çekmektedir (Azhar, 1996). Avrupa Birliği: Gemi ve liman atıkları liman kabul tesisleri hakkındaki 2000/59/EC direktifi Avrupa Parlamentosu ve Konseyin gemi ve liman atıkları liman kabul tesisleri hakkındaki 2000/59/EC direktifi 27 Kasım 2000 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Direktifin amacı, üye ülke limanlarında gemi ve liman atıklarının denize boşaltımının liman atık kabul tesislerinin yapımı ile azaltılması; sonuçta deniz çevresinin korunmasıdır. Bu kapsamda üye ülkeler ve Komisyon, tüm birlik üye ülkelerini kapsayıcı uygun bilgi ve izleme sistemlerinin oluşturulmasında işbirliği yapacaktır. Direktif kapsamını: MARPOL 73/78 in yeterli atık kabul tesisi ile ilgili yükümlülüklerle atık yönetimi planları ve bunların nasıl yapılacağına dair limanlara getirilen yükümlülükler; gemilerde üretilen atıkların liman yönetimine bildirimi, gerekli bilgilerin ilgililere verilmesi ve atıkların limanda istenilen biçimde nakline dair gemilere getirilen yükümlülükler ile direktifin uygulanmasına dair limana giren gemilerin en az %25 inin bu açıdan denetlenmesine ilişkin yetkili idarelere getirilen yükümlülükler oluşturmaktadır. (Official Journal of EC, 2000). Düzenleme ile kısaca: Tüm liman ve marinalar, gemi ve liman kaynaklı atıkların kabul edildiği tesislere sahip olacak, Her liman için üye ülkeler tarafından denetlenip izlenecek atık yönetimi planı geliştirilecek, Gemilerin atıklarını deniz yerine belirlenen tesislere bırakmasını teşvik edecek bedel sisteminin geliştirilmesi, Limana uğrayan her geminin atıklarını, atık kabul tesislerine bırakmasının zorunlu kılınması, Gemilerin limana gelmeden atıkları konusunda yetkililere bilgi vermesi, Üye devletlerin uygulamaları kontrolü ve izlemesi,

Yetkili idarelerin, konuyla ilgili bilgileri diğer üye devlet limanlarıyla paylaşması düzenlenmektedir. Direktif, savaş ve ticari amaç dışında hükümetlere ait gemiler dışındaki tüm gemiler ile üye ülkelerin tüm limanlarını kapsamaktadır. Her bir liman, üye ülkenin her üç yılda bir onaylayacağı atık kabul planlarını oluşturacaktır. Liman tesislerini ister kullansın isterse kullanmasın, üye ülke limanındaki maliyetlerin en azından %30 u gemilerden karşılanacaktır. Her üye devlet, üç yılda bir, direktifin uygulanmasına yönelik raporunu Komisyona; ardından Komisyon da Parlamento ve Konseye değerlendirme raporunu sunacaktır. Direktifin yürürlüğe girme ve üye ülkelerde yasal düzenlemenin uygulanma tarihi ise 28 Aralık 2000 dir. AB üye ülkelerinde gemilerin ihtiyaçlarını karşılayabilecek nitelikteki atık kabul tesisleri hakkındaki tüm bilgilerin en azından limanların web sayfalarında yer aldığı bilgi sistemlerinin kurulması özendirilmektedir. İlgili ulusal mevzuat ve gemilerden katı atıkların toplanması Çeşitli yasal düzenlemelerden oluşan Türk deniz hukuku mevzuatı, ulusal koşullar ve gereksinimler göz önünde tutularak uluslararası kriterleri de dikkate alarak günümüz koşullarına uygun hale getirilmelidir. Bu durumda, merkezi yönetim ve ilgili kamu kurumları yanında ulusal ve uluslararası deneyime, mesleki bilgilere sahip kişi ve kuruluşların da katılımıyla geliştirilecek düzenlemelere gereksinim duyulmaktadır. Ülkemizde limanlarda uluslararası nitelikte atık kabul tesisi bulunmamaktadır (Denizcilik Müsteşarlığı, 2000). 1925 tarih 618 sayılı Limanlar Kanunu, limanların idare ve temizlenmesi ve diğer tüm liman işlerinin yapılması görevini Hükümete vermiş; liman başkanlığının yasak ettiği yerlere moloz, safra ve süprüntü ve benzeri maddelerin atılmasını yasaklamıştır. 1930 tarih 1580 sayılı Belediye Kanunu, iskele vb. kamuya açık yerleri temiz tutmak; genel ve özel yerlerin süprüntülerini düzenli ve fenni araçlarla toplatmak, kaldırmak ve yok etmek; belediye sınırları içinde genel kullanıma açık iskele ve rıhtımları plana göre yapmak belediyelerin görevlerini belirleyen 15.maddesinde sayılmıştır. 1982 tarih 2692 sayılı Sahil Güvenlik Komutanlığı Kanunu, liman sınırları dışında deniz ve hava araçları ile denizlerdeki tesislerden yapılacak her türlü kirletmelerle ilgili hükümlere; bu konuya ilişkin uluslararası anlaşmalara aykırı eylemleri önlemek, izlemek, suçluları yakalamak, gerekli işlemleri yapmak, yakalanan kişi ve suç vasıtalarını yetkili makamlara teslim etmek görevini Sahil Güvenlik Komutanlığı na vermiştir. 1984 tarih 3030 sayılı Büyükşehir Belediyeleri nin Yönetimi Hakkında Kanun, çöplerin ve atıkların toplanma yerlerini belirtmek, değerlendirilmesi ve imhası için gerekli tesisleri kurmak, kurdurmak, işletmek ve işlettirmek görevlerini Büyükşehir Belediyelerine vermiştir. Gemi ve Deniz Araçlarına Verilecek Cezalarda Suçun Tespiti ve Cezanın Kesilmesi Usulleri ile Kullanılacak Makbuzlara Dair Yönetmelik, Çevre Kanununun idari cezalarda yetkiyi düzenleyen değişik 24.maddesi gereğince hazırlanmış; ceza kesme usullerini, makbuz şekillerini, dağıtımını ve kontrolünü düzenlemektedir. Yönetmelik diğer kavramlarla birlikte çöp tanımı yapmakta; gemi ve deniz araçlarından deniz, içdeniz, boğaz, körfez, liman, tabii ve suni göl, akarsu ve kanallara bunlara ait kıyılara doğrudan veya dolaylı her türlü atık ve artığı dökmeyi yasaklamıştır. İdari ceza

vermede yetkili amirler: Büyükşehir Belediye sınırları içindeki sahil, boğaz, liman ve körfezlerde, göl ve akarsularda yapılan kirletmeler için cezalar Büyükşehir Belediye Başkanlıkları; Büyükşehir sınırları dışında denizlerde ve liman sınırları dışında Sahil Güvenlik Bot Komutanlığı; Büyükşehir sınırları dışındaki yerler, liman sınırları içindeki denizler ile tüm göl ve akarsulara yapılan kirletmelerde cezalar mahallin en büyük mülki amirliği tarafından verilir. İdari ceza vermeye yetkili makamlar sözü geçen alanlarda havadan, karadan ve denizden kontrol ve izleme yapması; bunun için her türlü tedbir alması esastır. Gemiler ve deniz araçlarıyla kirletmelerin kontrolü ve belirlenmesi için yetkili amirler konunun uzmanı ve en az iki kişiden oluşan yeteri kadar Kontrol ve Tespit Ekibi görevlendirir. Ekiplerin koordinasyonunu, mülki amirlik sağlar. Mülki amirlik, kontrol ve tespit işlemleri ve ilgili çalışmalara ait bilgileri aylık olarak (Çevre Bakanlığı na) iletirler. Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, katı atıkların, üretici ve ya taşıyanları tarafından denizlere ve benzeri alıcı ortamlara dökülmesini yasaklamıştır. Çevre Bakanlığı nın Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, atık, artık ve yakıtlar ile ekolojik dengeyi bozan, havada, suda ve toprakta kalıcı özellik gösteren kirleticilerin çevreye zarar vermeden bertarafı ve denetimi ile uluslararası düzeyde sürdürülen çalışmaların izlenmesi ve katkıda bulunma görevlerini Çevre Bakanlığı na vermiştir. 1993 tarih 491 sayılı Denizcilik Müsteşarlığı nın Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, Müsteşarlığın görev ve sorumlulukları alanına giren konularda, deniz ortamının bozulmasını ve deniz kirlenmesini önlemek amacıyla her türlü tedbiri almayı, izleme ve denetlemeyi, bu konuda diğer ilgili kuruluşlarla işbirliği yapmayı görevleri arasında saymıştır. Halen TBMM Çevre Komisyonu Alt Komisyonunun üzerinde görüştüğü Çevre kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısı nda (TODAİE, 2001) konuyla ilgili olarak şu açık düzenlemenin yer alması önemlidir. Yüzer ve sabit kabul tesisler başlığını taşıyan 13.maddesiyle, 2872 sayılı Çevre Kanunu na 16.madde olarak eklenerek liman, tersane, gemi söküm yeri ve marinalarda gemi ve deniz araçlarından kaynaklanan atıksu, balast, sintine ve atıkların alınmasına hizmet edecek yüzer ve/veya sabit kabul tesislerinin bu yerleri işleten veya idare eden kurum, kuruluş ve işletmeler tarafından müştereken veya münferiden kurulması zorunludur. Kabul tesislerinin kurulmasına, işletilmesine, denetlenmesine ilişkin usul ve esaslar yönetmelikle belirlenir denmektedir. Yine tasarının acil müdahale planları başlığını taşıyan 12.maddesinde, Çevre Kanunu na 15.madde olarak eklenerek liman, tersane, gemi söküm yeri ve marinalarda meydana gelebilecek kazalar sonucu çevreye verilebilecek zararı en aza indirmek için bu yerleri işleten veya idare edenler tarafından acil müdahale ekipmanı bulundurulması zorunludur. Acil durum planlarının usul ve esasları bir yönetmelikle belirlenir denmektedir. Ülkemizin de taraf olduğu MARPOL 73/78 e taraf devletler, limanlarına gelen gemilerin sıvı ve katı atıklarını almak üzere kabul tesisi bulundurmakla yükümlüdür. Bu kapsamda limanlarımıza gelen gemilerin katı-sıvı atıklarının toplanması talepleri, uygun nitelikte deniz aracı temin edilmesi, toplanan atıkların nasıl bertaraf edileceğinin bildirilmesi, uygulanacak tarifenin Devlet Liman Hizmet Tarifesinden yüksek olmaması, atıkların toplanmasında ilgili mevzuat hükümlerine uyulması ve çevre ile deniz kirliliğine neden olmaması kaydıyla, belge düzenleme yetkisi hariç, uygun görülmektedir. 1996

yılından günümüze, gemilerden katı-sıvı atıkların alınması talebi uygun görülen özel kuruluşların listesi aşağıdadır. Çizelge 3: Gemilerden Katı-Sıvı Atıkların Toplanması Hizmeti Veren Firmalar Firma Adı Hizmet Çeşidi Hizmet Belgesi Kaptan Necdet Deniz. Tic.Ltd.Şti. Katı atıklar Gemlik Körfezi Misciler Deniz Nak. Ltd.Şti. Katı-sıvı atıklar İstanbul Limanı Başak Deniz. Ltd.Şti. Sintine atıkları Tuzla Limanı Bilen Deniz. Ltd.Şti. Katı atıklar İskenderun Körfezi Çağan Ltd.Şti. Katı atıklar İskenderun Körfezi Gizem Deniz. Ltd.Şti. Sıvı atıklar İstanbul Limanı İzmir (Alsancak) Limanı Gemi ve Liman Atıkları Yönetimi TCDD İzmir Alsancak Limanı, Ege Denizi kıyısında İzmir Körfezi nin doğusunda Güzelyalı ile Saz Burnu arasını birleştiren hattın doğusunda kalan alanı kapsamaktadır. Liman, İzmir, Denizli ve Manisa nın özellikle endüstriyel ihracat ve ithalat potansiyellerinin gelişmesinde başlıca etkendir. Diğer illerimizin de endüstriyel ve tarımsal ürünlerdeki ticaret hacminin artması, liman yükünü daha da arttıracaktır. Liman, tam kapasite ihracata yönelik çalışmakta olup, kapasitesi 5-7 milyon ton/yıldır. Limanın gemi kapasitesi ise ortalama 4.081 gemi/yıldır. 1954 yılında yapımına başlanan Alsancak Limanının tevsii çalışmaları halen sürdürülmektedir (Mustafa, 1999). Yetkili idarelerce İzmir limanının artan ihracat ve ithalat faaliyetlerine cevap veremediği; yeni limanlara gereksinim duyulduğu her platformda dile getirilmektedir. Alsancak Limanı nın yakın gelecekte tıkanma noktasına geleceği gerçeği kamuoyunun yeni alternatifler aramasına neden olmaktadır. Yeni arayışları şekillendirecek tartışmalar ise ülke ekonomisine katkı, işletme ilkelerinde çağdaş gelişmelerin yakalanarak uygulanması, mevzuatımızın çağın gereklerine cevap verebilecek nitelikte düzenlenmesinden çok henüz daha kesin bir sonuca ulaşılamayan liman yeri konusunda odaklanması çarpıcıdır. İzmir Limanı Gemi ve Liman Atıkları Yönetimi şöylece özetlenebilir: Katı ve sıvı atık kabul hizmetleri, Liman Hizmetleri İşletme Müdürlüğü bünyesinde İdari Müdür Yardımcısına bağlı Operasyon Müdürlüğü Dok kaptanlığı tarafından 1 adet çöp taşıma aracı ile sunulmaktadır. Limanda gemilerden katı ve sıvı atıkların boşaltılması hizmeti sunulmakta, Katı atıklar, çöpü olduğunu beyan eden gemilerden alınmakta, Hizmet, belli bir bedel karşılığında sunulmakta olup, 1.000 GT başına gemilerden kıyıda 45$, açıkta ise 90$ ücret alınmaktadır. Ücret, sabit olup atık miktarına bağlı değişmemektedir. Çöp öğütücüsü ya da yakma sistemi olan ve çalışır durumda bulunduğunu resmi belge ile kanıtlayan gemilerden ücret alınmamaktadır. Diğer gemilere ise atık verme talebine bakılmaksızın ilgili tarife uygulanmaktadır. Ücret alınan gemilere bunu gösteren makbuz verilmektedir. Gemilerin limana gelmeden önceki bir Türk limanında atıklarını verdiğini belgelemesi halinde hizmet bedelinden %50 indirim yapılmaktadır.

Çöpler ağzı bağlı poşetlerde, varillerde veya kaplar içinde bordaya çıkarılmakta, Taşıma aracında biriken çöpler, katı atık depolama alanı, Harmandalıya gönderilmektedir. Katı atıklar geçmişte liman içinde açığa depolanırken şimdi bu durdurulmuş ancak katı atıkların depolandığı geçici bir alan/tesis belirlenmemiştir. Gemilerden toplanan çöplerin miktarı, içeriği ve bunların uygun taşıma ve bertarafıyla ilgili istatistiksel bilgi-veri bulunmamakta; liman tevsii çalışmalarında ilgili planlama göz ardı edilmektedir. Atık kabul hizmeti Dok kaptanlığınca liman işçileri eliyle görülmekte olup, hizmetlerin görülmesinde, kontrol ve izleme çalışmalarında görevli uzman kadrosu bulunmamaktadır. Sonuç Liman atık yönetimi alanında gelişmiş ülkelerdeki uygulamalarda, MARPOL sözleşmesine uygun hareket etmek kaygısı ön plandadır. Ülkemizin söz konusu uluslararası sözleşmeyi onayladığı göz önünde tutulduğunda, sözleşme hükümlerine uygun düzenlemelerde bulunmak gerekmektedir. Denizlerimizde meydana gelen kazalarla kamuoyunun dikkatini çeken deniz kirliliği sorunu, buzdağının sadece görünen kısmını oluşturmaktadır. Yasadışı deşarjlar ve diğer atıklar dikkate alındığında sorun daha da büyümektedir. İlgili alanlarda atık uzaklaştırma uygulamaları konusunda yeterli hatta hiç veri bulunmamakta; atıklar, çağdaş anlamda gereken ilgi ve önemde ele alınmamaktadır. Kirliliğin sınır tanımaz oluşu ve kirliliğin ihraç edilebilir olma özellikleri nedeniyle konu, ilgililerce ivedilikle ele alınmalıdır. Liman atıkları yönetiminin henüz hiçbir düzenlemeye tabi olmaması, sorumlulukların kavranamaması ve yönetimdeki gecikme atıklarını ülkemize boşaltan yabancılar için bir ölçüde teşvik edici olmaktadır. Liman katı atık yönetiminde sorumlu başlıca birimler yerel yönetimlerimiz belediyeler, sahil güvenlik komutanlığı ile deniz-liman işletmeleridir. Atıkların uzaklaştırılmasından sorumlu büyükşehir belediyesi ile toplanmasından sorumlu ilçe belediyelerinin liman işletmeleriyle birlikte hazırlayıp yürütecekleri katı atık yönetim planları sorunun çözümünde etkili olacaktır. Uluslararası belgelerde düzenlenen bir konunun ulusal mevzuatımıza gecikmeli girmesi yanı sıra uygulamada yaşanan zorluklar ise düşündürücüdür. Konu hakkında sorumluların harekete geçmedeki gecikmesi, limanlarımızın kirletilmesini teşvik etmeye devam edecektir. Yapılması gereken: Yerel yönetimin sorumluluğunda olan katı atık yönetiminin, geliştirilecek çağdaş planlamalar ile liman işletmesinin birlikteliğinde gerçekleştirilmesidir. Gemilerin atıklarını denizlerimize veya limanlarımıza bırakarak ülkemizi terk etmesinin önüne geçilmesi, ancak, kendilerini buna teşvik eden nedenleri ortadan kaldıran ve çağdaş katı atık yönetimi uygulamalarını ilke edinen planlamayla gerçekleşebilir. Kaynaklar

Berghuizen, Andrea (1993), A Sea of Troubles; International Treaties to Protect the Oceans, World Press Review. Bodansky, Daniel (1991), Protecting the Marine Environment from Vessel-Source Pollution: UNCLOS III and Beyond, Ecoloqy Law Quarterly, 18, ss.719-724. Crayford, John V. (1999), MARPOL 73/78 - The future of annex II, 23th Annual Conference on Current Maritime Issues and the work of the IMO, IMO Headquarters in London, 6-8 January. EPA, http://www.epa.gov/owow/ocpd/marpol.html, 16.05.2002 EU News (2000), Opinion of the Commission for a Directive on Port Reception Facilities for Ship-generated Waste and Cargo Residues, Brussels, April 19. http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/124199.htm, 01.02.2002 Kocasoy, Günay (1991), Denizlerin Katı Atıklardan Kirlenmesi ve MAR-POL Sözleşmesi, Katı Atık ve Çevre, 2 Nisan, ss.25-29. Maksum, Azhar (1996), Ship and Port Waste Management in Medan, Indonesia, Case-Study Report, WASTE Advisory on Urban Environment and Development Milliyet, Denizin katili keyif gemileri, 23.07.2002 Neal Homer A., Schubel J. R. (1987), Solid Waste Management and the Environment: The Mounting Garbage and Trash Crisis, Printice Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey, USA, s.66. North Sea Foundation (2002), Factsheet, Netherlands, www.nordzee.nl Official Journal of European Communities (2000), EU Port Waste Directive 2000/59/EC, 28.12.2000. T.C. Çevre Bakanlığı,(1998), Ek V. Gemilerden Atılan Çöpler ile Kirlenmenin Önlenmesi Kuralları,Türkiye nin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler, Ankara, ss. 242-246. T.C. Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı (2000), II. Ulusal Denizcilik Şurası Kıyı Tesisleri ve Limanlar, Kıyı Yapıları ve Limanlar, 28-30 Eylül, İstanbul, s.197. Tamer, Mustafa (1999), İzmir Limanı (Alternatif Öneriler), İzmir Ticaret Odası Yayını, No. 60, ss.1-7. TODAİE (2001), Yerel Yönetimler Araştırma Merkezi, http://yerelnet.org.tr/yerelyönetimler/cevreyasa.htm, 16.06.2001.

Warren, Jennifer (1993), Town Throws Life Facket to Sailor in Hot Water, Los Angeles Times, May 23. www.denizcilik.gov.tr/dugm/limdai/atik.htm