Şebnem Atakan İSPANYOL SÜRGÜN ROMANI SUMMARY The Spanish Civil War was a civil war in Spain between rebels, the republican goverment and its supporters. It took place between July 1936 and April 1939, and ended in a defeat of the Republican cause, followed by the dictatorship of General Francisco Franco. The number of victims has been long disputed, with estimated generally ranging between 500,000 and 1,000.000 poeple killed in the war. Many Spanish intellectuals and artists either were killed or were forced into exile. İn exile, the intellectuals mainly the novelists created their works in Latin American Countries while they tried to survive. Keywords: Exile, Spanish Civil War, novelists, Francisco Franco, Republican Anahtar Kelimeler: Sürgün, İspanyol İç Savaşı, Romancılar, Francisco Franco, Cumhuriyetçiler Bir ülkenin tarihinde yaşanan savaşların ve onun yıkıcı etkilerini onarmanın ne kadar uzun yıllar ve üstün çabalar sonucunda gerçekleşeceği herkesçe kabul edilir. İspanya XX. yüzyılın başlarında işte böyle bir dönemeçten geçmekteydi. 1898 yılında ülke geçmişteki büyük imparatorluğunun parçası olan Küba, Puerto Rico ve Filipinler gibi son sömürgelerini kaybetmesi sonucunda zor duruma düşmüştü. Ekonomik alandaki başarısızlıklar da buna eklenince çeşitli bölgelerde ayrılıkçı istekler ve yönetimdeki hükümetlere karşı hoşnutsuzluk giderek artmaktaydı. Birinci Dünya Savaşına katılmayan İspanya da huzursuzluklar tükenmemekteydi, bu çalkantılı ortamı yatıştırma amcıyla krala muhtıra veren General Primo de Rivera Dr., A.Ü., Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, İspanyol Dili ve Edebiyatı ABD, Araştırma Görevlisi Bu metin A.Ü., Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Batı Dilleri ve Edebiyatları Bölümünün 21 24 Kasım tarihleri arasında düzenlediği Yazınsal Türler Uluslararası Sempozyumu nda sunulan bildirinin genişletilmiş şeklidir.
kral XIII. Alfonso yu ülke dışına yollayarak yedi yıl sürecek baskıcı bir rejim başlattı. Artan tepkiler sonucunda devrilen dikta sonrasında esen özgürlük rüzgarlarının da etkisiyle 14 Nisan 1931 de II. Cumhuriyetin ilan edildi ve yapılan seçimlerde Cumhuriyetçi Parti %47 oy alarak seçimden zaferle çıktı. Kral ve diktatörlük yanlılarını ise ya sürgüne yolladılar ya da ülkeden uzakta görevlendirdiler. Onların gözden uzak olmaları bir anlamda tekrar örgütlenmeleri için alt yapıyı hazırladı. Sol Cumhuriyet kurulurken, sosyalist ve komunist partiler hükümet içine girmeyerek dışarıdan desteklediler. Başkan Azaña önce genel af ilan etti, ardından Katalan Hükümetinin yeniden kurulmasına olanak tanıdı. Ayrıca eğitimden sanayiye pek çok alanda yeni girişimleri başlatıldı. 1933 yılında kadınlar ilk kez seçimlerde oy kullandılar. Darbe yanlısı subaylar ordudan uzaklaştırıldı. Bu yeni oluşumdan ülke yaşamında önemli etkisi olan ve yıllar boyunca kendileriyle aynı doğrultuda olan krallığı ve diktatörlüğü destekleyen kilise uzak durdu. Onlar bakış açılarındaki farklılıklardan dolayı Cumhuriyet yönetimiyle taban tabana zıt düşüyorlardı. Bir de ülke genelinde farklı görüştekilerin çatışmaya başlayıp kilise ve manastırlar yıkılıp rahipler de öldürülünce sürtüşme çatışmaya dönüşmeye başladı. Ağustos 1932 de General Sanjurjo bir darbe girişiminde bulunduysa da sonuçsuz kaldı. Aynı yıl Meclis de tarım reformu kabul edildi. Primo de Rivera nın oğlu José Primo de Rivera 1933 de Avrupa daki faşist partilerin benzeri Falange española (İspanyol Falanjı) nı kurdu. Amacı toprak reformu, otoriter ve sıkı merkezci devlet gerekliliğiyle 1 bir yönetim oluşturmaktı. Yine aynı yıl büyük umutlarla başlayan İkinci Cumhuriyet dönemi Cumhuriyetçi Partilerin kendi içlerinde tam bir görüş birliği olmaması, kiminin merkezi, kiminin federal oluşumdan yana olmaları gibi nedenlerden dolayı yaşadıkları anlaşmazlıklar yüzünden son buldu. Azaña nın çekilmesinden sonra
yapılan seçimleri sağcılar kazandı ve iki yıllık bir Restauración (Yenileşme) dönemi başladı. Daha önceki dönemde başlatılan toprak reformu durduruldu, dinsel eğitimin laik eğitime dönüştürülmesi ertelendi. Bu duruma tepki olarak 1934 yılında Katalunya ve Asturias da baş gösteren karşı hareketler giderek tüm ülkeyi sardı. 1935 yılında dağınık hareket eden sosyalist, anarşist, komunist tüm sol güçlerin birleşmesiyle kurulan Frente Popular (Halk Cephesi) partisinin istemiyle yeniden seçime gidildi. 1936 Şubat ayında Halk Cephesi iktidar, Azaña da Devlet Başkanı oldu. Ama sokaklardaki çatışmalar bitmemiş, hatta daha da fazlalaşmıştı. 14 Temmuz 1936 da Cumhuriyet yanlıları tarafından evinden alınıp öldürülen ve cesedi sokağa atılan sağcı lider Calvo Sotelo nun cenazesinde bir darbe yapılacağının belirtileri daha da netleşti. Birkaç gün sonra da Primo de Rivera döneminde çok başarılı işler yapan ama yönetimin solcuların eline geçmesinden sonra Fas ta konumlanan ordularının başına gönderilen General Francisco Franco, Afrika daki ordusuyla güneyden, General Mola da kuzeyden Cumhuriyet Hükümetine karşı ayaklandılar. Almanya, İtalya, ve İngiltere gibi dış güçleri de arkasına alan Falanjist Ordu, hem hava hem de kara güçleri bakımından üstün konumdaydılar. Ancak Deniz Kuvvetlerinin onlara destek vermemesi nedeniyle Afrika dan İspanya ya birlikleri geçirirlerken zaman kaybettiler. Bu faşist ayaklanmaya karşı koymak için 53 ülkeden 25 bini aşkın antifaşist ve içlerinde Ernest Hemingway, André Malraux, George Orwell, Robert Capa gibi gazeteci ve yazarların bulunduğu devrimci gönüllü Cumhuriyetçilere destek veren Uluslararası Tugaylara katıldılar. Saldırılara kuzeyden başlayan Falanjist ordu çok fazla zorlanmadan Navarra, Oviedo, Zaragosa, Burgos, Pamplona gibi şehirleri ele geçirdiler. Ancak Madrid de beklemedikleri bir direnişle karşılaşan darbeci ordu, No pasaran! (Geçit yok!)
sözüyle efsaneleşen şehri bir türlü alamadılar. Daha sonra Nazi Almanya sından gelen hava gücünün de etkisiyle Madrid savunması yıkılınca Katalunya bölgesine geçen Franco ordularının çok zayıf düşmüş olmasına rağmen Cumhuriyetçi ordunun direnme azmini kırmaları yine de zaman aldı. Barcelona nın 26 Ocak da düşmesinden sonra savaşın sonu artyık belli olmuş Cumhuriyetçiler kaybetmişti. Minorca nın düşüşünden sonra kurulan yeni hükümet 27 Şubat ta Fransa ve İngiltere tarafından tanındı, 5 Mart ta Madrid de yapılan darbeyle eski hükümet yıkıldı ve yerini Ulusal Savunma Konseyine bıraktı. 1Nisan 1939 da Franco savaşın bittiğini açıkladı. İç savaşın bitmesinden kısa bir süre sonra başlayan İkinci Dünya Savaşı na (1 Eylül 1939) katılan ve savaşa askeri, maddi destekte bulunan Almanya, İtalya, İngiltere gibi ülkeler İspanya yı kendi yanlarına çekme girişimlerinde bulundular. Ancak kendi savaşının ardından oluşan yıkıntıları onarmak zaman ve güç gerektiriyordu, bunun bilincinde olan Franco her türlü dış baskıya karşın ülkeyi bu savaştan uzak tutabilmeyi başardı. Papa XII. Pius un Franco nun yanında yer alması ve İkinci Dünya Savaşının galibi Amerika nın Franco ya destek vermesi, bu yeni rejimde dış dengelerin kurulmasını sağlayan en büyük etkenler oldu. 1942 yılında seçime dayanmayan bir Meclis oluşturuldu. 1945 yılına gelindiğinde yönetiminde kısmen de olsa bir yumuşama eğilimi gösterildi. Falange (Falanj) yerini Movimiento Nacional (Ulusal Hareket) a bıraktı. 1947 de yapılan bir halk oylamasıyla İspanya nın krallık olduğu kabul edildi. Franco da kralın bulunmadığı ülkede Kral naib i oldu. Ellili yıllara gelindiğinde dünyada değişen değerler ve soğuk savaşın ortaya çıkmasıyla, Komünizm karşıtı İspanya nın batının gözünde değer kazanmasını sağladı ve Avrupa ülkeleri Franco yu dışlamaktan vazgeçtiler. Bu durum beraberinde dışarı
açılmayı getiridi. 1950 de İspanya nın FAO ya kabul edilmesinden sonra Amerika ile ilişkiler düzeldi ve ülkeye askeri ve ekonomik yardım karşılığında üslerin açılması için anlaşma imzalandı. 1952 de yiyecek dağıtımında karne uygulaması kalktı ve yavaş yavaş dışarı açılan ülkeye yabancı sermaye girmeye başladı. Diğer ülkelerle de politik ilişkiler iyileşti. 1955 yılında İspanya Birleşmiş Milletler e alındı.1953 1956 yılları arası büyük bir ekonomik sıkıntı içinde olan İspanyol halkı kimi yerlerinde özellikle de Üniversitelerde boykotlar ve iş bırakma eylemleri düzenlemekteydi. 1957 de hem Avrupa ile uyum kurabilecek hem de ülke içinde huzuru sağlayabilecek yapıda bir hükümetin iş başına gelmesiyle bir iyileşme baş gösterdi. 1960 ta İspanyollar Avrupa ya işçi olarak çalışmaya giderken diğer yandan da yeni yeni başlayan, günümüzde kırk milyondan fazla turistin geldiği turizm hareketiyle İspanya ya yabancılar akın etmeye başladı. Amerika nın yardımları, turizm geliri, sanayinin gelişmesiyle ülke giderek iyiye gitmekteydi. 1955 74 yılları arasındaki büyüme hızı % 8 lere ulaştı. 1967 de İnanç Özgürlüğü Yasası çıkarıldı. 22 Temmuz 1969 da Franco kendisinden sonra genç prens Don Juan Carlos de Borbon un tahta çıkacağını kesinleştirdi. 1974 yılının Haziran ayında hastalığı ağırlaşan Franco, Devlet başkanlığını Kral Don Juan Carlos a devretti. 20 Kasım 1975 de General Francisco Franco Bahamonte nin ölümünden sonra demokrasiye geçiş döneminde ülke için yeni bir kapı aralandı ve XIV. hükümetin başkanı olan Arias Navarro, Kral Juan Carlos a istifa dilekçesini sundu. 1 Nisan 1977 de ise Falanjist Parti lağv edildi. İspanyol İç Savaşı nın sona ermesi ve General Franco nun yönetime geçmesi ile başlayan yeni bir tarihsel sürecin ilk on yılı halk açısından sadece ekonomik anlamda değil sosyal ve kültürel alanda da çok sıkıntılı geçtiğini söylemek hiç de yanlış olmaz.
Görüşlerinden dolayı suçlanan ve hapsedilen bir çok İspanyol çareyi ülke dışına çıkmakta buldular. Geride kalanlar ise baskıcı bir yönetimin boyundurluğu altında, zor ekonomik koşullarda, eğitim olanaklarından ya hiç ya da kısıtlı şekilde faydalanacakları bir yaşamı seçtiler. Üç yıl süren savaş sırasında, kimi verilere göre ülke dışında yaşamayı seçen sayıları bir milyona varan Cumhuriyet yanlısı ya da sadece sempatizanı olan İspanyol, ülkelerini terk etmek zorunda kaldılar. Bu zorunlu göçün ilk durağı yakınlığı ve nispeten kolay ulaşılmasından dolayı Fransa oldu. Sınırları zorlayıp Fransa ya ulaşmayı başaran halkı Fransız Hükümeti gruplara ayırıyor ve Rieucros, Argeles surmer, Saint Cyprien gibi toplama kamplarına yolluyordu. İkinci Dünya Savaşı nın patlak vermesinden sonra kapatılan bu kamplardaki İspanyolların büyük çoğunluğu ülkelerine geri dönmeyi tercih ederken, yeni koşullara ayak uydurmayı başarabilen 150.000 kadar İspanyol Fransa da kalmayı seçti ve Toulouse başta olmak üzere ülkenin çeşitli şehirlerinde kök saldılar. Hatta bir kısmı İkinci Dünya Savaşı nda Fransız ordusu saflarında çatışmalara bile katıldı. Çoğunluğunu aydınların oluşturduğu bir başka büyük göç dalgası ise, ortak dili ve kültürü paylaştıkları Latin Amerika Ülkelerine oldu. Aralarında Américo Castro, Claudio Sánchez Albornoz, Salvador de Madariaga, Rafael Altamira, Javier Malagón, Pedro Bosch Gimpera gibi tarihçiler, Juan Ramón Jiménez, Rafael Alberti, Luis Cernuda, León Felipe, Emilio Prados, Juan José Domenchina gibi şairler, Rosa Chacel, Francisco Ayala, Max Aub, Arturo Barea, Benjamín Jarnés, E. Salazar Chapela, S. Serrano Poncela, Ramón J. Sender, Manuel Lamana, Manuel Andújar gibi romancılar, Angel del Rio, Federico de Onis, Claudio Guillen, Ricardo Gullon, Juan Marichal, Juan de la Encina gibi eleştirmenler, José Gaos, Maria Zambrano, José
Gallegos Rocafull, Manuel Garcia Morente gibi filozoflar,: Alejandro Casona, Jacinto Grau gibi tiyatro yazarları, Manuel de Falla, Pau Casals gibi müzisyenlerin, Arturo Duperier, Augusto Pi Sunyer, Severo Ochoa, Josep Trueta gibi bilim adamlarının bulunduğu önemli isimler önce Meksika, sonra Arjantin, Küba gibi farklı ülkelere dağıldılar. Kabul edilmeli birçok kültürün karışması sonucu oluşan çeşitlilik beraberinde zenginlik getirmiştir. Dillerini ve belli bir geleneği sürdürmek zorunda olan sürgün yazarlarının yapıtlarında, gençlik yıllarından, iç savaşla ilgili hatırladıklarının yanı sıra kurgu bir karakter yardımıyla içinde yaşadıkları sıkıntılı durumu yansıtmaları olağan bir durum olmuştur. Üçlemeler romancıların pek çoğunun ortak seçimidir. Ayrıca iç savaşta da açıkça görülen, İncil deki düşman kardeşler Habil ile Kabil in hikayesinde de olduğu gibi kardeş kavgaları bunun yanı sıra fantastik ve mitolojik konular ve tarih bu yazarların ortak noktası olmuştur. Sürgün romancılarına biraz daha ayrıntıyla değinilmesi gerekliliğiyle önce Ortada bir sürgün edebiyatı yoktur, sadece sürgün edilmiş yazarlar vardır. 2 diyen Francisco Ayala (1906, ) yı ele almak istiyoruz. Granada lı Ayala, İç savaş öncesi Madrid te Hukuk öğrenimi görür. Savaşı Cumhuriyetçilerin kaybedeceği kesinleşince önce 1939 da Fransa ya daha sonra ise Arjantin e yerleşir. Peron yönetimiyle ters düşmesinden dolayı 1955 de Amerika ya gider. İspanya ya geri döneceği 1976 yılına kadar orada çeşitli Üniversitelerde dersler vererek, kitaplarını yazarak yaşamını sürdürür. Günümüzde de enerjisini hiç kaybetmeden konferanslar vermekte ve deneyimlerini dostlarıyla paylaşmaktadır. Ünlü filozof Ortega y Gasset ve onun dergisi Revista de Occidente ekolünden gelen Rosa Chacel (1898 1994) savaş sırasında Cumhuriyetçilerin yayın organı olan Hora de España da yazılar yazar. Yeni
yönetim sonrasında kaçmak zorunda kalan Chacel yerleştiği Arjantin de daha çok ailesiyle ilgilenir ve aralıklı da olsa yazmayı sürdürür. Ancak 1972 yılında anavatanına dönebilir. Savaş öncesinde memur olarak çalışan Endülüslü Manuel Andujar (1913 1994), savaş sonrası gittiği Meksika da sürülen İspanyolların en önemli yayın organı ve sesi olan Las Españas ı kurar ve yönetici olarak çalışır. 1967 deki ülkesine dönüşünden sonra aynı işi devam ettirdi. Şimdiye kadar sözünü ettiğimiz ülkelerine dönebilen romancılardan farklı olarak, bir de dönemeyenler vardır. Fransız anne ve Alman bir babanın çocuğu olarak doğmasına rağmen çocukluğundan itibaren Valencia da yaşayan ve yazılarını hep İspanyolca yazan Max Aub (1903 1972) Meksika da, Gazeteci, yazar ve Üniversite öğretim üyesi Ramon J. Sender (1901 1982) Amerika Birleşik Devletleri de, savaş öncesinin Madrid li banka memuru sonraları romancılığı seçen Arturo Barea (1897 1957) Londra da, bu sürgün yaşadıkları ülkelerde anavatanlarına duydukları özlemi hep içlerinde taşıyarak yaşama gözlerini kapatırlar. Sonuç olarak 1939 da başlayan ülke dışına çıkma hareketi 70 li yıllarda bu kez kısmen de olsa geri dönüş şeklinde tersine gelişir. İspanya ya dönenlerin büyük kısmı sürülmüşlük hissini hâlâ içlerinde duyarlarken, bir yandan da kaldığı yerden devam etme isteği onları kamçılamaktadır. Bir yere ait olamama sorunsalı içinde bocalayan, bir yandan da yeni deneyimler ve başarılar elde etmiş bu aydınlar, bir türlü içlerinden endişe, korku ve geçmişe duyulan kırgınlığı atamazlar, bu karmaşık durumu en güzel özetleyen yine bir sürgün olan Juan Ramon Jimenez in şu sözleriyle konuşmamı noktalamak isterim: Ben İspanyolcamla ilgili mucizeyi Arjantin Cumhuriyeti e borçluyum... Toprağından sökülüp atılmış, sürgünlerin ülkesinden gelen biri olarak burada Arjantin de yeniden doğmuş, can bulmuş, yeniden İspanyol
olmuş hissediyorum. Dilsiz, ülkesiz duyumsamıyorum kendimi. Burada yeni bir vatan buldum. İspanyolcamla konuşulduğunu duymasam bu mümkün olmazdı. Şu anda Tanrı nın evinde konuşmaktayım. İspanya benimle birlikte Tanrı katında. İspanya, canım anavatanım, göğsünde, kucağında olduğum zamanlardaki gibi konuşabildiğim için şimdi çok mutluyum. 3 DİPNOTLAR: 1 M. Şehmuz Güzel, İspanya ve Bask Gerçeği, Peri Yayınları, İstanbul 2004, s.18 2 Jean Canavaggio, Historia de la Literatura Española, Editorial Ariel, Barcelona 1995, s.289 3 José Luis Abellan,, El exilio Español de 1939, Editorial Taurus, Madrid 1976, s.10 KAYNAKÇA: Abellan, José Luis, El exilio Español de 1939, Editorial Taurus, Madrid 1976 Canavaggio, Jean, Historia de la Literatura Española, Editorial Ariel, Barcelona 1995 Güzel, M. Şehmuz, İspanya ve Bask Gerçeği, Peri Yayınları, İstanbul 2004