GÖÇ-DER. (GÖÇ EDENLER SOSYAL YARDIMLAġMA VE KÜLTÜR DERNEĞĠ) 1999-2001

GÖÇ-DER (GÖÇ EDENLER SOSYAL YARDIMLAġMA VE KÜLTÜR DERNEĞĠ) 1999-2001 BU ÇALIġMA ZORUNLU GÖÇE MARUZ KALAN KÜRT KÖKENLĠ T.C VATANDAġLARININ GÖÇ ÖNCESĠ VE GÖÇ SONRASI SOSYO EKONOMĠK, SOSYO KÜLTÜREL DURUMLARI, ASKERĠ ÇATIġMA VE GERGĠNLĠK POLĠTĠKALARI SONUCU MEYDANA GELEN GÖÇÜN ORTAYA ÇIKARDIĞI SORUNLAR VE GÖÇ MAĞDURU AĠLELERĠN GERĠYE DÖNÜġ EĞĠLĠMLERĠNĠN ARAġTIRMASI VE ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ RAPORLAġTIRAN: MEHMET BARUT ARAġTIRMACI-SOSYOLOG Adres: Halıcılar cad. Uğur Saray Apt. No: 92/15 Halıcılar Fatih-Ġstanbul Tel: 0090 212 635 61 22 e-mail: gocder@hotmail.com web: www.gocder.com

ÖNSÖZ ĠÇĠNDEKĠLER EKLER ĠÇĠNDEKĠLER GĠRĠġ 1 I. BÖLÜM: GÖÇ KAVRAMININ SOSYOLOJĠK ANALĠZĠ VE 2 TÜRKĠYE DE YAġANAN GÖÇ HAREKETLERĠ VE SONUÇLARI I. 1. Göç Kavramının Sosyolojik Analizi 2 I. 2. Osmanlı Ġmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti nde Göç Hareketleri 3 Ve Göç Dalgaları I. 2. 1. Birinci Göç Dalgası (Hareketi) 3 I. 2. 2. Ġkinci Göç Dalgası (Göç Hareketi) 4 I. 2. 3. Üçüncü Göç Dalgası (Göç Hareketi) 4 I. 2. 4. Dördüncü Göç Dalgası (Göç Hareketi) 4 II. BÖLÜM: KONU, AMAÇ, PROBLEM VE METODOLOJĠ 5 II. 1. AraĢtırmanın Konusu 5 II. 2. AraĢtırmanın Amacı ve Problemi 5 II. 3. AraĢtırmanın Metodolojisi 6 II. 3. 1. AraĢtırmanın Evreni ve Örnekleme 6 II. 3. 2. AraĢtırmanın Temel Ġddiaları ve Varsayımları 7 II. 3. 3. AraĢtırmada Kullanılan Soru Kağıdı ve DeğerlendiriliĢi 8 III. BÖLÜM: ARAġTIRMA VERĠLERĠNĠN ÇÖZÜMLENĠP 9 DEĞERLENDĠRĠLMESĠ III. 1. AraĢtırmanın Alanı 9 III. 2. Göç Haritası ve Göçün Boyutları 12 III. 3. Hane Halkı Yapısı 15 III. 3. 1. Demografik-Sosyal Özellikler 15 III. 3. 2. GörüĢülenlerin Bildiği Dil/Diller 17 III. 3. 3. GörüĢülen Göç Eden YurttaĢların Örgün Eğitim-Öğretim 22 Düzeyleri III. 3. 4. GörüĢülen Göç Eden YurttaĢların Ortalama Aylık 23 Gelir Düzeyleri III. 3. 5. Hane Halkı Yapısının Analizi 24 IV. BÖLÜM: GÖÇ ÖNCESĠNE ĠLĠġKĠN ÇÖZÜMLEME 27

V. BÖLÜM: GÖÇLE ĠLGĠLĠ ÇÖZÜMLEME 30 V. 1. Göçün GerçekleĢme Dönemi 30 V. 2. Göç Hareketinin Nedenleri 31 V. 3. Göçün GerçekleĢmesine ĠliĢkin Açıklayıcı-Yapısal Özellikler 37 V. 4. Göç Öncesi ve Göç Sonrası Uğranılan Hak Kayıpları ve 39 YurttaĢlık Haklarının Kullanımı V. 5. Göç Nedeniyle Uğranılan Zarar ve Kayıplar 43 V. 6. Göç Sonrası Gözaltına Alınma-Tutuklanma Durumu ve 45 Savunma Hakkının Kullanılması V. 7. Göç Sonrası YerleĢilen YerleĢim Biriminin Seçimi 48 V. 8. Göçün GerçekleĢme Biçimi ve Göç Öyküsü 54 V. 9. Göç Eden YurttaĢların Oturdukları Konut, Altyapı ve Çevre 55 Sorunları V. 9. 1. Konut ve Aile 55 V. 9. 2. Göç Sonrası Konut ve Altyapı Sorunları 62 V. 9. 3. Konutta Oturma Süresi 73 V. 9. 4. Göç Edenlerin Son Oturdukları Konutun Ġç Donanımı 74 V. 9. 5. EĢya Donanımı 83 V. 9. 6. Göç Edenlerin Göç Sonrası Oturdukları Konutların 91 Mülkiyeti V. 9. 7. Konutun Isınma Gereksiniminin Nasıl Giderildiği 93 V. 9. 8. Konutun Ġçme-Kullanma Suyu Ġhtiyacının KarĢılanması 94 V. 9. 9. Göç Edenlerin Beslenme Durumu 95 V. 9. 10. Göç ve Çadır YaĢamı 97 V. 10. Göç Sonrası Ortaya Çıkan Sorunlar 98 V. 10. 1. Göç Süreci ve Sonrası Sağlık Sorunları 107 V. 11. Göç Sonrası Çocukların Eğitim-Öğretim KoĢulları 130 V. 11. 1. Temel Eğitim (06-14 YaĢ) Çağında Okula Giden 138 Çocukların KarĢılaĢtığı Sorunlar V. 12. Göç Edenlerin BütünleĢme Eğilimleri-Potansiyelleri 146 V. 13. Göç Sonrası, Göç Edenlerin Maddi veya Manevi Yardım 148 Alma Durumu V. 13. 1. Göç Sonrası, Göç Edenlere Maddi-Manevi Yardım 156 Yapan Kurumlar-Örgütlenmeler V. 14. Göç Sonrası, Göç Edenlerin Yeni YerleĢim Alanı Ġle 159 BütünleĢme Eğilimleri V. 15. Göç Edenlerin Göç Sonrası Akrabalık ĠliĢkileri 161

V. 16. Göç Sonrası Göç Edenlerin Dil Tercihleri 166 VI. BÖLÜM: ANADĠLĠ KÜRTÇE TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ 170 YURTTAġLARININ TÜRKÇE BĠLME DERECESĠ VI. 1. Göç Edenlerin 18 YaĢ ve Üzeri Erkek Nüfus Grubunun Türkçe 170 Bilme Derecesi VI. 2. Göç Edenlerin 18 YaĢ ve Üzeri Kadın Nüfus Grubunun Türkçe 170 Bilme Derecesi VI. 13. Göç Edenlerin 12-18 YaĢ Arası Genç-Çocuk Nüfus Grubunun 171 Türkçe Bilme Düzeyi VI. 14. Göç Edenlerin 12 yaģ ve AĢağısı Çocuk Nüfus Grubunun Türkçe 172 Bilme Düzeyi VI. 15. Anadili Kürtçe Türkiye Cumhuriyeti YurttaĢlarının Göç Sonrası 172 Anadil-Etnik Köken Farklılığı Nedeniyle KarĢılaĢtıkları Sorunlar VII. BÖLÜM: GÖÇ SONRASI, GENÇ NÜFUSUN PROBLEMLERĠ 175 VIII. BÖLÜM: GÖÇ VE YENĠ YERLEġĠM ALANINA UYUM, 177 UYUMSUZLUK VE GÖÇ EDENLERĠN GERĠ DÖNÜġ EĞĠLĠMLERĠ VIII. 1. Uyum ve Uyum Göstergeleri-Nedenleri 177 VIII. 2. Uyumsuzluk, Uyumsuzluk Göstergeleri-Nedenleri 182 VIII. 3. Geri DönüĢ Eğilimi ve Nedenleri 188 IX. BÖLÜM: SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME 190 IX. 1. AraĢtırma Bulgularının Özetlenip Değerlendirilmesi 190 IX. 2. Çözüm Önerileri-Çözüm Projeleri 195

GĠRĠġ Göç Edenler Sosyal YardımlaĢma ve Kültür Derneği nin Diyarbakır, Van, Batman, Ġstanbul, Ġzmir ve Ġçel illerinde gerçekleģtirdiği, göç araģtırması Türkiye de çoğulculuk, demokratikleģme ve insani temellere dayalı bir yönetim yapılanmasının oluģmaması sonucu yaģanan 20. Yüzyılın en önemli insanlık dramlarından birisini oluģturan, anadili Kürtçe Türkiye Cumhuriyeti yurttaģlarının zorunlu göç hareketini incelemektedir. AraĢtırma kendi içerisinde 9 ana bölümden oluģmaktadır. Birinci ana bölümde, bir nüfus hareketi olarak göç hareketinin analizi, Türkiye de gerçekleģen göçler ve bu göçlerin yarattığı sonuçlar üzerinde durulmuģtur. Ġkinci ana bölüm, araģtırmanın teknik düzenleniģi, gerçekleģtirilme koģullarını ve araģtırmadan elde edilen bulguların değerlendirilip, raporlaģtırılmasında izlenen yolu açıklamaktadır. AraĢtırmanın üçüncü ana bölümünde araģtırmanın alanı, göç haritası, göçün boyutları, göç edenlerin demografik, sosyal, ekonomik, özellikleri, hane halkı çözümlemesi temel alınarak incelenmiģtir. Dördüncü ana bölümde, zorunlu göç öncesine iliģkin iģ, yaģanan yerleģim biriminin niteliği, sayısal büyüklüğü ve bu yerleģim biriminden gerçekleģen göçün niceliği ortaya konulmuģtur. BeĢinci ana bölüm, göçle ilgili çözümlemeleri içermektedir. Bu ana bölümde, göç sürecinin ortaya çıkıģı, nedenleri, göç sürecinde yaģanan zararlar, uğranılan hak kayıpları, göç edenlerin göç süreci ve sonrası yaģama biçimi, bu yaģama biçiminin genel olarak ortaya çıkardığı sorunlar ve göç eden nüfusu içerisinde çocuk ve kadın nüfusun özel olarak yaģadığı sorunlar, göç süreci sonrası, göç edenler arasındaki dayanıģma iliģkileri ve göç edenlerin yeni yerleģim alanı ile bütünleģme eğilimleri değerlendirilmiģtir. Altıncı ana bölümde, zorunlu göçe maruz kalmıģ Kürt KökenliTürkiye Cumhuriyeti yurttaģlarının Türkçe bilme düzeyleri, değiģik yaģ kategorileri ve cinsiyetlerine göre incelenmiģtir. Yedinci ana bölümde göç eden nüfus içinde genç nüfus kategorisinin sorunları değerlendirilmiģtir. Sekizinci ana bölüm, araģtırmanın en kritik bölümlerinden birisidir. Bu bölümde, göç edenlerin, göç sonrası, yeni yerleģim alanına uyumları, uyumsuzlukları nedenlerin etkililik derecesine göre çözümlenmiģ, geri göç eğilimleri, göç edenlerin öneri ve istemleri çerçevesinde ortaya konulmaya çalıģılmıģtır. Bu bölümde, güncel olan bir tartıģma olarak hükümetin uygulamaya çalıģtığı Köy-Kent ve Merkezi Köy politikası, göç edenlerin değerlendirmelerine dayalı olarak tartıģmaya açılmıģtır. AraĢtırmanın sonuç ve değerlendirme bölümünde; araģtırmanın bulguları özetlenerek sunulmuģ, bir insanlık dramı ve ayıbı olarak nitelendirilen zorunlu göçün ortaya çıkardığı sorunların çözüm önerileri, uygulanabilirlik dereceleri ve Türkiye nin demokratikleģmesine, çoğulcu, insancıl ve barıģçıl bir anlayıģla yeniden yapılanmasına yapacağı katkı çerçevesinde tartıģılmaya açılmıģtır. I. BÖLÜM: GÖÇ KAVRAMININ SOSYOLOJĠK ANALĠZĠ VE TÜRKĠYE DE YAġANAN GÖÇ HAREKETLERĠ VE SONUÇLARI AraĢtırmanın bu baģlığı altında, araģtırmanın temel konusunu oluģturan göç hareketinin kavramsal tanımı, göç türleri ve Türkiye de gerçekleģen göç hareketleri ve bu hareketlerin Türkiye nin sosyal, ekonomik ve kültürel yapısında yarattığı sonuçlar incelenecektir. I. 1. Göç Kavramının Sosyolojik Analizi Göç, toplumun nüfus yapısı, nüfusa ait olgu ve oluģumları belirlemede etkili olan temel göstergelerden birisidir. Göç kavramı, nüfusun birey, aile, grup ya da topluluklar

biçiminde yaģadığı yeri, doğal veya doğal olmayan etkenlere dayalı olarak yer değiģtirmesi olarak tanımlanır. Göç, bir yerleģim biriminde, gruptan ya da siyasal sınırları belirgin bir toprak parçasından baģka bir birime doğru, kısmen sürekli birey veya kitle hareketidir. Nüfusun yer değiģtirme hareketini tanımlayan göçün ilk sosyal belirleyeni, nüfusun kiģi, aile grup ya da kitlesel olarak, geçici veya sürekli doğduğu, yaģadığı yeri terk edip baģka yere ya da yerlere gitmesi dir. Nüfusun farklı yerleģim alanları arasında yer değiģtirme hareketine göç etmek, bu hareketi gerçekleģtiren, katılan nüfusa da göçmen nüfus adı verilir. Uluslar arası belgeler ve ölçütler çerçevesinde de göç, yerleģmek veya çalıģmak amacıyla nüfusun farklı ülkeler, bölgeler ya da Ģehirler arasında yer değiģtirmesidir. Göç hareketi, ulusal sınır ölçütü kullanılarak değerlendirildiğinde, ulusal sınırların içerisinde gerçekleģen göçler, iç göçler; ulusal sınırların ötesine taģan göçlere de dıģ göçler olarak belirlenir. Ulusal sınırların içerisinde gerçekleģen iç göç hareketleri, kırsal yerleģim alanlarından kırsal yerleģim alanlarına, kırsal yerleģim alanlarından kentsel yerleģim alanlarına ve çok ender görülse de kentsel yerleģim alanlarından kırsal yerleģim alanlarına doğru gerçekleģmesi biçiminde sınıflandırılarak incelenebilir. Ulusal sınırlar içerisinde gerçekleģen iç göç hareketleri, yerleģim kararının geçici ya da kalıcı olması açısından değerlendirildiğinde, iģgücü amaçlı kalıcı göç, iģgücü amaçlı geçici göç biçiminde sınıflandırılabilir. Örneğin; her yıl Türkiye nin Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgeleri nden önemli oranda Kürt nüfus Türkiye nin değiģik bölgelerine geçici yerleģim ve iģgücü göçü gerçekleģtirmektedir. Türkiye de en yaygın olarak görülen iç göç türü, kırsal yerleģim alanlarından kentsel yerleģim alanlarına doğru gerçekleģen iç göç hareketleridir. Bu göç hareketi, itme - çekme modeli çerçevesinde incelenmektedir. itme, nüfusun yaģadığı kırsal yerleģim alanlarının göçe yol açan, göçü doğuran etkenleridir. Örneğin, toprak yetersizliği, gelir düģüklüğü, geçim sıkıntısı, nüfus artıģı, gelenek, törelerin baskısı, dinsel baskılar, sosyokültürel etkenler vb kırsal yerleģim alanlarının nüfusu iten etkenleridir. Buna karģılık, kentsel alanda iģgücü gereksinimi, gelir olanaklarının kıra göre yüksekliği, eğitim, sağlık, sosyal güvenlik hizmetlerinin kıra oranla görece iyiliği, renkli, özerk ve özgür bir yaģam gibi etkenler de, kentsel yerleģim alanlarının, kır nüfusunu çeken etkenleridir. Göç hareketi 1 çok değiģik biçimlerde sınıflandırılabilir. Bu sınıflandırmalardan belki de en belirleyicisi, göç eden insan açısından " öç kararının alınıģ süreciyle ilgili olan sınıflamadır. Göç kararı, göç eden insan ya da insanlarca gönüllü olarak alınmıģ, göç eylemine katılanlar, bu harekete kendi istekleriyle katılmıģlarsa, gerçekleģen göç hareketi, isteğe bağlı göç, ya da gönüllü göç tür. Belirli bir bölgenin sosyal, ekonomik, kültürel ya da doğal ortamı, o bölgede yaģamayı olanaksız kılmıģ, insanların yaģamasına olanak olmayacak bir durum ortaya çıkmıģsa, bu bölgeden dıģarıya gerçekleģecek göç, isteğe bağlı olmayan göç tür. Ġsteğe bağlı olmayan göçler, nüfusun yerleģim alanından zorla atılması ya da yaģanılan bölgenin koģullarından dolayı ortaya çıkan bir göç türüdür ve göç eden insanın iradesi dıģında gerçekleģmektedir. Bu göç hareketi, göçle ilgili yapılan araģtırmalar ya da sosyoloji literatüründe zorlama göç ve zorunlu göç olarak tanımlanmaktadır. Osmanlı Ġmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti birlikte ele alınıp değerlendirildiğinde, göç hareketinin toplumun sosyal, ekonomik, kültürel ve özelliklede etnik yapısının Ģekillenmesinde çok önemli bir rol oynadığı görülmektedir. Osmanlı Ġmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti nde yaģanan göç hareketleri ve yarattığı etkiler, farklı göç hareketleri ve göç dalgalarına göre aģağıdaki bölümde ayrıntılı olarak incelenmektedir. 1 Göç hareketlerinin ayrıntılı sınıflaması için bakınız, William Peterson, The Politics of Population.

I. 2. Osmanlı Ġmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti nde Göç Hareketleri ve Göç Dalgaları Bu bölümde, oluģum nedenleri, sonuçları ve yarattığı etkilere dayalı olarak Osmanlı Ġmparatorluğunun toprak kaybetmesi ve Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluģ sürecinden günümüze kadar ortaya çıkan göç hareketleri genel özellikleri çerçevesinde incelenmiģtir. I. 2. 1. Birinci Göç Dalgası (Hareketi) Birinci göç hareketi, ya da göç dalgası olarak isimlendirilip tartıģılan göç hareketi, Anadolu dan dıģarıya doğru gerçekleģen Ermeni ve Rum asıllı nüfusun göçü ile, Osmanlı Ġmparatorluğunun toprak kaybetmeye baģladığı dönemden baģlayıp, Türkiye Cumhuriyeti döneminde de süren Müslüman ve Türk asıllı nüfusun Anadolu ya geri göçüdür. Osmanlı Ġmparatorluğunun çöküģ dönemi ve Türkiye Cumhuriyetinin kuruluģ sürecinde, Anadolu dan dıģarıya doğru (1915-1925) I. Dünya SavaĢı içersinde Ermenilerin göçü, bu göç sırasında 2.5 ile 3 milyon arasında Ermeni nin göç ettiği iddia edilmektedir. Yunanistan la yapılan mübadele anlaģması sonrası Anadolu dan Rum nüfusun göçü, önemli sayılabilecek bir nüfus hareketidir. Osmanlı Ġmparatorluğunun toprak kaybettiği dönemden baģlayıp Türkiye Cumhuriyeti süresincede süren Anadolu ya geri göç hareketinin yaklaģık 200-250 yıllık bir dönemde 7 854 000 kiģiyi kapsadığı 2 iddia edilmektedir. DeğiĢik araģtırmalar ve araģtırmacılar da benzer bir göç hareketinden söz etmektedir. Özellikle bu nüfus hareketi, Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluģ sürecinden baģlayarak göç hareketini yaģayan bir ülke olduğu ve göçlerin Anadolu nun nüfus yapısını, sosyal, ekonomik ve kültürel yapısını doğrudan etkilediğinin bir göstergesidir. I. 2. 2. Ġkinci Göç Dalgası (Hareketi) Türkiye Cumhuriyeti nde nüfusun iller arası siyasal sınırlar içerisinde yer değiģtirmesi hareketi, 1935 yılı genel nüfus sayımından baģlayarak hesaplanabilmektedir. 1935 yılı genel nüfus sayımı ile 1997 yılı geçici genel nüfus tespiti çalıģmasına kadar olan dönemde, ortalama beģer yıllık dönemlerde 3 milyon insanın iller arası yer değiģtirdiği 3 hesaplanmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti nin 1950 yılından sonra giderek hızlanan tarımdan sanayiye geçiģ dönüģümü, kitle iletiģim araçlarının kolaylaģtırıcı etkisi ve siyasal-toplumsal kalkınma çabalarının ve kararlarının sonucu, Türkiye nüfusunun Kuzeyden Güneye-Batıya, Doğudan Güneye-Batıya doğru yer değiģtirme eğilimi içerisine girdiği, nüfusun önemli bir bölümünün Ankara ili hariç kıyı illerinde toplandığı görülmüģtür. Ġnsanların daha iyi bir yaģam olanağı elde etmek, daha özerk yaģamak uğruna gerçekleģtirdikleri bu göç hareketi, Türkiye de bölgeler arası dengesizliği arttırmıģ, sorunları giderek ağırlaģan çarpık yapılaģıp geliģen ve nüfusunun önemli bir bölümünün gecekondu ve kaçak yapılaģma içerisinde yaģadığı kentleri ortaya çıkarmıģtır. I. 2. 3. Üçüncü Göç Dalgası (Hareketi) Ġnsanların iyi bir yaģama olanağı elde etmek için gerçekleģtirdiği göç, siyasal sınırların ötesine taģmıģ, BaĢta Almanya olmak üzere dünyanın bir çok ülkesine iģgücü amaçlı göç de gerçekleģmiģtir. Bu göç hareketi, giderek hem kendi topluma yabancılaģan, kendi toplumu ve ülkesi tarafından döviz makinesi olarak değerlendirilen, hem de göç ettiği 2 Prof. Dr. Hayati Doğanay ın (1990: Erzurum: A.Ü.) verdiği rakamlara göre bu toplam elde edilmektedir. Prof. Dr. Cevat Geray a göre de Cumhuriyet döneminde 2.5 milyon kiģi özellikle Balkanlardan Anadolu ya göç etmiģtir. Prof. Dr. Orhan Türkdoğan ın anlatımında da Balkan Ülkelerinden Anadolu ya geri göç hareketinden söz edilmektedir. Bu göç, Müslüman ve Türk asıllı nüfus üzerinde uygulanan baskı politikalarıyla açıklanmaktadır. 3 Türkiye de Ġç Göç Hareketleri için Bakınız; Erol Tümertekin, Türkiye de Ġç Göçler, D.Ġ.E. Ġller Arası Göç Hesaplamaları, Mehmet Barut, Türkiye de Ġç Göçler çalıģmaları.

toplum tarafından toplumun dıģında tutulmaya çalıģılan bir nüfus grubu yaratmıģtır. Üçüncü kuģak ve problemleri bu göç sonrası ortaya çıkmıģtır. I. 2. 4. Dördüncü Göç Dalgası (Hareketi) Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluģ sürecinden baģlayarak yaģadığı en temel sorun, demokratikleģeme sorunudur. Bu sorun, egemenliğin toplumun dil, din ve sosyal katmanlarını temsil edecek bir biçimde oluģturulması ve Cumhuriyetin egemenlik hakkının içeriğinin ve uygulama biçimlerinin demokratikleģtirilmesi sorunudur. Türkiye nin demokratikleģmesi, çoğulcu, insancıl, barıģçıl bir sosyal yapı oluģturabilmesi sorununu Kürt Sorunundan bağımsız düģünmek olası değildir. DemokratikleĢe, çoğulcu, insancıl ve barıģçıl bir sosyal yapı oluģturulması, doğrudan doğruya Kürt Sorunu ile ilgili bir sorundur. Türkiye Cumhuriyeti nin sorunu görmezden geliģi, Kürtlerin varlığını yok sayma çabası, Türkiye nin çoğulcu sosyal yapısını dönem, dönem zor uygulamalarıyla tekleģtirme çabaları, Kürtlerle Türkiye Cumhuriyeti arasındaki iliģkileri zedelemiģ, gerginleģtirmiģ, zaman, zaman da çatıģma ve isyan boyutuna varan sosyal hareketlerin ortaya çıkmasına yol açmıģtır. ÇatıĢma, gerilim ve isyan boyutlarına varan sosyal hareketler döneminde, kamu yönetiminin uyguladığı politikalar, zorunlu iskan, güvenlik gerekçesi ile özellikle köy ve köy altı yerleģim alanlarının boģaltılması, Kürt KökenliTürkiye Cumhuriyeti yurttaģlarının yaģadıkları yerleģim alanlarını terk edip yeni yerleģim alanlarına göç etmesine yol açmıģtır. Kürt sorunu dayanıklı gerilim ve çatıģma ve çatıģmaları önleme konusunda kamu yönetiminin uyguladığı politikaların Türkiye de yol açtığı bu nüfus hareketliliği ve nüfusun yer değiģtirme hareketi zorunlu göç, zorlama göç, göç ve kaç hareketleri 4 olarak adlandırılmaktadır. Özellikle 1989-1999 yılları arasında bu soruna dayalı olarak ortaya çıkan göç hareketi, Türkiye nin sosyal yapısını, ekonomik, kültürel ve psikolojik ortamını alt üst etmiģ, 3438 kırsal yerleģim biriminin boģaltılması sonucunu doğurmuģ, 4 ile 4.5 milyon arasında anadili Kürtçe Türkiye Cumhuriyeti yurttaģını yaģadığı yerleģim alanından kopartmıģ, üreticilik niteliklerinin kaybolmasına yol açmıģtır. AraĢtırmanın temel iddiaları ve varsayımları ile araģtırmadan elde edilen bulguların çözümlenip değerlendirildiği alt bölümlerde, bu göç hareketinin ortaya çıkıģı, nedenleri, yaģanma biçimi ve yarattığı sonuçlar, toplumsal etkiler ayrıntılı olarak çözümlenmiģ, değerlendirme ve öneriler bölümünde de, sorunun demokratik, barıģçıl, çoğulcu ve insani bir sosyal yapı yaratma doğrultusunda nasıl çözümlenebileceğine iliģkin uygulanabilir öneriler de bir basamak dizisi halinde tartıģmaya açılmıģtır. II. BÖLÜM: KONU, AMAÇ, PROBLEM VE METODOLOJĠ AraĢtırmanın bu bölümünde, konu, amaç, problem ve araģtırmanın düzenleniģi, yapılıģı ve elde edilen verilerin çözümleniģine iliģkin metodoloji ilgili alt baģlıklar altında değerlendirilmiģtir. II. 1. AraĢtırmanın Konusu AraĢtırma, göç hareketlerinin sosyolojik analizi konusunda geliģtirilen teorik yaklaģım ve çözümlemeler üzerine inģa edilmiģtir. William Peterson un göç konusunda kullandığı kuramsal açıklamalara göre, nüfusun yaģadığı bölgede yaģanan sorunlar nedeniyle, kendi isteği dıģında bu bölgeyi terk etmesi ya da bölgenin koģullarının ve ortamının nüfusa yaģayacak olanak bırakmaması sonucu gerçekleģen göç, zorunlu göçtür. AraĢtırmanın konusunu da zorunlu göç, zorunlu göç hareketinin sosyal, ekonomik, kültürel psikolojik sonuçlar, zorunlu göçe maruz kalmıģ insanların göç öncesi ve göç sonrası yaģam koģullarının karģılaģtırmalı olarak incelenmesi, zorunlu göçün ortaya çıkardığı sorunların çözüm yollarının tartıģılması ve göç edenlerin geri göç eğilimleri oluģturmaktadır. 4 Göç ve Kaç Hareketi Kavramı Doç. Dr. Ahmet Özer tarafından Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgelerinden zorunlu nedenlerle gerçekleģen göç hareketlerini tanımlamakta kullanılan bir kavram olarak geliģtirilmiģtir.

II. 2. AraĢtırmanın Amacı ve Problemi AraĢtırmanın temel amacı; Kürt Sorunu dayanaklı yaģanan çatıģma ve gerginlik ve çatıģmaları önleme politikaları ve uygulamalarının ortaya çıkardığı zorunlu göçü, zorunlu göçün sonuçlarını ve ortaya çıkan sonuçlarını tüm boyutlarıyla ortaya koymak ve sorunun çözümüne Türkiye nin demokratikleģmesi, çoğulcu ve insancıl bir biçimde yeniden yapılanması çerçevesinde çözüm önerileri geliģtirmektir. AraĢtırmanın bu temel amacına bağlı olarak; Göç hareketinin gerçekleģtiği dönemin, nedenlerinin, gerçekleģme biçimlerinin ortaya konulması, Zorunlu göçe yol açan nedenlerin belirlenmesi, Zorunlu göçe maruz kalan nüfusun hane halkı yapısının analizi, örgün eğitim düzeyleri, Zorunlu göçe maruz kalanların göç öncesi ve göç sonrası yaģam koģullarının karģılaģtırmalı olarak incelenmesi, Göç öncesi, göç süreci ve göç sonrası yaģanan yurttaģlık haklarına iliģkin kayıpların, göç edenlerin uğradığı zararlar, Göç süreci sonrası göç edenlerin karģılaģtığı çok boyutlu sorunlar, Göç süreci ve sonrasının sağlık koģullarının incelenip çözümlenmesi, Göç edenlerin nüfus kategorilerine göre yaģadıkları sorunların ayrıntılı olarak ortaya konulması, Göç süreci ve sonrasının sosyal dayanıģma, yardımlaģma iliģkileri, Göç edenlerin göç sonrası yeni yerleģim alanı ve bu alanın yerleģikleri ile iliģki düzeyleri, Göç edenlerin yeni yerleģim alanına uyum-uyumsuzluk nedenleri ve memleketlerine geri dönme eğilimleri ve bu konudaki değerlendirme biçimleri, araģtırmanın alt amaçlarını ve problem alanlarını oluģturmaktadır. II. 3. AraĢtırmanın Metodolojisi AraĢtırma sosyal bilimlerde değiģik çalıģmalarda örneğini sıkça gördüğümüz, bir alan araģtırmasıdır. AraĢtırma, göç edenlerle, yaģadıkları konutlarda yapılan yüz yüze görüģmeler yoluyla, önceden hazırlanmıģ, güvenilirliği ve geçerliliği Diyarbakır ve Ġstanbul illerinde yapılan ön uygulamayla test edilmiģ bir soru kağıdı aracılığıyla gerçekleģtirilmiģtir. AraĢtırmanın bu bölümünde, araģtırmanın evreni, örneklemi, araģtırmanın temel iddiaları, varsayımları, araģtırmada kullanılan soru kağıdı ve soru kağıdının değerlendiriliģ biçimi anlatılmaktadır. II. 3. 1. AraĢtırmanın Evreni ve Örnekleme Türkiye de yapılan değiģik göç araģtırmalarının incelenmesi, zorunlu göçün gerçekleģtiği bölge ve göç edenlerin çoğunlukla göç sonrası yerleģmeyi seçtikleri yeni yerleģim alanları göz önüne alınarak, Diyarbakır, Batman, Van, Ġstanbul, Ġzmir ve Ġçel illeri araģtırmanın çalıģma alanı olarak saptanmıģtır. Bu alanda yapılan inceleme ve tanıma gezileri, illerin yerel yönetim organları, mahalle muhtarları ile yapılan görüģmeler sonucu, 1989 sonrası zorunlu göç edenlerin yerleģtikleri mahalleler tespit edilmiģ, bu mahallelerde göç edenlerin içerisinde saygınlığı olan kanaat önderleri, öğretmenler, din adamları, mahalle muhtarları yoluyla göç edenlere ulaģılması hedeflenmiģtir. Ancak, kanaat önderleri ve diğer kiģilerin araģtırmada yol açabileceği yanlılık ve yanıltmalardan kurtulabilmek amacıyla da kartopu örneklemi kullanılmıģ, göç edenlere yine görüģülen zorunlu göçe maruz kalanların yarattığı güvenilir iliģki ağları ve yönlendirmeleri ile ulaģılmıģtır. AraĢtırmada çok geniģ bir anketör grubu kullanılmıģ, anketörler çalıģma alanında illerde genellikle örgün eğitim düzeyi yüksek ve göç edenlerle dil-kültür anlaģmazlığı yaģamadan görüģebilecek kiģiler arasından seçilmiģtir. AraĢtırmanın baģlangıcında toplam 2000 örneklem hedeflenmiģ ve araģtırmanın sonucunda bu hedefe ulaģılmıģtır II. 3. 2. AraĢtırmanın Temel Ġddiaları ve Varsayımları

AraĢtırma, zorunlu göçü, Kürt Sorunu Temelli yaģanan çatıģma ve gerginliğe ve bu çatıģmaları önlemek için kamu yönetiminin uyguladığı politikaların sonuçlarına göre inģa etmekte, zorunlu göçe maruz kalanları da anadili Kürtçe Türkiye Cumhuriyeti yurttaģları olarak tanımlamaktadır. Zorunlu göç, göç edenlerin iradesi dıģında onlara dayatılmakta, bozulan sosyal yapı, kültürel ortam, ekonomik yapı ve iliģkiler, insanları istemedikleri halde göç etmeye zorlamaktadır. AraĢtırmanın bu temel iddialarına dayalı olarak, araģtırmanın bulgularınca desteklenecek ve doğrulanacağı iddia edilen Ģu varsayımları ileri sürebiliriz: Zorunlu Göç, askeri çatıģma ve gerginliklerin yaģandığı bölgelerde ve çatıģmanın arttığı dönemlerde ortaya çıkmaktadır. Zorunlu göç, özellikle anadili Kürtçe Türkiye Nüfusunu ve bu nüfusun yaģadığı kırsal yerleģim alanlarını etkisi altına almaktadır. Zorunlu göç, önemli oranda kırsal yerleģim alanlarının boģalması-boģaltılması gibi sonuçların yanında kentsel yerleģim alanlarından da dıģarıya doğru bir nüfus hareketliliğine yol açmaktadır. Zorunlu göç, genellikle kitlesel bir biçimde gerçekleģmektedir. Zorunlu göç, kamu yönetiminin uyguladığı politikalar ve yasaklar sonucu yaģanmakta, çatıģmadan kaçıģ, can güvenliği, koruculuğun kabul edilmemesi, bu göç hareketini ortaya çıkarmaktadır. Zorunlu göç, göç öncesi, göç süreci ve göç sonrasında da temel yurttaģlık hakları konusunda kayıpların, zararların yaģanmasına neden olmaktadır. Zorunlu göç, göç sonrası göç edenlerin sağlıksız, temel insan haklarından uzak bir yaģam sürmelerine yol açmakta, göç öncesi yaģanan sorunları, göç edenler açısından giderek ağırlaģtırmaktadır. Zorunlu göç, salgın hastalıkların yaygınlaģması, sağlık hizmetlerinin yaygınlaģtırılamaması yoluyla, hem göç edenlerin, hem göç edenlerin içinde yaģadığı kentlerin, hem de, genel toplum sağlığını tehdit etmektedir. Zorunlu göç, özellikle kadın, çocuk ve yaģlı nüfus açısından çok ciddi sosyal problemlerin oluģmasına yol açmaktadır. Zorunlu göç, göç edenlerin göç sonrası yeni yerleģim alanında içe kapalı bir yaģam sürmelerine yol açmaktadır. Zorunlu göçe maruz kalanların önemli bir bölümü hem göç etmeyi istemedikleri, hem de göç sonrası yeni yerleģim alanının yaģam koģullarına uyum gösteremedikleri için memleketlerine göç etmeyi istemektedirler. Zorunlu göçe maruz kalanlar arasında Köy-Kent ve Merkezi Köy gibi politikalar taban bulmamaktadır. Bu varsayımlar, yukarıda zorunlu göç konusunda araģtırmanın temel iddiasına göre geliģtirilmiģ ve araģtırmanın bulgularınca test edilmek üzere ileri sürülmüģ varsayımlardır. II. 3. 3. AraĢtırmada Kullanılan Soru Kağıdı ve Değerlendirilmesi AraĢtırmada kullanılan soru kağıdı kendi içerisinde 7 ana bölümden ve 127 sorudan oluģmaktadır. Sorular, göç edenleri, göçü, göç öncesi ve göç sonrası yaģam koģullarını ve göç edenlerin geri göç eğilimlerini ölçmeye yönelik olarak düzenlenmiģtir. AraĢtırmada kullanılan soru kağıdının değerlendiriliģinde, hane halkı çözümlemesi ve aile yapısına iliģkin çözümlemeler temel alınmıģtır. Soru kağıdından elde edilen bulgular, bilgisayar ortamında S.P.S.S. 7.5 paket programı aracılığıyla değerlendirilmiģ, değerlendirmelerde, genel dağılım özellikleri, göç veren il ve araģtırma yapılan il olmak üzere iģlem değerlendirmeleri ve tabloları kullanılmıģ, ulaģılan sonuçlar, ilgili alt baģlıklar altında toplanarak raporlaģtırılmıģtır.

III. BÖLÜM: ARAġTIRMA VERĠLERĠNĠN ÇÖZÜMLENĠP DEĞERLENDĠRĠLMESĠ Göç Edenler Sosyal yardımlaģma ve Kültür Derneği'nin Diyarbakır, Batman, Van, Ġzmir, Ġstanbul ve Ġçel illerinde yürüttüğü, " Göç Edenlerin Sosyo-Ekonomik, Sosyo-Kültürel Durumları, Göçün Ortaya Çıkardığı Sorunlar; Askeri ÇatıĢma ve Gerginlik Politikaları Sonucu YaĢam Alanlarını Terk Eden Göç Mağdurlarının Geri DönüĢ Eğilimleri araģtırmasının verileri, araģtırmanın soru kağıdının düzenleniģi, araģtırmanın iddiaları, araģtırmanın sonuçlarının göç mağduru ailelerinin sorunlarının tespiti, çözümü zorunlu göç sorununa, sosyal barıģın sağlanmasına ve yeni açılımlara dayalı olarak analiz edilmiģtir. III. 1. AraĢtırmanın Alanı Bu bölümde, araģtırmanın yapıldığı il, ilçe, mahalle dağılımı ve araģtırmanın sayısal büyüklüğüne iliģkin veriler analiz edilmiģtir. Tablo 1: AraĢtırmanın Ġl Dağılımı AraĢtırmanın Yapıldığı Ġl N % Diyarbakır 463 21.6 Batman 117 5.5 Ġstanbul 501 23.4 Van 290 13.6 Ġzmir 448 20.9 Ġçel 320 15.0 AraĢtırmanın görüģmelerinin % 23.4 ü Ġstanbul, % 21.6 sı Diyarbakır, % 20.9 u Ġzmir, % 15 i Ġçel, % 13.6 sı Van, % 5.5 i Batman illerinde gerçekleģtirilmiģtir. AraĢtırmanın yapıldığı illere iliģkin dağılımlar incelendiğinde ise araģtırma; 5 Ġstanbul ilinde, 21 ilçe-belde-123 mahalle yerleģimini, Diyarbakır ilinde 3 ilçe-belde, 43 mahalleyi, Ġzmir ilinde 9 ilçe-belde-75 mahalleyi, Ġçel ilinde 2 ilçe-belde-43 mahalleyi, Van ilinde 3 ilçe-belde-33 mahalleyi, Batman ilinde 1 ilçe-11 mahalleyi kapsamaktadır. AraĢtırmanın bu görünümü bile, Türkiye de yapılmıģ en iddialı araģtırmalardan birisi olduğunu ortaya koymaktadır. AraĢtırmanın bu coğrafi alanı içerisinde verilerinin kapsadığı insan sayısı da aģağıdaki tabloda değerlendirilmiģtir.

Tablo 2: Hanede YaĢayan KiĢi Sayısının Dağılımı Hanede YaĢayan Ġnsan Sayısı N % Cevapsız 2 0.1 1 KiĢi 11 0.5 2 KiĢi 38 1.8 3 KiĢi 86 4.0 4 KiĢi 129 6.0 5 KiĢi 225 10.5 6 KiĢi 275 12.9 7 KiĢi 268 12.5 8 KiĢi 259 12.1 9 KiĢi 215 10.1 10 KiĢi 186 8.7 11 KiĢi 109 5.1 12 KiĢi 88 4.1 13 KiĢi 55 2.6 14 KiĢi 47 2.2 15 KiĢi 39 1.8 16 KiĢi 32 1.5 17 KiĢi 10 0.5 18 KiĢi 15 0.7 19 KiĢi 15 0.7 20 KiĢi 19 0.9 21 KiĢi 3 0.1 22 KiĢi 2 0.1 24 KiĢi 1 0.0 25 KiĢi 2 0.1 26 KiĢi 1 0.0 29 KiĢi 1 0.0 31 KiĢi 1 0.0 32 KiĢi 1 0.0 35 KiĢi 1 0.0 36 KiĢi 1 0.0 37 KiĢi 1 0.0 39 KiĢi 1 0.0 AraĢtırmanın hanede aynı çatı altında yaģayan insan sayısına iliģkin ortaya koyduğu toplam, 17845 kiģidir. Ortalama hane baģına 8 kiģi düģmektedir. AraĢtırmanın yapıldığı il değiģkenine göre hanede yaģayan insan sayısı dağılımı aģağıdaki tabloda incelenmektedir. 5 Araştırmanın il, ilçe ve mahalle dağılımı araştırmanın sonunda yayınlanan araştırma evreninin il-ilçe-mahalle dağılımı tablolarından ayrıntılı olarak incelenebilir.

Tablo 3: Hanede YaĢayan Ġnsan Sayısının AraĢtırmanın Yapıldığı Ġllere Göre Ġncelenmesi KiĢi Sayısı Diyarbakır Batman Ġstanbul Van Ġzmir Ġçel N % Cevapsız 1 - - - 4 1 2 0.1 1 4-3 - 9-11 0.5 2 7 2 8 8 22 4 38 1.8 3 19 3 19 14 40 9 86 4.0 4 26 4 30 15 50 14 129 6.0 5 45 5 44 38 63 43 225 10.5 6 74 10 61 24 63 43 275 12.9 7 66 11 53 33 50 42 268 12.5 8 58 12 60 39 47 40 259 12.1 9 44 12 50 36 34 26 215 10.0 10 43 13 46 23 19 27 186 8.7 11 22 6 33 13 8 16 109 5.1 12 22 7 29 10 10 12 88 4.1 13 4 7 17 12 6 5 55 2.6 14 9 5 11 3 6 13 47 2.2 15 3 3 12 7 5 8 39 1.8 16 5 7 8 2-5 32 1.5 17 1 2 1 2-4 10 0.5 18 3 1 4 4-3 15 0.7 19 2 3 1 3 5 1 15 0.7 20 5 3 3 2 4 2 19 0.9 21-1 1-1 - 3 0.1 22 - - 2 - - - 2 0.1 24 - - - 1 - - 1 0.04 25 - - 1 - - 1 2 0.1 26 - - - - 1-1 0.04 29 - - - - - 1 1 0.04 31 - - - 1 - - 1 0.04 32 - - - - 1-1 0.04 35 - - 1 - - - 1 0.04 36 - - 1 - - - 1 0.04 37 - - 1 - - - 1 0.04 39 - - 1 - - - 1 0.04 N 463 117 501 290 448 320 2139 -- % 21.6 5.5 23.4 13.6 20.9 15.0 -- 100.0 AraĢtırmanın kapsadığı 17845 kiģinin (hane halkı üye sayısı) illere dağılımı karģılaģtırmalı ve illerin kendi iç dağılımlarına göre incelendiğinde ortaya Ģu sonuçlar çıkmaktadır: Diyarbakır ili, araģtırmadaki toplam kiģi sayısının % 20.3 ünü oluģturmaktadır (3618 kiģi) ve ortalama hane baģına düģen kiģi sayısı 8 kiģidir. Batman ili, araģtırmadaki toplam kiģi sayısının % 6.9 unu oluģturmaktadır (1239 kiģi) ve ortalama hane baģına düģen kiģi sayısı 11 kiģidir.