BÖLÜM 3 YEREL YÖNETİMLERDE YOLSUZLUKLAR VE HALKIN YEREL YÖNETİMLERDEN MEMNUNİYETİ ARAŞTIRMASI: İSTANBUL 39
40
BÖLÜM 3 - YEREL YÖNETİMDE YOLSUZLUKLAR VE HALKIN YEREL YÖNETİMLERDEN MEMNUNİYETİ ARAŞTIRMASI: İSTANBUL 3. ARAŞTIRMA BULGULARI Çalışmanın bu bölümünde öncelikle araştırmanın demografik yapısı cinsiyet, yaş, eğitim, meslek, gelir ve bireylerin kendilerini tanımlamalarıyla ortaya konulacaktır. Özellikle alan sorularının demografik yapı dağılımında açıklanmasında bu verilerden faydalanılacaktır. Araştırmanın demografik yapısının belirtilmesinin ardından alan sorularının analizine geçilecektir. Bu kısımda alan soruları hem frekans hem de çapraz analizlerle irdelenecek, ayrıca literatürdeki benzer araştırmaların sonuçlarıyla karşılaştırmalara yer verilecektir. 3.1. ARAŞTIRMANIN DEMOGRAFİK YAPISI Araştırmaya katılan deneklerin %52 sini erkekler, %48 ini ise kadınlar oluşturmaktadır. Bu oranlar, araştırma örneklemini oluşturan 18 ilçenin kent nüfusundaki cinsiyet dağılımına oldukça yakın oranlardır. Deneklerin yaş dağılımında ise en fazla payı 25-39 yaş grubu %38,2 oranla almakta iken, 18-39 yaş aralığı tüm deneklerin yaklaşık üçte ikisine yakın bir oranla temsil edilmektedir. Tablo 4. Cinsiyet ve Yaş Dağılımı Araştırmaya katılan bireylerin eğitim düzeyleri incelendiğinde, ortaokul/lise mezunu olan deneklerin toplam denekler içindeki payının %61,3 olduğu gözlenmektedir. Bunu üniversite mezunu olan denekler %27,4 oranla izlerken, ilkokul mezunu olan denekler ise %9,2 oranla temsil edilmektedir. Araştırmadaki denekler arasında okur-yazar olmayanların oranı %0,9, sadece okur-yazar olanların oranı ise %1,2 dir. 41
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI Grafik 1. Eğitim Düzeyi (% Değer) Araştırmaya katılan bireylerin meslek dağılımında ev kadını %20,9 oran ile ilk sırada gelmektedir. Bu durum araştırmada cinsiyet dağılımında ortalama değerlere yakın kotaların uygulanmasından kaynaklanmaktadır. Ev kadını olan deneklerden sonra sırasıyla işçiler, uzmanlık gerektiren meslekler ve satış/müşteri temsilcileri en fazla paya sahip meslek grupları iken, işsiz denekler %8,2 oranla temsil edilmektedir. Grafik 2. Meslek Dağılımı (% Değer) Araştırmamızda deneklerin gelir düzeyleri nominal değerler, aylık ya da yıllık gelirlerle ölçülmemiştir. Bu tür nominal değer içeren sorulara samimi cevapların alınamama ve kişinin gerçek gelirini belirtmeme ihtimalleri nedeniyle, 5 kademeli bir gelir ölçeği üzerinde Hane- 42
BÖLÜM 3 - YEREL YÖNETİMDE YOLSUZLUKLAR VE HALKIN YEREL YÖNETİMLERDEN MEMNUNİYETİ ARAŞTIRMASI: İSTANBUL halkı gelir düzeyiniz aşağıdaki seçeneklerden hangisine yakındır? sorusu ile deneklerin gelir düzeyleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Buna göre gelir ölçeğindeki en düşük birim olan geçimini sağlayabilecek kadar geliri olmayan bireyler %21,5, ancak geçimini sağlayabilecek kadar gelire sahip olanlar ise %55,2 oranıyla temsil edilmektedir. Bu iki gelir grubundaki bireyler, araştırmamızdaki toplam deneklerin dörtte üçünden fazla bir paya sahiptir. Buna karşın tasarruf yapabilen, lüks tüketim mallarını ve istediği herşeyi alabilecek durumda olan deneklerin oranı toplam %23,2 dir. Grafik 3. Gelir Düzeyi (% Değer) Araştırmaya katılan bireylere 5 göstergede kendilerini nasıl tanımladıkları sorgulanmıştır. Bu göstergeler deneklere 1-5 ölçeğinde iki uç olarak gösterilmiş ve kendilerine hangi uca yakın bulduklarını belirtmeleri istenmiştir. Buna göre liberal-devletçi tanımlamasında deneklerin ortalama olarak 3,08 değerle daha devletçi görüşte olduğu söylenebilir. Ancak 3 değeri orta değer olduğundan dolayı, burdaki devletçi görüşe olan yakınlık düşük bir yakınlıktır. Dindar ve dindar olmayan tanımlamasında ise ortalama olarak 2,77 değerle denekler arasında kendini dindarlığa yakın bulanların dağılımının daha yüksek olduğu gözlenmektedir. Toplumsal çıkarları bireysel çıkarlara göre daha fazla önemseyenlerin dağılımı 3,40 değerle ve toplumsal kuralları bireysel kurallara göre daha fazla önemli bulanlar 2,91 değerle daha yüksek oranda temsil edilmektedir. Öte yandan kendisini yenilikçi olarak görenlerin dağılımı da tutucu olarak görenlere göre 2,56 değerle daha yüksektir. 43
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI Şekil 1. Bireylerin Kendilerini Tanımladığı Göstergeler Liberal Devletçi Dindar Dindar Olmayan Bireysel Çıkarcı Toplumsal Çıkarcı Yenilikçi Tutucu Toplumsal Çıkarcı Bireysel Kuralcı Ancak bu dağılımdaki değerlendirmeler bir genel ifadenin doğmasına neden olmamakta, sadece araştırmanın yapıldığı bireylerin demografik yapısını yansıtmak üzere yapılmaktadır. Dolayısıyla bu soruların amacı Türk halkının profilini yansıtmak gibi bir iddiadan öte, araştırma bünyesinde çapraz değerlendirmelerin yapılabilmesi için gerekli bilgilerin sağlanabilmesidir. Sonuçların bu gözle değerlendirilmesi sağlıklı analizlerin yapılmasına olanak tanıyacaktır. 3.2. ALAN ARAŞTIRMASININ SONUÇLARI VE ANALİZİ Araştırmaya ait demografik çerçevenin çizilmesinin ardından, bu bölümde alan soruları belli başlıklar altında analiz edilecektir. Öncelikle Türkiye nin sorunlarının ve Türkiye deki kurumlara olan güvenin tartışıldığı soruların sonuçlarına yer verilecektir. Sonrasında bireylerin yerel yönetimlerden duydukları memnuniyet düzeyleri çeşitli sorularla ölçülecek, ilçe bazında olmayan genel 44
BÖLÜM 3 - YEREL YÖNETİMDE YOLSUZLUKLAR VE HALKIN YEREL YÖNETİMLERDEN MEMNUNİYETİ ARAŞTIRMASI: İSTANBUL sonuçlara ulaşılmaya çalışılacaktır. Yerel yönetimlerin hizmetlerinden duyulan memnuniyet düzeyinin irdelenmesinin ardından, bireylerin yerel yönetimlerdeki yolsuzluk algıları tespit edilecektir. Yolsuzluk algılarının tespitiyle birlikte takip eden kısımda, bireylerin yerel yönetimler özelinde yaşadıkları yolsuzluk deneyimleri ortaya çıkartılacak ve özellikle yerel yönetimlerde yolsuzluğun yaygınlaştığı alanlar derinlemesine analizlerle açıklanacaktır. Öte yandan çalışmada yerel yönetimlerde özelleştirme başlığı altında İstanbul Büyükşehir Belediyesi nin anonim şirketleri ele alınarak farklı bir yaklaşım getirilmeye çalışılacaktır. Yukarıda bahsi geçen analizlerin yapılmasından sonra, araştırmanın yürütüldüğü 18 ilçe dağılımına göre sonuçlar ilçe bazında irdelenecektir. Bölümün son kısmı rüşvet, yolsuzluk ve olası durumlardaki bireysel davranışları incelemek için hipotetik senaryolara ayrılmıştır. Varsayıma dayanan bu hipotetik senaryolar ile, bireylerin yolsuzluğa bakış açısı ve davranış tipleri ortaya konulabilecektir. 3.2.1. Türkiye nin Sorunları ve Kurumlara Duyulan Güven Türkiye nin sorunları ve mevcut kurumlara olan güvenin ölçülmesi ile ilgili sorular, literatürdeki benzer araştırmalarda sorulduğu gibi deneklere seçenekler sunularak sorulmuştur. Araştırmaya katılan deneklere Türkiye nin şu an için çözülmesi gereken en önemli sorunun ne olduğuna ilişkin soruda aşağıdaki seçenekler sunulmuştur: - İşsizlik / Yoksulluk - Enflasyon / Hayat pahalılığı - Yolsuzluk - Terör - Eğitim - Sağlık / Sosyal güvenlik - Din ve vicdan özgürlüğü - Din istismarı - Demokrasi / Düşünce özgürlüğü / İnsan hakları - Adalet Sistemi - Diğer 45
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI Grafik 4. Türkiye nin En Önemli Sorunları (% Değer) Deneklerin yarısından fazlasının bu soruda işsizlik ve yoksulluk seçeneğini işaretlediği gözlenmektedir. Bu sonuç daha önce yapılmış benzer araştırma sonuçlarıyla karşılaştırıldığında, 2001 den bu yana işsizlik ve yoksulluğun düzenli olarak ilk sıralarda yer aldığı izlenmektedir. TE- SEV in yürüttüğü 2001 yılındaki hanehalkı ve 2003 yılındaki iş dünyası araştırmalarında enflasyon ve hayat pahalılığı Türkiye nin çözülmesi gereken en önemli sorun olarak tespit edilmişken, işsizlik ve yoksulluk çözülmesi gereken ikinci önemli sorundur. Ancak 2004 TESEV yerel yönetimler araştırması ile 2007 yılındaki İ.Ü. İktisat Fakültesi Mezun ve Mensupları Vakfı nın yürüttüğü araştırmada ise işsizlik ve yoksulluk çözülmesi gereken en önemli sorun olarak ortaya konulmuştur. İşsizlik ve yoksulluğun çözülmesi gereken en önemli sorunlar arasındaki aldığı pay, 2001 de %26, 2003 de %17, 2004 te %37 ve 2007 de %48,6 iken araştırmamızda %57,3 oranında kendini göstermiştir. Dolayısıyla 2000 li yılların başında enflasyon ve hayat pahalılığı en önemli sorun olarak görülürken, geçen süreçte algılamaya göre bu sorunun önemi azalmış ancak daha önemli bir sorun olan işsizlik ve yoksulluk giderek önemi artan bir sorun olarak karşımıza çıkmıştır. Öte yandan yolsuzlukların çözülmesi gereken en önemli sorun olarak görülmesi gün geçtikçe önemini yitirmiştir. Bu durum tarafımızca yolsuzlukların artık toplum nezdinde kanıksandığı, çözülmesine yönelik gerçekçi adımların atılamadığı, her dönem çeşitli türleriyle kendini hisset- 46
BÖLÜM 3 - YEREL YÖNETİMDE YOLSUZLUKLAR VE HALKIN YEREL YÖNETİMLERDEN MEMNUNİYETİ ARAŞTIRMASI: İSTANBUL tirdiği ve bu alandaki algının değişim sürecinin bu yönde geliştiği üzerine açıklanmaktadır. Öyleki 2001 yılında çözülmesi gereken sorunlar arasındaki payı %14 olan yolsuzluklar, 2003 yılındaki payı %22 ye yükselmiş, ancak 2004 te %10, 2007 de %8,9 ve araştırmamızda %3,9 oranına kadar gerilemiştir. Yolsuzlukların çözülmesi gereken sorunlar arasındaki payının giderek azalması, yolsuzlukla mücadelede başarılı olunamamasından dolayı algıda gerçekleşen bir kanıksama olarak açıklanmakla birlikte, son dönemde yaşanan ekonomik durgunluk ve küresel şartların bir sonucu olarak işsizlik ve yoksulluk sorunlarının etkisinin daha fazla hissedilmesiyle de açıklanabilir. Bu soruya verilen yanıtlar arasında ikinci sırada terörün gelmesi tarafımızca, son dönemde yaşanan gerek bölgedeki çatışma ve operasyonların, gerekse bölge dışındaki kentlerde de terör olaylarının yoğunluk kazanmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Öte yandan bu soruya verilen yanıtlar cinsiyet farklılığı açısından değerlendirildiğinde; birbirine yakın oranlar olsa da kadınların erkeklere göre, işsizlik/yoksulluk ve enflasyon/hayat pahalılığı seçeneklerini daha fazla tercih ettiği görülmektedir. Eğitim seviyesi arttıkça yolsuzluk ve eğitimi Türkiye nin en önemli sorunu olarak görenlerin oranı artmaktadır. Benzer araştırmalarda gelir seviyesi yükseldikçe işsizlik/yoksulluk ve enflasyon/hayat pahalılığı gibi ekonomik kökenli sorunlar azalsa da, araştırmamızda gelir seviyesi yüksek gruplar için de bu sorunlar çok yüksek oranlarla ilk sıralarda tercih edilmiştir. Soruya verilen yanıtlar yaş aralıkları açısından incelendiğinde, ekonomik kökenli sorunları en fazla 25-39 yaş aralığındaki deneklerin seçtiği gözlenmektedir. Araştırmaya katılanlara aşağıdaki kurumlara olan güven düzeylerini 0-10 puan aralığında belirtmeleri istenmiştir. Benzer araştırmaların hepsinde bulunan kurumlara güven sorusundaki kurumlar, araştırmamızda şu şekilde sıralanmıştır: - TBMM - Siyasi Partiler - Belediyeler - Adalet / Yargı - Eğitim (İlköğretim ve Ortaöğretim Kurumları) - Silahlı Kuvvetler - Emniyet / Polis - Medya - Sivil Toplum Kuruluşları - Üniversiteler 47
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI Grafik 5. Kurumlara Duyulan Güven (Ortalama Değer) (0:Hiç güvenmiyor 10:Çok güveniyor) Kurumlara olan güven sorusuna verilen yanıtlar sıralandığında, silahlı kuvvetlerin ilk, medyanın ise son sırada yer aldığı görülmektedir. Benzer araştırmalarda kurumlara güven sorularında ilk sırada yer alan silahlı kuvvetler, araştırmamızda da 10 üzerinde 7,5 ortalama puan ile ilk sıradadır. Silahlı kuvvetleri en fazla güvenilir kurum olarak görenlerin (6-10 arası puan verenler) oranı ise %82,3 iken, sıralamada son sırada yer alan medyaya güvenmeyenlerin (0-4 arası puan verenler) oranı ise %80,4 tür. Elde edilen sonuçlar araştırmamız açısından değerlendiril diğinde, siyasi partilere ve belediyelere duyulan güvenin de oldukça düşük olduğu görülmektedir. Böylece halkın gerek merkezi gerekse yerel yönetimlere olan güven düzeyinin ne derece düşük seviyede seyrettiği anlaşılmaktadır. Yolsuzlukların engellenmesi için karar alıcı ve etkileyici konumda yer alan merkezi ve yerel yönetimler ile medyanın en az güvenilen kurumlar arasında yer alması, halkın yolsuzluklarla yapılan mücadeleye inanmadığının bir göstergesi olarak yorumlanabilir. Bu sonuç, Türkiye nin çözülmesi gereken sorunları arasında yolsuzlukların giderek arka sıralarda yer al- 48
BÖLÜM 3 - YEREL YÖNETİMDE YOLSUZLUKLAR VE HALKIN YEREL YÖNETİMLERDEN MEMNUNİYETİ ARAŞTIRMASI: İSTANBUL masının yorumlanmasında yardımcı olabilecek niteliktedir. Siyasi partilere olan güven 0-10 aralığında 2001 yılında 2,1, 2003 yılında 1,3, 2004 yılında 3,8, 2007 yılında 3,2 ve araştırmamızda 3,6 olarak; dolayısıyla 2000 sonrası yapılan araştırmaların tümünde 4 puanın altında değer almıştır. Medya ise 2001 yılında 4, 2003 yılında 2,8, 2004 yılında 4,8, 2007 yılında 3,1 ve araştırmamızda 2,4 puan alarak özellikle son yıllarda güven eksikliği duyulan bir alandır. 3.2.2. Yerel Yönetimlerden Duyulan Memnuniyet Araştırmamızın ana sorunsallarından biri olan yerel yönetimlerden duyulan memnuniyet düzeyinin ölçülmesinde; İstanbul Büyükşehir Belediyesi nin hizmetlerinden duyulan memnuniyeti, İstanbul Büyükşehir Belediyesi nden duyulan memnuniyet düzeyini (genel memnuniyet, sorunları çözmedeki gayret, güleryüzlü hizmet, eşit davranış, hizmette dikkatlilik ve meydana gelen yanlışlıkların düzeltilmesi), yerel yöneticilerin tanınma oranını ve yerel yöneticilerin ortalama performans (algılanan başarı) değerini içeren sorular kullanılmış ve yanıtları aşağıdaki grafiklerle ortaya konulmuştur. Deneklerden son beş yılda İstanbul Büyükşehir Belediyesi nin hizmetlerinden duydukları memnuniyeti aşağıda sıralanan hizmetler bazında 0-10 arası puan vererek değerlendirilmeleri istenmiştir. Bu hizmetler : - Otopark - Park ve oyun alanları - Pazar yerleri - Belediyeye ait sağlık tesisleri - Trafik düzenlemesi - Kanalizasyon şebekesi - Su şebekesi - Sokakların aydınlatılması - Elektrik şebekesi - Kaldırımlar - Çöp toplama - Sokakların temizliği - Zabıta denetimi - İnşaatların denetimi - Asfaltlama 49
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI - İtfaiye - Belediyeye ait sosyal tesisler - Meslek edindirme kursları -Sosyal ve kültürel aktivitelerdir. Grafik 6. İstanbul Büyükşehir Belediyesi nin Hizmetlerinden Duyulan Memnuniyet (0:Hiç memnun değil 10:Çok memnun) İstanbul Büyükşehir Belediyesi nin hizmetlerinden memnuniyet düzeyi en yüksek olan hizmetler itfaiye (7,7), meslek edindirme kurslar (7,2) ve belediyeye ait sosyal tesisler (7,0) şeklinde sıralanmıştır. Memnuniyet düzeyi düşük olan hizmetler ise otopark (3,8), inşaatların denetimi (3,9) ve trafik düzenlemelerine (4,1) ilişkin hizmetlerdir. Görüldüğü üzere Büyükşehir Belediyesi nin yüksek memnuniyet duyulan hizmetleri, genellikle sosyal ve kültürel amaçlı hizmetlerde yoğunlaşmaktadır. Buna karşın trafik, yol ve kaldırımlar, pazar yerleri ve kent temizliğine ilişkin hizmetlerinden duyulan memnuniyet istenilen düzeyde değildir. 19 adet hizmet sınıflandırılmasında yapılan bu değerlendirmelerin ortalaması alındığında, İstanbul Büyükşehir Belediyesi nin hizmetlerinden duyulan memnuniyetin 0-10 aralığında 5,5 puana denk geldiği gözlenmektedir. 50
BÖLÜM 3 - YEREL YÖNETİMDE YOLSUZLUKLAR VE HALKIN YEREL YÖNETİMLERDEN MEMNUNİYETİ ARAŞTIRMASI: İSTANBUL Literatür incelendiğinde görülmektedirki; kamu hizmetlerinden memnuniyet ölçülürken genellikle 6 ilke gözönünde bulundurulmaktadır. Bu ilkeler, genel memnuniyet, sorunları çözmedeki gayret, güleryüzlü hizmet, eşit davranış, hizmette dikkatlilik ve meydana gelen yanlışlıkların düzeltilmesi olarak sıralanmaktadır. Grafik 7. İstanbul Büyükşehir Belediyesi nden Duyulan Memnuniyet Düzeyi (0: En olumsuz 10: En olumlu) Deneklere bu ilkeler çerçevesinde İstanbul Büyükşehir Belediyesi ni 0-10 puan arası vererek değerlendirmeleri istenmiştir. Genel memnuniyet olarak İstanbul Büyükşehir Belediyesi 4,6 puan alırken, en düşük puan ise eşit davranış ilkesinde belirmiştir. Eşit davranış ilkesinde; gerek vatandaşlara götürülen hizmetlerdeki mahallelere, semtlere, ilçelere ya da belli bölgelere göre eşit davranış sergilenmesi kapsanırken, gerekse vatandaşlara götürülen hizmetlerde ihale yoluyla aracı olan şirketlerin seçimindeki eşitlik de içerilmektedir. TESEV in Türkiye çapında yürüttüğü 1999 ve 2004 yıllarında benzer konulu araştırmalarda yerel yönetimlerden duyulan memnuniyet 1999 yılında 5,1 iken, 2004 yılında bu düzey 5,3 e yükselmiştir. Ancak araştırmamızda İstanbul Büyükşehir Belediyesi nden duyulan genel memnuniyet düzeyi hem 1999 hem de 2004 Türkiye ortalama değerlerinin altında 4,6 olarak ortaya çıkmıştır. Bireylere İstanbul Büyükşehir Belediyesi için sorunlarınızı çözmekte ne derece gayret gösteriyorlar sorusu yöneltildiğinde ortalama olarak 4,1 puanı elde edilmektedir. 2004 yılındaki TESEV in Türkiye çapında yürüttüğü araştırmada yerel yönetimlerdeki sorunları çözmekteki 51
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI gayret düzeyi ortalama olarak 5,0 düzeyindedir. Dolayısıyla İstanbul Büyükşehir Belediyesi nin bu alandaki memnuniyet düzeyi 2004 Türkiye ortalamasının altındadır. Deneklere İstanbul Büyükşehir Belediyesi nin hizmetlerinde vatandaşlara karşı ne derece güler yüzlü olduğu sorgulandığında ortalama memnuniyet düzeyi 4,2, hizmetlerini götürürken dikkatlilik derecesi 4,3 ve meydana gelen yanlışlıkların düzeltilmesinde duyulan memnuniyet düzeyi 4,5 olarak saptanmıştır. Grafik 8. Yerel Yöneticilerin Tanınma Oranı Araştırmaya katılan bireylerin yerel yönetimdeki mevcut yöneticiler arasında en fazla muhtarları tanıdığı ortaya çıkmıştır. Muhtarları hem çok iyi tanıyanlar (%16,8) hem de adını bilip, biraz tanıyanlar (%46,9), ilçe ve büyükşehir belediye başkanlarına göre daha yüksek oranlarda temsil edilmektedir. Bu durum bireysel yapılan bazı resmi işlemlerin muhtarlıklarda ve muhtarla yüzyüze yürütülmesinden kaynaklanmaktadır. Oysa belediyelerde yürütülen işlemlerde doğal olarak çoğu zaman başkan ya da üst yöneticilerden biriyle muhatap olunmamakta, görevli memurlarla işlemler sürdürülmektedir. Yerel yönetimdeki mevcut yöneticilerin performansları değerlendirildiğinde genel olarak muhtarların belediye başkanlarına göre daha fazla başarılı olarak algılandığı ortaya çıkmıştır. Bu soruya verilen cevaplar ilçe bazında ilerleyen bölümlerde değerlendirilecektir. Ancak sonuçlar toplu olarak değerlendirilip ortalama puanlar 0-10 aralığında göze alındığında, muhtarların 52
BÖLÜM 3 - YEREL YÖNETİMDE YOLSUZLUKLAR VE HALKIN YEREL YÖNETİMLERDEN MEMNUNİYETİ ARAŞTIRMASI: İSTANBUL 5,9, ilçe belediye başkanlarının 5,7 ve büyükşehir belediye başkanının 4,7 puan aldığı gözlenmektedir. Bir önceki soruda büyükşehir belediyesinden duyulan genel memnuniyet düzeyinin 4,6 olması, büyükşehir belediyesi başkanının performansının bu soruda 4,7 olarak değerlendirilmesini desteklemektedir. Grafik 9. Yerel Yöneticilerin Ortalama Performans (Algılanan Başarı) Değeri (0:Performansı çok düşük 10: Performansı çok yüksek) 3.2.3. Yerel Yönetimlerde Yolsuzluk Algısı Bu bölümde araştırmada bireylerin yerel yönetimlerle ilgili yolsuzluk algıları; belediyelerin hizmet alanlarındaki uyguladığı eşitlik düzeyi, algı düzeyinde belediyelerdeki yolsuzluk alanları, rüşvet alanlarına duyulan tepki düzeyleri, belediyede iş yaptırma yöntemlerindeki yardımcı kişiler ve belediyede iş yaptırma yöntemleri grafikleri ile açıklanacak ve yorumlanacaktır. Araştırmaya katılan bireylerden, belediyelerin imar ve ihale uygulamaları ile temizlik, zabıta ve park bahçe hizmetlerinde vatandaşlara ne derecede eşit uygulamalar yaptığını 0-10 aralığında belirtmeleri istenmiştir. 53
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI Grafik 10. Belediyelerin Hizmet Alanlarındaki Uyguladığı Eşitlik Düzeyi (0: Hiç eşit değil 10: Eşit) Bu soruya verilen cevaplardan, belediyelerin eşit davranmama düzeyinin en yüksek olduğu alanların imar (3,7) ve ihale (3,9) uygulamaları ile zabıta hizmetlerinin (4,3) olduğu görülmüştür. En fazla eşit davrandığı alanlarda ise temizlik (6,0) ve park, bahçe (5,8) hizmetleri yer almaktadır. TESEV in Türkiye çapında yürüttüğü 1999 ve 2004 yıllarında benzer konulu araştırmalarda Belediyeler kaldırım taşı döşeme gibi projeleri ihale ile bir şirkete verirken, bazı şirketleri siyasi ve maddi çıkar karşılığında kayırıyor mu, yoksa içlerinde en iyi teklifi veren mi projeyi alıyor? şeklinde sorulan soruyla yerel yönetimlerin ihalelerde eşitlik ilkesini ne derece uyguladıkları yine 0-10 aralığında ölçülmüştür. Buna göre 1999 yılında 2,6 puanına ulaşılmışken, 2004 yılında bu puan 4,5 e yükselmiştir. Araştırmamızda ise belediyelerin ihale uygulamalarındaki eşit davranışları 0-10 aralığında 3,9 puan olarak tespit edilmiştir. Dolayısıyla günümüz itibariyle belediye ihalelerinde 1999 yılından daha iyi fakat, 2004 yılından daha düşük düzeyde eşitlik ilkesinin uygulandığı söylenebilir. Aynı araştırmalarda zabıta hizmetlerindeki eşitlik düzeyleri, 1999 yılında 4,4, 2004 yılında ise 4,7 olarak tespit edilmişken, araştırmamızda bu düzey 4,3 tür. Dolayısıyla İstanbul da yürüttüğümüz bu araştırmada zabıta hizmetlerindeki bireylere eşit davranma düzeyi, 1999 ve 2004 Türkiye ortalamalarının daha altında çıkmıştır. 1999 ve 2004 yılındaki araştırmalarda Kentinizdeki belediye çöpleri toplarken kentin mahallelerine ne derece eşit bir uygulama yapıyor? şeklinde sorulan soruya karşılık, 1999 yılında 54
BÖLÜM 3 - YEREL YÖNETİMDE YOLSUZLUKLAR VE HALKIN YEREL YÖNETİMLERDEN MEMNUNİYETİ ARAŞTIRMASI: İSTANBUL 5,2, 2004 yılında ise 5,8 puan düzeyi belirlenmiştir. Araştırmamızda temizlik hizmetlerindeki eşitlik ilkesinin uygulanma düzeyi İstanbul için, 1999 ve 2004 Türkiye ortalamalarının daha üstünde 6,0 puanıyla temsil edilmektedir. Yerel yönetimlerin imar uygulamalarıyla ilgili 1999 ve 2004 te Kentinizdeki belediye hangi araziye kaç katlı bina yapılacağı ve benzeri imar uygulamalarında kişilere ne derece eşit muamele yapıyor? sorusuna karşılık, 1999 yılında 3,5, 2004 yılında ise 4,5 ortalama puanları hesaplanmıştır. Araştırmamızda ise 1999 yılından daha yüksek fakat 2004 yılından daha düşük bir düzeyde 3,7 puan ile imar uygulamalarındaki eşitlik saptanmıştır. Araştırmaya katılanlara Sizce belediyelerde yolsuzluk hangi birimlerde yoğunlaşmaktadır? sorusu 7 belediye birimi çerçevesinde yöneltilmiş ve deneklerin 0-10 arası puanlandırma yapmaları istenmiştir. Bu birimler; - Kültür ve Sosyal Hizmetler - Sağlık Hizmetleri - Zabıta ve Ruhsat - Fen İşleri - Çevre Koruma ve Kontrol - İmar ve Şehircilik - Emlak ve İstimlak olarak sıralanmıştır. Grafik 11. Algı Düzeyinde Belediyelerdeki Yolsuzluk Alanları (0: Çok düşük 10: Çok yüksek) 55
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI Araştırmaya katılanlara göre yolsuzluklar, belediyelerde en fazla emlak, imar ve zabıta, en az ise kültür-sosyal birimlerinde yoğunlaşmaktadır. Bireylerin zihninde oluşan belediyelerdeki yolsuzluk algısını etkileyen birçok faktörden bahsedilebilir. Bu faktörler arasında medya kuşkusuz en önemli paya sahip etkenlerdendir. Gerek medyada yer alan yolsuzluk iddiaları gerekse emniyet birimlerince yürütülen yolsuzluk operasyonlarının medya yansımaları bireylerin zihninde yolsuzluk algısının ve alanlarının belirlenmesinde önemli bir role sahiptir. Öte yandan kamuoyu içinde duyulmuş, öğrenilmiş, iddia edilmiş çeşitli yolsuzluk vakalarının yolsuzluk algısının belirlenmesindeki önemi gözardı edilemeyecek bir noktadır. Kamuoyunda yaşanmış ya da yaşandığı iddia edilen çeşitli yolsuzluklar halkın yolsuzluk alanlarıyla ilgili görüşlerinin oluşmasında etkilidir. Ayrıca kimi bireylerin yaşadığı gerçek deneyimler de yolsuzluk algısının oluşumundaki en etkili faktörlerdendir. En fazla göze çarpan yolsuzluklardan biri olan imar işleri ile ilgili düzenlemelerde genellikle şu yöntemlerle rant yaratma mekanizmaları oluşturulmaktadır (Pamukoğlu, 2008): - İmar durumu plan notlarında avantaj sağlayan değişiklikler yapmak: Örneğin 20 dönümlük, 45 derece meyilli, emsali (yapı inşaat alanının imar parseli alanına oranı olarak tanımlanan KAKS a emsal denir)3, yükseklik serbest olan bir arsanın zemin üstü inşaat alanı 60.000m 2 (20.000m 2 x3 emsal=60.000m 2 ) iken, plan notlarına Bodrum katları emsale dahil değildir ibaresi eklenirse, 20 dönümlük arsadan, 10 bodrum şeklinde 200.000m 2 lik inşaat alanıyla birlikte toplam 260.000m 2 lik inşaat alanı elde edilebilir. - İmar planlarında lejant değişiklikleri yapmak: Örneğin aslında okul ya da yeşil alan olarak belirtilen ticari alanda gözükmeyen bir arsanın, ticari amaçla kullanılması için, ilgili makamlara başka alanlarda okul ya da yeşil alan oluşturulacağı teminatı verilirse, arsanın ticari amaç için kullanılmasının önü açılabilir. - İmarsız alanlara konut veya işyeri imarı vermek: Normalde imarsız olan bir alana imar vererek rant yaratılmasıdır. - İmar mevzuatına aykırı olarak çekme mesafelerini asgaride tutmak: Özellikle büyük ticari alanların inşaatında bina çekme mesafelerinin asgaride tutulmasıyla inşaat alanının arttırılmasıdır. - İmara açılacak alanlara yatırım yapmak: Henüz imar verilmemiş fakat ileride imar verilecek alanların önceden öğrenilerek bu alanlara yatırımların yapılmasıdır. 56
BÖLÜM 3 - YEREL YÖNETİMDE YOLSUZLUKLAR VE HALKIN YEREL YÖNETİMLERDEN MEMNUNİYETİ ARAŞTIRMASI: İSTANBUL Grafik 12. Rüşvet Alanlarına Duyulan Tepki Düzeyleri (0: Hiç tepki yok - 10:En yüksek tepkili) Rüşvet alanları genel olarak yasal ve yasadışı işlemler için verilen rüşvetler olarak ikiye ayrılırlar. Yasal işlemler için verilen rüşvetler de kendi arasında ikiye ayrılır. Bunlar; hizmetin hızlandırılması, daha önce faydalanılması için (bir kamu dairesinde sıraya girmeden bir işlemin yaptırılması) ve talebin arzdan çok olduğu durumlarda yüksek çıkar sağlanabilecek işlemler (tapu dairelerindeki arsa-imar işlemlerinde) için verilen rüşvetlerdir. Öte yandan yasadışı işlemler de; yapılması gereken bir işlemin yapılmaması ya da yapılmaması gereken bir işlemin yapılması için (trafik, belediye cezalarının ödenmemesi) ve yüksek çıkar (yüksek risk - kamu ihaleleri) elde etmek için verilen rüşvetler olarak ikiye ayrılır. (Şeker,M.; 2008: 92) Araştırmaya katılan kişilerin bu dörtlü ayrıma göre rüşvet alanlarına olan tepkileri sorgulandığında; en fazla tepkinin yüksek çıkar içeren ihalelere ve arsa-imar işlemleri gibi alanlara olduğu gözlenmektedir. Bu noktadan bireylerin rüşvet alanlarına olan bakış açısı, verilen rüşvetten dolayı elde edilen çıkarın büyüklüğüyle ilgili olduğu sonucu çıkartılabilir. Başka bir deyişle bireyler yüksek çıkar içeren rüşvet olaylarına, daha düşük çıkar içeren rüşvet olaylarına kıyasla daha fazla tepki göstermektedirler. Deneklere belediyeyle ilgili bir işini yürütürken kendilerine aşağıdaki kişilerden hangisinin yardımcı olduğu sorulmuştur. Bu kişiler; - Muhtar 57
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI - Belediye başkanı - Milletvekili - Bakan - Belediyedeki tanıdık çalışan (arkadaş, hemşehri, akraba, partidaş gibi) - Siyasi parti temsilcisi (ilçe başkanı, parti üyesi gibi) - Belediyede ilgili birimdeki çalışanın kendisi, olarak sıralanmıştır. Grafik 13. Belediyede İş Yaptırma Yöntemleri Yardımcı Kişiler (% Değer) Deneklere belediyedeki işlerini yürütmekte yardımcı olabilecek kişiler sorulduğunda genel olarak iki ana cevap alınmıştır. Bunlardan birincisi ilgili birimde tanıdığı olan bir arkadaş, hemşehri, partidaş, aile yakını vs.(%41,8), ikincisi ise ilgili birimde işi yapma durumda olan kişinin kendisi (%40,7) cevaplarıdır. Birbirine yakın oranlarda seyreden bu iki cevaplardan ilkinde patronaj ilişkilerin yanısıra, akraba/hemşehri kayırmacılığı vb. ilişkilerin de yansıdığı görülmektedir. Öte yandan deneklerin yaklaşık %10 u ise muhtarlarının belediyedeki işlerini yürütmekte yardımcı olacağına inanmaktadırlar. Deneklere belediyedeki işlerini yürütürken kimlerin yardımcı olacağının sorulmasından sonra, belediyelerde iş yaptırmak için aşağıdaki yollardan hangisinin daha geçerli olduğu sorusu yöneltilmiştir. Bu sorudaki seçenekler şu şekilde sıralanmıştır: - İlgili birimdeki çalışana bir hediye almak ya da onlar için ne yayapabileceğinizi sormak - İlgili birimdeki çalışana işinizle ilgili gerekli tüm evrak ve bilgileri vermek 58
BÖLÜM 3 - YEREL YÖNETİMDE YOLSUZLUKLAR VE HALKIN YEREL YÖNETİMLERDEN MEMNUNİYETİ ARAŞTIRMASI: İSTANBUL - İşinizin yapılması için toplu gösteri düzenlemek - Medya yolu ile baskı kurmak - İlgili birimdeki çalışanlarla hemşehri, partidaş, arkadaşlık gibi ilişkiler kurmaya çalışmak Grafik 14. Belediyede İş Yaptırma Yöntemleri (% Değer) Bir önceki soruyla ilişkili olarak, belediyelerde iş yaptırmak için en geçerli yol deneklerce, %43,8 oranıyla ilgili birimdeki yöneticilere işin yapılabilmesi için gerekli tüm bilgilerin verilmesi olarak belirtilmiştir. Ancak bu orana yakın bir oran olarak sayılabilecek düzeyde %36,9 oranıyla ilgili birimdeki yöneticilere uygun bir hediye alıp onlar için yapılabilecek bir şeyin olup olmadığını sormak tercihi ikinci sırada yer almıştır. Yine bu görüşle birlikte değerlendirilebilecek ilgili birimdeki yöneticilerle arkadaşlık ya da hemşehrilik ilişkisine girmeye çalışmak tercihi de %14,3 ile üçüncü sırada gelmektedir. Dolayısıyla hediye/rüşvet verme ve adam kayırmacılık birlikte düşünüldüğünde belediyelerde bir işin yapılabilmesi için bu tür yollara başvurulması gerektiğini ifade edenlerin oranı %51,2 gibi yüksek bir orandır. Bu sonuç bir önceki sonuçla örtüşmekte ve belediyelerde iş yapabilmek için normal dışı yollara başvurulması gerekliliğini desteklemektedir. İlgili birimdeki yöneticilere işinizi yapmak için gerekli tüm bilgileri vermek seçeneği kadınlarda, ilgili birimdeki yöneticilere uygun bir hediye alıp onlar için yapabileceğiniz bir şey olup olmadığını sormak seçeneği ise erkeklerde daha yüksek oranla tercih edilmiştir. Eğitim seviyesi azaldıkça, ilgili birimdeki yöneticilerle arkadaşlık ya da hemşehrilik ilişkisine girmeye çalışmak 59
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI seçeneği giderek artan oranla kendini göstermiştir. Gelir seviyesi yükseldikçe ilgili birimdeki yöneticilere uygun bir hediye alıp onlar için yapabileceğiniz bir şey olup olmadığını sormak seçeneğinin payı artmakta, ilgili birimdeki yöneticilere işinizi yapmak için gerekli tüm bilgileri vermek seçeneğinin payı ise azalmaktadır. Yaş düzeyi yükseldikçe ilgili birimdeki yöneticilere işinizi yapmak için gerekli tüm bilgileri vermek seçeneği, yaş düzeyi azaldıkça ilgili birimdeki yöneticilere uygun bir hediye alıp onlar için yapabileceğiniz bir şey olup olmadığını sormak seçeneği daha fazla oranla temsil edilmiştir. 3.2.4. Yerel Yönetimlerde Yolsuzluk Deneyimleri Çalışmanın bu bölümünde araştırmaya katılan bireylerin yerel yönetimlerde yaşadıkları gerçek yolsuzluk deneyimleri veya tanık oldukları olaylara ilişkin açıklamalarına yer verilecektir. Bu noktada rüşvet vererek belediyelerde iş yaptırdığını ifade eden denekler tespit edilip, hangi işlem için ne kadar rüşvet verdikleri sorgulanarak, gerçek deneyimlere dayandığı varsayılan bir rüşvet çizelgesi/tarifesi ortaya konulmuştur. Araştırmaya katılanlar arasında son beş yıl içinde rüşvet vererek belediyede herhangi bir işini yaptıranların oranı %11,2 iken, bu soruya cevap vermeyenlerin oranı ise %5,5 tir. Grafik 15. Rüşvet Verme Oranı (% Değer) Erkeklerin %16 sı son beş yıl içinde rüşvet vererek belediyedeki bir işini yaptığını ifade ederken, bu oran kadınlarda %5 dir. Eğitim seviyesi düştükçe rüşvet verme eğiliminin arttığı görülmektedir. Gelir seviyesi yükseldikçe rüşvet verme eğiliminin artmakta, hatta belirlediğimiz beş düzeyden en yüksek iki düzeyde rüşvet verme oranı ortalama olarak %25 olarak gerçek- 60
BÖLÜM 3 - YEREL YÖNETİMDE YOLSUZLUKLAR VE HALKIN YEREL YÖNETİMLERDEN MEMNUNİYETİ ARAŞTIRMASI: İSTANBUL leşmiştir. Yaş grupları açısından ise yaş grubu azaldıkça rüşvet verme eğilimi yükselmekte olduğu gözlenmektedir. Son beş yıl içinde rüşvet vererek belediyeyle olan bir işlemini yapan deneklerin hangi işlem için ne kadar rüşvet verdikleri sorgulanmıştır. Bu noktada rüşvet verilen alanlar 7 alan olarak belirlenmiştir. Bu alanlar; - Zabıta - Ruhsat işlemleri - İmar işlemleri - İşe alma süreçleri - İhaleler - Herhangi bir işlemini hızlandırmak amacıyla - Herhangi bir hizmetten önceden faydalanabilmek amacıyla rüşvet verilen alanlar olarak tespit edilmiştir. Zabıta ile olan ilişkilerde verilen rüşvetler incelendiğinde görülmektedirki; zabıtaya rüşvet verenlerin %65 i 1-50 YTL aralığında bir rüşvet ödemişlerdir. Bunu %27,5 oranıyla 51-100 YTL aralığı izlemektedir. Dolayısıyla zabıta ile olan ilişkilerde rüşvet verenlerin %92,5 i 1-100 YTL aralığında rüşvet vermişlerdir. Ruhsat işlemlerinde rüşvet verenlerin %32,4 ü 101-500 YTL aralığında rüşvet verirken, bu durumu %19,2 oranıyla 501-1.000 YTL ve %18,2 oranıyla 1.001-5.000 YTL aralığı izlemektedir. Ruhsat işlemlerinde rüşvet verenlerin % 75 i 100 YTL ve üstü değerlerde rüşvet ödemişlerdir. İmar işlemlerinde ise rüşvet verenlerin %37,5 i 5.000 YTL ve üstü değerlerde rüşvet ödemişken, bunu %25 ile 1.001-5.000 aralığı ve %18,5 ile 501-1.000 YTL aralığı izlemiştir. İmar işlemlerinde verilen rüşvetlerde aralık yükseldikçe yoğunlaşmanın arttığı gözlenmektedir. Belediyelerde işe alma/işe girme süreçlerinde rüşvet verenlerin %42,9 u 101-500 YTL aralığında rüşvet öderken, %28,6 sı ise 5.000 YTL ve üstü değerlerde ödeme yapmışlardır. Bu noktada rüşvet ödenerek elde edilen işin konumu önem arzetmektedir. Belediyelerde açılan ihalelerde yaşanan rüşvet olaylarında ise bu tür rüşvetleri verdiklerini belirtenlerin yarısı 5.000 YTL ve üstü değerlerde rüşvet ödediklerini ifade etmişlerdir. Bu durumu %18,8 oranıyla 1.001-5.000 YTL aralığı takip ederken, rüşvet aralığı azaldıkça rüşvet verenlerin yoğunluğunun da azaldığı izlenmektedir. Belediyeyle ilgili bir işlemin hızlandırılması için rüşvet verenlerin ise %40 ı 1-50 YTL, %24 ü 51-100 YTL ve %16 sı 101-500 YTL aralığındaki değerlerde rüşvet ödediklerini belirtmişlerdir. Dolayısıyla bu alanda rüşvet ödediğini ifade edenlerin %80 i 500 YTL ve altında rüşvet ödemişlerdir. 61
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI Belediyenin herhangi bir hizmetinden daha önce faydalanabilmek için rüşvet ödeyenlerin %35,7 si 100-500 YTL aralığında rüşvet öderken, %57,2 si 1-100 YTL aralığında rüşvet vermişlerdir. Bu amaçla rüşvet verenlerin %93 ü 500 YTL ve atında rüşvet ödemişlerdir. Grafik 16. Rüşvet Verilen Alan ve Tutarı (% Değer) Bir önceki tabloda verilen değerlerden yola çıkılarak belediyelerle ilgili tespit edilen bu 7 alanda verilen ortalama rüşvet miktarları sıralandığında, en fazla rüşvetin verildiği alan belediyelerin açtıkları ihalelerde yaşanan rüşvet olayları olduğu gözlenmektedir. Ancak buradaki rakamların hesaplanmasında en üst aralık olan 5.000 YTL ve üstü aralığı 5.000 YTL olarak kabul edilmiştir. Dolayısıyla hesaplanan değerlerin daha üstünde değerlerin olma ihtimali yüksektir. Öte yandan bu rakamlar her ne kadar kesin rakamlar olmasa bile, bir rüşvet tarifesinin çıkartılabilmesi için bir fikir verebilmektedir. İhalelerde ortalama olarak yaklaşık 3.000 YTL rakamına ulaşılmışken, imar işlemlerinde verilen ortalama rüşvet miktarı ikinci sırada yer alarak yaklaşık 2.600 YTL olarak kendini göstermektedir. Ortalama rüşvet miktarlarında üçüncü sırada 1.650 YTL lik değer ile işe alma süreçlerinde yaşanan rüşvet olayları yer almaktadır. Ruhsat işlemlerinde ortalama rüşvet miktarı yaklaşık 900 YTL ile dördüncü sıradadır. 5.000 YTL ve üstü aralığının işaretlendiği rüşvet alanları bu dört alan olduğundan, bu dört rüşvet alanı yüksek oranlı rüşvetlerin verildiği alanlardır ve aslında burada oluşturulan değerlerden daha yüksek değerlerde rüşvetler verilmektedir. 62
BÖLÜM 3 - YEREL YÖNETİMDE YOLSUZLUKLAR VE HALKIN YEREL YÖNETİMLERDEN MEMNUNİYETİ ARAŞTIRMASI: İSTANBUL Grafik 17. Rüşvet Tarifesi (Ortalama Rüşvet Düzeyi YTL) Bunların ötesinde belediyedeki herhangi bir işin hızlandırılması (288 YTL) veya herhangi belediye hizmetinden daha önce faydalanılması (171 YTL) için ve zabıta ilişkilerinde (68 YTL) verilen rüşvet miktarları daha düşük oranlarda seyretmiştir. 3.3. YEREL YÖNETİMLERDE ÖZELLEŞTİRME PLANLARI Büyükşehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkında, 1984 yılında çıkarılan 3030 sayılı Kanun ile, büyükşehir belediyelerine, görev tanımlarında bulunan alanlarda gerekli tesisleri kurmak, kurdurmak, işletmek veya işlettirmek imkanı tanınmıştır. Bu işletmeler, ayrı bir tüzel kişiliğe ve bütçeye sahip, yarı ticari nitelikte, ancak yerel yönetime bağlı ve yerel yönetimin genel denetimi altında çalışan özel amaçlı işletmelerdir. İstanbul Büyükşehir Belediyesi bünyesinde 2008 yıl sonu itibariyle toplam 23 adet anonim şirket faaliyetlerini sürdürmektedir (www.ibb.gov.tr). Çalışmanın bu bölümünde İstanbul Büyükşehir Belediyesi ne ait 23 adet anonim şirkete ait bilgiler verilecek ve deneklere bu şirketlerle ilgili sorulan sorulara alınan yanıtlar değerlendirilecektir. - İDTM (İstanbul Dünya Ticaret Merkezi A.Ş.) : Günümüzde sayısı 300 ü geçen Dünya 63
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI Ticaret Merkezleri, merkezi New York, ABD'de bulunan Dünya Ticaret Merkezleri Birliği'ne (WTCA) bağlı olan ticari faaliyetlerde bulunan merkezlerdir. 1982 yılında İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, İstanbul Sanayi Odası, İstanbul Ticaret Borsası, Bakırköy Belediyesi ve İktisadi Kalkınma Vakfı nın ortaklığında kurulan İstanbul Dünya Ticaret Merkezi (İDTM), dünyanın sayılı ticaret merkezlerinden biridir. Merkezin ana stratejisi, özellikle fuarcılık sektöründe girişimcilere ulusal ve uluslar arası rekabeti güçlendirici imkanların tanınmasıdır. (http://www.wtcistanbul.net/) - İSTON (İstanbul Beton Elemanları ve Hazır Beton Fabrikaları San. ve Tic. A.Ş.): 1986 yılında kurulan İSTON, İstanbul Büyükşehir Belediyesi'nin alt ve üstyapı ihtiyaçlarını gidermek amacıyla faaliyetlerine başlamıştır. Beton ve betonarme boru, parketaş ve bordür, hazır beton, endüstriyel prefabrik yapı elemanları ve şehir mobilyaları üretiminin yanı sıra müteahhitlik hizmeti de vermekte olan İSTON A.Ş., Marmara Bölgesinin tamamına ve Türkiye nin bir çok şehrine hizmet sunan bir işletmedir. Öte yandan özel sektöre de hizmet veren İSTON A.Ş., dünyanın çeşitli ülkelerine ihracat yapan bir kuruluştur. (http://www.iston.com.tr/ndcms/) - AĞAÇ A.Ş. : İstanbul Ağaç, Peyzaj, Eğitim Hizmetleri ve Hayvanat Bahçesi İşletmeciliği Sanayi ve Ticaret A.Ş. (AĞAÇ AŞ), 1997 yılında Kaynak Geliştirme ve İştirakler Daire Başkanlığı na bağlı olarak; İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve bazı iştiraklerin katılımıyla faaliyete geçirilmiştir. Kuruluş amacı park, bahçe, çevre düzenlemesi, havza ağaçlandırması ve bunlara yönelik olarak bitki yetiştirmek, üreticilerden alıp iyileştirmek, toprak karışım malzemesi üretmek, bütün bu işler için projeler hazırlamak ve uygulamak olan AĞAÇ A.Ş., özellikle İstanbul un cadde ve sokaklarındaki ağaçlandırma, peyzaj, bakım ve onarım çalışmalarıyla gündeme gelmektedir. (http://www.istanbulagac.com.tr/tr/default.asp) - İSTANBUL ENERJİ A.Ş. : 1962 yılında petrol ve petrol ürünleri ticareti yapmak amacıyla BEL-PET adıyla kurulan şirket, 2003 yılından itibaren faaliyet alanını, doğalgaz ithalatı ve yenilenebilir kaynaklardan elektrik enerjisi üretimini de kapsayacak şekilde genişletilerek yeniden organize olmuş ve ismini İGATAŞ İstanbul Gaz ve Akaryakıt Tedarik A.Ş. olarak değiştirmiş, 2006 yılında alınan genel kurul kararı ile İstanbul Enerji Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi ismi ile faaliyetlerini sürdürmektedir. Son dönemde özellikle yenilenebilir kaynakların değerlendirilmesi alanında faaliyetlerini yoğunlaştıran işletme, çevre dostu teknolojilerin geliştirilmesiyle yeni iş fırsatlarını gündeminde tutmaktadır. (http://www.istanbulenerji.com.tr/) - KİPTAŞ: 1987 yılında yabancı sermaye ortaklığı ile imar planı ve mimari projeler yapmak üzere İMAR WEIDLEPLAN ismiyle kurulan KİPTAŞ, 1989 yerel seçimlerinden sonra tasfiye edilme noktasına gelmiş, 1994 yerel seçimlerini takiben, İstanbul Konut İmar Plan Sanayi ve Ticaret A.Ş. ünvanını alarak yeniden kurulmuş ve 1995 yılından itibaren KİPTAŞ ismi ile 64
BÖLÜM 3 - YEREL YÖNETİMDE YOLSUZLUKLAR VE HALKIN YEREL YÖNETİMLERDEN MEMNUNİYETİ ARAŞTIRMASI: İSTANBUL faaliyetlerine başlamıştır. 1995 yılından bu yana yaklaşık 40.000 adet konut üreten KİPTAŞ, ürettiği konutların ihtiyacı olan yollar, atıksu ve yağmursuyu kanalları, içme suyu isale hatları, enerji, telefon, doğalgaz hatları, sokak aydınlatmaları, peyzaj uygulamaları, ağaçlandırma, çocuk oyun alanları, otoparklar, çarşı, dini ve sağlık tesisleri, okul, kreş ve spor alanlarını da hizmetleri arasında sunmuştur. (http://www.kiptas.com.tr/tr/index/ default.asp) - BELBİM A.Ş. (Bilgi-İşlem Sanayi ve Ticaret A.Ş.) : 1987 yılında kurulan İstanbul Belediyeleri Bilgi-İşlem Sanayi ve Ticaret A.Ş. (BELBİM), her türlü yazılım ve donanım, altyapı, teknik işleyiş ve proje bazında faaliyet gösteren, özellikle ar-ge çalışmalarına ağırlık veren bir işletmedir. Öte yandan elektronik sistemleri tasarlamak, üretmek, kurmak, işletmeye almak, bakım-onarım ve danışmanlık yapmak, donanım ve yazılım sistemleri geliştirmek, kurduğu bilgiişlem ve elektronik sistemler üzerinde her türlü geliştirme ve yenileme çalışmaları da BELBİM A.Ş. nin hizmet alanları içindedir. BELBİM A.Ş. kamuoyunda AKBİL, AKBİL a, ŞEHİRKART ve AKBİL 24 bilinen 4 tescilli markaya sahiptir. (http://www.belbim.com.tr/pages/ AnaSayfa.aspx) - İGDAŞ (İstanbul Gaz Dağıtım Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi): 1986 yılında İstanbul Kaynak Geliştirme ve İştirakler Dairesi'ne bağlı olarak; İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve bazı iştiraklerin katılımıyla, şehrin doğalgaz ihtiyacını karşılamaya yönelik çalışmaların yapılması ve yatırımlara başlanması amacıyla kurulmuştur. İstanbul un %90 ından fazlasına doğalgaz yatırımı götüren İGDAŞ, 2008 yılı itibariyle yaklaşık 4 milyon aboneye ulaşmıştır. (http://www.igdas. com.tr/) - KONUT A.Ş. : KONUT A.Ş. nin amaçları, bina, arsa ve araziden oluşan gayrimenkullere yatırım yapmak, alım satım yapmak, kiralamak, kiraya vermek, gayrimenkuller üzerinde intifa hakkı kurmak ve bu hakkı kullanmak, ilgili kurumlardan gerekli izinleri alınmış, projesi hazırlanmış, inşaata başlanabilmesi için gerekli belgelerin tam ve doğru olduğuna kanaat getirilen gayrimenkule dayalı projelere yatırım yapmak olarak sıralanabilir. İstanbul Büyükşehir Belediyesi nin %35 pay oranı ile iştirak ettiği KONUT A.Ş. nin faaliyetlerini yürüttüğü başlıca alanlar; arsa ve arazi geliştirmek, ofis, konut, iş merkezi, alışveriş merkezi, hastane, otel, ticari depolar, ticari parklar ve buna benzer gayrimenkullere yatırım yapmak, bina, arsa ve araziden oluşan gayrimenkullere İstanbul Büyükşehir Belediyesi adına yatırım yapmaktır. (http://www.ibb.gov.tr/tr- TR/Kurumsal/Birimler/KonutAS/Pages/AnaSayfa.aspx) - BELTUR A.Ş. : 1997 yılında Büyük İstanbul Eğitim Turizm ve Sağlık Yatırımları İşletme ve Tic. A.Ş. adıyla faaliyete geçen BELTUR A.Ş., geniş kapsamlı Turizm İşletmeciliği ağırlıklı bir şirkettir. Hidiv Kasrı, Malta Köşkü, Sarı Köşk, Beyaz Köşk, Pembe Köşk, Çadır Köşkü, Küçük Çamlıca Köşkü, Paşalimanı Kafe, Feshane, Kır Kahvesi, Kartal Kültür Merkezi, Bosphorus Garden, Tarihi Moda İskelesi ve Su Köşkü tesisleri 2008 itibariyle BELTUR A.Ş. bünyesinde hizmet vermektedir. (http://www.beltur.com.tr/) 65
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI - İSBAK A.Ş. (İstanbul Ulaşım Haberleşme ve Güvenlik Teknolojileri San. ve Tic. A.Ş.): 1986 yılında kurulan İstanbul Ulaşım Haberleşme ve Güvenlik Teknolojileri San. ve Tic. A.Ş. nin başlıca amaçları, merkezi kontrollü trafik sinyalizasyon sistemleri üretmek, trafik etüt ve planlama çalışmaları yapmak, ışıklı trafik ikaz sistemleri ve sinyalizasyon üst yapı donatıları imal etmek ve kurmak, "Kavşak Kontrol Cihazları" imal etmek, trafik sinyalizasyon eğitim ve danışmanlık hizmetleri sunmak, proje analizi ve fizibilite çalışmaları yapmak, trafik ve sistem mühendisliği hizmetlerini kamuya sunmaktır. (http://www.isbak.com.tr/index.htm) - KÜLTÜR A.Ş.: 1989 yılında faaliyete geçen KÜLTÜR A.Ş., kültür, sanat ve turizm hizmetleri sunmak üzere kurulmuş bir şirkettir. Şirketin başlıca kuruluş amacı kültür sanat alanında gelişmelerin izlenebildiği nitelikli hizmetlerin sunulmasıdır. KÜLTÜR A.Ş., mülkiyeti İstanbul Büyükşehir Belediyesi ne ait olan Miniaturk-Minyatür Türkiye Parkı, Cemal Reşit Rey Konser Salonu, Tarık Zafer Tunaya Kültür Merkezi, İdris Güllüce Kültür Merkezi, Mecidiyeköy Kültür Merkezi, Yerebatan Sarnıcı ve Cemal Reşit Rey Stüdyoları'nın işletmeciliğini yürütmektedir. (http://www.kultursanat.org/) - BİMTAŞ: BİMTAŞ, 1997 yılından beri, İstanbul Büyükşehir Belediyesi nin, iştiraklerinin, ilçe belediyelerinin, kamu ve özel kuruluşların mühendislik, müşavirlik, inşaat kontrollüğü ve proje hizmetlerini yürüten bir işletmedir. Yenibosna ve Altunizade'deki teknik araştırma laboratuarlarında faaliyetlerini sürdüren BİMTAŞ, asfalt, toprak, beton ve deprem konularında beton mukavemet testleri, zemin etütleri, güçlendirme projeleri ve deprem hasar tespitleri hizmetleri sunmaktadır. - İSFALT (İstanbul Asfalt Fabrikaları Sanayi ve Ticaret A.Ş.): İstanbul Büyükşehir Belediyesi İktisadi Teşekkülleri'nden biri olan İstanbul Asfalt Fabrikaları Sanayi ve Ticaret A.Ş. (İSFALT), 1986 yılında kurulmuş, amacı İstanbul Büyükşehir ve ilçe belediyelerinin asfalt ihtiyacını karşılamak olan bir işletmedir. 2000 li yıllarda Türkiye nin en büyük 500 sanayi kuruluşunda sıralamaya giren İSFALT, İstanbul un iki yakasında kurduğu fabrikalarla kentin asfalt ihtiyacını karşılamakta ve aynı zamanda sektöre danışmanlık hizmeti sunmaktadır. 2006 yılında en büyük 500 sanayi kuruluşu sıralamasında, kamu kuruluşları arasında 10. sırada yer alan İSFALT, genel sıralamada ise 255. sıradadır. (http://www.isfalt.com/) - SAĞLIK A.Ş. : 1998 yılında kurulan İstanbul Sağlık A.Ş., İstanbul Büyükşehir Belediyesi nin sağlık ve sosyal hizmet alanlarında yaşlılara, özürlülere, sokak çocuklarına ve kadınlara yönelik hizmetler sunan bir kuruluştur. Çalışan sayısı 2 bini geçen İstanbul Sağlık A.Ş., ülke genelinde sağlık projelerinde ve sosyal projelerde yer almaktadır. (http://www.istanbulsaglik.com/) - İHE (İstanbul Halk Ekmek A.Ş.): Yatırım çalışmaları 1971 yılında başlayan İstanbul Halk Ekmek A.Ş., 1978 yılında ekmek üretimine başlamıştır. HALK EKMEK A.Ş., düzenli, ucuz, sağlıklı ve kaliteli ekmek ile un ve undan mamul her türlü yiyecek maddeleri ihtiyacını 66
BÖLÜM 3 - YEREL YÖNETİMDE YOLSUZLUKLAR VE HALKIN YEREL YÖNETİMLERDEN MEMNUNİYETİ ARAŞTIRMASI: İSTANBUL karşılamak üzere üretim yapmak, dağıtmak ve dağıtım için gerekli üniteleri tesis etmek amacıyla kurulmuştur. (http://www.ihe.com.tr/) - İSPARK A.Ş. : 2005 yılında kurulan İSPARK ın kuruluş amacı, İstanbul Büyükşehir Belediyesine ait açık, katlı ve yol üstü otoparkları devralıp, tek elden ve sistemli bir şekilde yönetip işletmektir. İSPARK halen 26 ilçede 1400 personeliyle İstanbul da yaklaşık 450 noktada hizmet vermektedir. (http://www.ispark.com.tr/) - ŞİŞLİ KÜLTÜR A.Ş.: 1999 yılında kurulan Şişli Kültür ve Ticaret Merkezi İşletme ve Ticaret A.Ş., her türlü iş merkezi, ticaret merkezi, konaklama ve eğlence merkezi ve diğer kültürsanat-ticaret alanı olarak belirlenmiş gayrimenkullerin alımı, satımı, işletilmesi, organizasyonu, kiralanması, bu yerlerde yönetim ve organizasyon işlerinin yapılması amacını taşımaktadır. (http://www.ibb.gov.tr/tr-tr/kurumsal/birimler/sislikulturas/pages/ AnaSayfa.aspx) - HAMİDİYE A.Ş. : 1994 yılından sonra yaptığı yatırımlarla ürün yelpazesini genişleten HAMİDİYE A.Ş., ambalajlı su üretiminde sektörde faaliyet gösteren ilk firmalardan birisidir. İstanbul daki bayilerinin haricinde Ankara da da bayi hizmeti veren HAMİDİYE A.Ş., ülkenin tümünü kapsayan bir pazar payına sahiptir. (http://www.hamidiye.com.tr/tr/default.html) - İSTAÇ A.Ş.: İstanbul Çevre Koruma ve Atık Maddeleri Değerlendirme San. ve Tic. A.Ş., 1994 yılında kurulmuş, atık yönetimi alanında faaliyetlerini sürdüren bir işletmedir. İSTAÇ, atık yönetimi faaliyetleri kapsamında; evsel ve tıbbi atıkların bertarafı, ambalaj atıklarının geri dönüşümü, inşaat ve hafriyat atıklarının yönetimi, düzenli depolama sahaları kurulumu ve işletilmesi, çöp sızıntı suyu arıtılması, çöp gazından elektrik üretimi, gemilerden ve deniz yüzeyinden atıkların toplanması ve bertarafı, kıyı, ana arter, meydan ve caddelerin temizliği, dere ağzı çamur tarama ve ıslah çalışmaları, organik atıklardan kompost üretimi ve geri kazanımı çalışmalarını yürütmektedir. (http://www.istac.com.tr/) - SPOR A.Ş. : Spor A.Ş. 1989 yılında kurulmuş, İstanbul halkının sağlıklı koşullarda spor yapmasını amaç edinmiş bir işletmedir. İstanbul da Avrupa yakasında 16 ve Anadolu yakasında ise 9 adet olmak üzere toplam 25 spor tesisi ile faaliyetlerini sürdüren Spor A.Ş., spor organizasyonları düzenlemeye devam etmektedir. (http://www.sporas.com.tr/index.php) - İDO A.Ş. : İstanbul'un deniz ulaşımına ve trafik sorununun çözümüne katkıda bulunmak amacıyla İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı tarafından kurulan İstanbul Deniz Otobüsleri Sanayi ve Ticaret A.Ş., 1987 yılında faaliyete geçmiştir. Artan talep nedeniyle hat sayısını artıran İDO, 2005 Şubat ayında İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı Özelleştirme Yüksek Kurulu (ÖYK) ile bir protokol yaparak Türkiye Şehir Hatları İşletmesini devralmıştır. Devralma işlemiyle birlikte İstanbul da deniz ulaşımından sorumlu tek otorite İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı olmuş ve bu otorite de büyük ölçüde İDO ya devredilmiştir. İDO halen 84 gemi ile 67
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI 33 hatta, 86 noktaya seferler düzenlemektedir. İDO filosunda, yan hizmet gemileri ile birlikte, toplam 99 gemi bulunmaktadır. - İSTANBUL İMAR A.Ş.: 1946 yılında Emlak Bankası A.O. ile İstanbul Belediyesi nin % 50 şer ortaklığında kurulan İstanbul İmar Ltd.Şti., 1987 yılına kadar faaliyetlerini sürdürmüş, 1998 yılında Emlak Kredi Bankası nın özelleştirme kapsamına alınması ile birlikte Türkiye Emlak Bankası A.Ş. nin %50 hissesi Özelleştirme Yüksek Kurulu kararı ile birlikte Özelleştirme İdaresi ne, 2001 yılında ise Sümer Holding A.Ş ne devredilmiştir. Sümer Holding hisseleri, KİPTAŞ A.Ş tarafından satın alınarak 2005 yılından itibaren, İstanbul İmar Ltd. Şti. Anonim Şirkete dönüştürülmüş, yeni unvanı İstanbul İmar İnşaat A.Ş. olmuştur. Şirkette yeni gayrimenkul projeleri üzerinde çeşitli çalışmalar yürütülmektedir. (http://www.ibb.gov.tr/tr-tr/kurumsal/birimler/istanbulimaras/ Pages/AnaSayfa.aspx) - ULAŞIM A.Ş.: 1985 yılında İstanbul da raylı taşıma sistemlerini yaygınlaştırmak için başlatılan projeler sonucunda tamamlanan raylı sistem hatlarının işletmeciliğini yapmak üzere 1988 yılında İstanbul Büyükşehir Belediyesi, ULAŞIM A.Ş. yi kurarak faaliyete geçirmiştir. İstanbul'daki Tramvay, Metro ve Hafif Metro hatlarının işletmeciliğini yapan ULAŞIM A.Ş., toplam 64 km uzunluğundaki 7 kent içi raylı sistem hattının işletmeciliğini yapmaktadır. Günümüzde İstanbul Ulaşım her gün 700.000 in üzerinde yolcuya hizmet vermektedir. (http://www.istanbululasim.com.tr/) Araştırmamızda İstanbul Büyükşehir Belediyesine bağlı anonim şirketler sıralanarak, deneklerin bu şirketlerin hizmetlerinden duydukları memnuniyet düzeyleri 0-10 puan aralığında ölçülmeye çalışılmıştır. Bu soruda eğer denek, adı geçen şirket hakkında bir bilgiye sahip değilse ya da bu şirketten bir hizmet almamışsa herhangi bir puanlama yapmaması istenmiştir. Genel olarak değerlendirildiğinde İstanbul Büyükşehir Belediyesine bağlı 23 anonim şirketten sadece 3 tanesi 5 in altında değer almıştır. Geri kalan şirketlerden 2 si orta değer olan 5 puan alırken, 18 tanesi 5 in üstünde değerler almıştır. Bu durum genel olarak İstanbul Büyükşehir Belediyesine bağlı anonim şirketlerden duyulan memnuniyeti göstermektedir. İstanbul Büyükşehir Belediyesine bağlı anonim şirketlerin performansı denekler tarafından değerlendirildiğinde, memnuniyet düzeyi yüksek olan şirketler Ulaşım A.Ş. (7,8), İDO A.Ş. (7,8), Halk Ekmek A.Ş. (7,7), memnuniyet düzeyi düşük olan şirketler ise BİMTAŞ A.Ş. (3,7), KONUT A.Ş. (4,2) ve İMAR A.Ş. (4,5) şeklinde sıralanmıştır. Trafik sorununa getirdiği alternatif ulaşım imkanlarıyla İDO A.Ş. ve Ulaşım A.Ş. ile düşük fiyatla ekmek sunan Halk Ekmek A.Ş. deneklerce yüksek memnuniyet duyulan belediyeye bağlı şirketlerdir. 68