BİTLİS MERKEZ, TATVAN VE GÜROYMAK İLÇELERİ İÇİN SOSYO-EKONOMİK GELİŞMİŞLİK VE KATI ATIK MİKTARLARI ARASINDAKİ İLİŞKİ Orhan Taner Can 1, Ayşegül Demir Yetiş 1, Leyla Gazigil 1, Muhammed Musa Tütün 2, Recep Yetiş 3 1 Bitlis Eren Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü,13000, Bitlis 2 Bitlis İli, İlçeleri ve Beldeleri Katı Atık Bertaraf Tesisleri Yapma ve İşletme Birliği (Bİ-KA), 13000, Bitlis 3 Harran Üniversitesi Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, 63190, Şanlıurfa Özet Nüfus artışı, teknolojinin gelişmesi ve hayat standardının yükselmesi ile üretilen katı atık miktarı artmakta ve aynı zamanda kompozisyonları da değişmektedir. Katı atık miktarındaki ve çeşitliliğindeki bu artış çevre sorunlarını ve kirliliğini beraberinde getirmekte, toprak, hava ve su kaynaklarının kirlenmesine neden olarak rahatsız edici koku, sinek üremesi gibi birçok sorunun yanında bulaşıcı hastalıkların yayılmasına sebebiyet vermektedir. Dolayısıyla katı atıklar; bertaraf edilmesi gereken büyük problemlerin başında gelmektedir. Katı atık miktarları ve kompozisyonları üretildikleri bölgenin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyleri ile ilişkili olarak farklılıklar göstermektedir. Bu farklılık ülkeler, iller ve ilçeler arasında açık bir şekilde görülebilmektedir. Ekonomik ve sosyal alanlardan seçilen ve gelişmişlik düzeylerini en iyi biçimde yansıtabilecek nüfus, istihdam, eğitim, sağlık, sanayi ve diğer refah göstergeleri kişilerin bölgelere, illere ve ilçelere göre oluşturdukları atık miktarlarını etkilemektedir. Kişi başına katı atık üretimi bölgelere göre çeşitlilik göstermekte olup yaşam standartlarının düşük olduğu kırsal alanlarda üretilen katı atık miktarı, yaşam standartlarının yüksek olduğu kentsel alanlardan daha düşüktür. Amerika Birleşik Devletlerinde 2008 yılında kişi başına katı atık üretimi 2.04 kg/gün, Türkiye de 2012 yılında kişi başına katı atık üretimi 1.12 kg/gün ve Bitlis ilinde 2013 yılında kişi başına katı atık üretimi 0.56 kg/gün olarak ölçülmüştür. Bitlis ilinde Bİ_KA birliği (Bitlis İli, İlçeleri ve Beldeleri Katı Atık Bertaraf Tesisleri Yapma ve İşletme Birliği) oluşturulduktan sonra 2011 yılı Ocak ayı itibarı ile kurucu ve üye belediyelere ait atıklar Bitlis Düzenli Katı Atık Depolama Tesisi nde bertaraf edilmeye başlanmıştır. Bu tarihten itibaren Bitlis merkez, Tatvan ve Güroymak ilçelerinden gelen atık miktarları aylık olarak kg bazında kayıt altına alınmaya başlanmıştır. Bu çalışmada, 2011-2013 yılları arasında hem ortalama ve hem de yaz ve kış mevsimi baz alınarak Bitlis merkez, Tatvan ve Güroymak ilçelerinde kişi başına oluşan belediye atık miktarları, TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) verilerinden alınan adrese dayalı merkez ve ilçe nüfusları da göz önüne alınarak sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyine göre karşılaştırarak sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Bİ-KA, Bitlis, düzenli depolama, katı atık miktarı ve üretimi, sosyo-ekonomik gelişmişlik 370
THE RELATIONSHIP BETWEEN THE AMOUNT OF SOLID WASTE AND SOCIO-ECONOMIC DEVELOPMENT FOR BITLIS CENTRUM TATVAN AND GÜROYMAK DISTRICTS Orhan Taner Can 1, Ayşegul Demir Yetis 1, Leyla Gazigil 1, Muhammed Musa Tutun 2, Recep Yetis 3 1 Bitlis Eren University, Faculty of Engineering and Architecture, Environmental Engineering Department, 13000, Bitlis 2 Bitlis Province Districts and Sub-Districts Solid Waste Disposal Facilities Construction and Operation Union (BI- KA), 13000, Bitlis 3 Harran University, Faculty of Engineering, Environmental Engineering Department, 63190, Sanliurfa Abstract Together with the increase in the population, technological developments and the rise in life standard, the amount of produced solid waste increases and their compositions also change. This increase in the variability and amount of solid waste gives rise to the environmental pollution and problems; and causes to the expansion of infectious illnesses in addition to many problems such as disturbing odor and fly reproduction by resulting in the pollution of soil, air and water sources. Therefore, solid wastes are the most important one of the great problems which should be disposed. The amounts of solid waste and their compositions vary depending on the host regions socioeconomic level of development. This difference can obviously be seen among states, cities and towns. Population, employment, education, health, industry and other wealth indicators which can clearly reflect the level of development and are selected from economic and social fields affect the amounts of waste formed by the people depending on the regions, cities and district. The production of solid waste per person varies depending on the regions and the amount of solid waste produced in rural areas in which the life standards are low is lower than the city areas in which life standards are high. The production of solid waste per person in the USA in 2008 was calculated as 2.04 kg/day; the production of solid waste per person in Turkey in 2012 was calculated as 1.12 kg/day and the production of solid waste per person in the city of Bitlis in 2013 was calculated as 0.56 kg/day. After the union of BI_KA (The City, District and Towns of Bitlis the Union of Building and Operating Solid Waste Disposal Facilities) was formed, the wastes belonging to the founder and member municipalities have started to be disposed in Bitlis Regular Solid Waste Landfill Facility since January 2011. As of this date, the amounts of wastes coming from Bitlis Centrum and the districts of Tatvan and Guroymak have started to be monthly recorded at the base of kg. In this study, the waste amounts of municipalities occurring in Bitlis Centrum and the districts of Tatvan and Guroymak per person between the years 2011-2013 by taking both mean and summer and winter season as the base have been submitted as based on the address taken from the data of TUIK (Turkish Statistical Institu), by taking the populations of Centrum and towns into consideration and by comparing according to the socio-economic developmental level. Keywords: BI-KA, Bitlis, landfill, production and amouns of solid wastes, socio-economic development 371
1. GİRİŞ Katı atık terimi; üreticisi tarafından atılmak istenen ve toplumun huzuru ile özellikle çevrenin korunması bakımından, düzenli bir şekilde bertaraf edilmesi gereken katı maddeleri ve arıtma çamurunu, (iri katı atık, evsel katı atık, yönetmelikte katı atık olarak anılmaktadır.) ifade eder (KAKY, 1991). Başka bir tanımda katı atıklar; çeşitli faaliyetler (evsel, endüstriyel ve her türlü insan faaliyetleri gibi ) neticesinde ortaya çıkan üreten tarafından istenmeyen ve herhangi bir amaçla tekrar kullanılmayacak olan katı maddeleri ifade etmekte olup, oluştukları yere göre evsel, endüstriyel ve ticari katı atıklar olarak isimlendirilirler (Yılmaz vd., 2003). Yenice vd. (2009) tarafından yapılan tanımda ise katı atıklar, ev, iş yeri, okul vb. alanlardan işe yaramadığı gerekçesiyle atılan ancak çevre ve insan sağlığına zararları nedeni ile düzenli biçimde uzaklaştırılması gereken maddeler olarak tanımlanabilmektedir. Sanayileşmenin ve sosyal yaşam koşullarının sürekli ileriye gittiği günümüzde, bu gelişmelerin beraberinde getirdiği çevre kirliliği; ülkelerin gündeminde ilk sıralarda yer almaya başlamıştır. Yanlış teknoloji kullanımı, bilinçsizlik, doğa sevgisinden yoksunluk ve çevre sağlığının öneminin anlaşılamaması, çevre kirliliğinin artışını daha da hızlandırmıştır (Hanay ve Koçer, 2006). Nüfus artışı, tüketimdeki kontrolsüzlük, teknolojinin gelişmesi, hayat standardının yükselmesi, üretilen katı atık miktarının artması, atıkların kompozisyonlarının değişmesi ve bunların direk olarak doğaya bırakılmasıyla dünyadaki doğal kaynaklar hızla azalarak kirlenmiştir (Ulusoy ve Vural, 2001; Kulaç, 2006). Doğal kaynakların ham madde olarak üretimde bilinçsiz kullanımları sebebiyle bu kaynakların verimli kullanımı ortadan kalkmakta ve hızla yok olmaktadır. Kirlenen toprak, hava ve su kaynakları rahatsız edici kokunun yanı sıra, sinek üremesi gibi birçok sorunun yanında bulaşıcı hastalıkların yayılmasına da sebebiyet vermektedir. Mevcut kirliliklerin içerisinde yer alan katı atıklar, bertaraf edilmemeleri halinde; özellikle şehirlerde yaşayan insanlar için ilk göze çarpan çevre kirliliğine dönüşmektedir. Çevre kirliliğine yol açan bu atıklar, başlıca; yiyecek atıkları, kağıt-karton, plastik, naylon, metal-teneke, cam, deri, kemik, lastik, taştoprak, odun, tekstil, bahçe atıkları ve ince taneli çöpler olarak ifade edilebilirler (Hanay ve Koçer, 2006). Çevreye verdiği zararlardan dolayı bu atıkların düzenli ve ekonomik bir şekilde toplanması gerekir. Katı atıkların oluşturduğu kirlilik ve buna bağlı mevcut ve potansiyel risklerin boyutunun her gün artması, doğal kaynakların azalması, ekonomik ve diğer nedenlerle, katı atık sorunu gittikçe önem kazanmakta ve karmaşıklaşmaktadır. Yerel yönetim açısından da bu sorunlar ele alınarak düzenli katı atık tesisi kurulumunun önemi gittikçe artmakta ve yönetmeliklerle yaptırımı desteklenmektedir. Atık oluşumundan nihai bertarafa kadar bütün kademeleri içine alan entegre bir katı atık yönetiminin (Atık oluşumu; Kaynakta sınıflandırma, biriktirme, ayıklama ve isleme; Toplama, tasıma ve transfer; Ayırma, isleme ve dönüştürme ve Nihai bertarafı gibi) unsurları ile bunların birbirleri arasındaki ilişkilerin çok iyi bilinmesi zorunludur. Sağlıklı bir atık yönetimi, atıkların kaynaktan alınarak nihai bertarafına kadar entegre bir sistem içerisinde barındırarak her bir aşaması bir sonraki adımı tamamlayacak şekilde önceden planlanmalıdır (Kulaç, 2006). Katı atıkların daha iyi yönetilmesinde ve doğal ham madde kaynaklarının verimli kullanılmasında, günümüzde geçmişe nazaran ilerlemeler meydana gelmiştir (Hanay ve Koçer, 2006). Bitlis İli Katı Atık Yönetimi projesinde (2006), Bitlis ve çevre belediyelerdeki yeraltı suyu ve çevre kirlenmesini azaltmak ve Bitlis, Tatvan Güroymak Belediyeleri ve civarında Türk mevzuatı ve AB müktesebatına uygun olarak bir katı atık yönetimi sistemi kurmak 372
yoluyla yeniden kullanım ve geri dönüşümü artırmak hedeflenmiştir. Bu hedef doğrultusunda katı atıkların depolanmasından kaynaklanan sızıntı sularının toprak katmanları arasından geçip yeraltı veya yüzeysel sulara karışmasının önlendiği, çıkan gazın toplanıp bertaraf edildiği, katı atıkların çevreye en az olumsuz etki yapacak şekilde serilip, sıkıştırılıp, her gün üstünün örtüldüğü, mühendislik temel ilkelerine göre düzenli depolama sahasının planlanıp inşa edilmesi için bir plan program dahilinde (Kulaç, 2006), Bitlis ilinde Bİ-KA birliği (Bitlis İli, İlçeleri ve Beldeleri Katı Atık Bertaraf Tesisleri Yapma ve İşletme Birliği) oluşturulmuştur. 2010 yılında inşası biten ve 2011 yılı Ocak ayı itibarı ile kurucu ve üye belediyelere ait atıklar Bitlis Düzenli Katı Atık Depolama Tesisi nde bertaraf edilmeye başlanmış ve bu tarihten itibaren Bitlis merkez, Tatvan ve Güroymak ilçelerinden gelen atık miktarları aylık olarak kg bazında kayıt altına alınmıştır. Bu çalışmada, 2011-2013 yılları arasında hem ortalama ve hem de yaz ve kış mevsimi baz alınarak Bitlis Merkez ve ilçelerinde (Tatvan ve Güroymak) kişi başına oluşan belediye atık miktarları, TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) verilerinden alınan nüfuslar da göz önüne alınarak sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyine göre karşılaştırarak sunulacaktır. 2. SOSYO-EKONOMİK GELİŞMİŞLİK VE ATIK OLUŞUMU ARASINDAKİ İLİŞKİ Şehirlerin ve şehirlerde yaşayan nüfus sayısının artması demografik, ekonomik ve sosyal bir değişmeyi ifade etmektedir. Demografik anlamdaki değişmede kırsal ve tarımsal alanlardan nüfusun şehirlere göçü, ekonomik anlamdaki değişmede ise tarım ve hayvancılıkla uğraşan nüfusun başta sanayi olmak üzere tarım dışında sektörel bazda faaliyetlere yönelmesi, sosyal anlamdaki değişimde ise kişilerin hem demografik ve hem de ekonomik olarak şehirleşen nüfusun kurallarını ve yaşayış biçimini benimsemesi olarak ifade edilmektedir (Ulusoy ve Vural, 2001). Şehirler, buralarda yaşayan nüfusun geçim kaynaklarını tarım ve hayvancılık dışı uğraşanların oluşturduğu, toplumsal ilişkiler, kültürel alanlar ve nüfus yoğunluğu gibi birçok yönden kırsal alanlardan farklı olan yerlerdir. Buralarda yaşayan insanlar ise, şehrin kendine özgü kültürünü benimsemiş olan, kırsalın yaşam biçimlerinden farklı bir yaşam biçimi sürdüren, geçimini tarım ve hayvancılık dışı faaliyetlerden kazanır. Bu nedenle şehirlerin büyümesi, ekonomik gelişmeler, yaşam standartlarının yükselmesi ve her gün piyasaya yeni ürünlerin sürülmesi, evlerden ve ticari hizmet tesislerinden üretilen katı atık miktarının artmasına neden olmaktadır (Yılmaz vd., 2003; Ulusoy ve Vural, 2001; Hanay ve Koçer, 2006). Buna zamanında katkısı olup seneler geçtikçe insanların oluşturduğu katı atık miktarı da artmaktadır. Bununla birlikte şehirlerin nüfusu ile üretilen katı atık miktarı doğru orantılıdır. Katı atıkların miktar ve özellikleri ülkeden ülkeye değiştiği gibi, aynı ülkede bölgeden bölgeye hatta aynı şehirde semtten semte değişebilmektedir. Bu değişim; insanların sosyo-ekonomik yapısına, gelir seviyesine, tüketim ve kullanım alışkanlıklarına bağlıdır. Hızlı kentleşme, yaşam koşullarındaki değişimlere paralel olarak artan tüketim eğilimleri gibi nedenlerle kişi başına üretilen katı atık miktarlarında da sürekli bir artış söz konusudur (Yılmaz vd., 2003). Kişi başına katı atık üretimi bölgelere göre çeşitlilik göstermekte olup yaşam standartlarının düşük olduğu kırsal alanlarda üretilen katı atık miktarı, yaşam standartlarının yüksek olduğu kentsel alanlardan daha düşüktür. Amerika Birleşik Devletlerinde 2008 yılında kişi başına katı atık üretimi 2.04 kg/gün, Türkiye de 2012 yılında kişi başına katı atık üretimi 373
1.12 kg/gün ve Bitlis ilinde 2013 yılında kişi başına katı atık üretimi 0.56 kg/gün olarak ölçülmüştür. Gelişmiş ülkelerin yaşam standartlarını yükseltme istekleri doğal kaynak tüketimini de artırmıştır. İnsanların kullanım ve tüketimine sunulan bir ürünün, üretiminden tüketimine kadar olan süreç içerisinde ortaya çıkardığı atıklar, nüfus yoğunluğu fazla olan yerleşim alanlarında önemli bir sorun oluşturmaktadır. Bu sorunları azaltmak için, hammadde temininden ürünün üretimi ve tüketimi süreçlerinde ortaya çıkan katı atıkların bertaraf edilmesinde; çevreye en az zarar verecek uygulamaların tercih edilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda amaç, geri kazanılabilir (kağıt, karton, mukavva, cam, plastik, metal gibi) katı atıkların yeniden değerlendirilmesidir (Hanay ve Koçer, 2006) ki geri kazanım sisteminin temelinde; katı atıkların özellikleri ve oluşum miktarları, bölgenin coğrafi konumu, iklimsel ve mevsimler değişimler, bölgenin ekonomisi, bölge halkının yaşam standardı ve alışkanlıkları, bölge halkının geri kazanım ve tekrar kullanım alışkanlıkları, bölgede bulunan iş yeri, sanayi ve kamu kuruluşlarının türleri ve sayıları, bölge yönetiminin teknik kapasitesi, katı atık biriktirme, toplama ve uzaklaştırma sistemleri, konuya ilişkin mevcut yasal düzenlemeler gibi bir çok etken yer almaktadır (Şen ve Kestioğlu, 2007). Katı atık içindeki değerlendirilebilir bileşenler, hangi amaç ve yöntemlerle geri kazanılacak, arıtılacak, bertaraf edilecek olursa olsun, bu atıkların düzenli ve ekonomik bir şekilde toplanması gerekir. Geri kazanılabilir atıkların toplanmasında ise Tüketiciye getirtme ve Tüketiciden alma" gibi iki temel yöntem uygulanmaktadır (Kulaç, 2006). 3. MATERYAL VE METOD Bitlis İli, Bitlis nehrinin şekillendirdiği bir vadinin tabanında yaklaşık 1500 m rakımda yer almaktadır. Etrafı 1800 m ye kadar yükselen dağlarla çevrilmiş olup nerdeyse % 71 'ini kaplayan dağlar 2000 m yüksekliğe ulaşır. Bitlis iklimine bakıldığı zaman kaba çizgileriyle karasal özellikler göstermesine rağmen, gerçekte doğunun sert karasal iklimiyle Akdeniz iklimi arasında bir geçiş niteliği taşımaktadır (Demir Yetiş vd., 2013a). BİKA tarafından atıkların toplandığı ilçelerin (Bitlis Merkez, Tatvan ve Güroymak) coğrafik konumu Şekil 1'de görülmektedir. Şekil 1. Bitlis Merkez, Tatvan ve Güroymak ilçelerinin coğrafik konumu 374
Bitlis bölgesinde oluşan katı atıkların toplanması, taşınması ve düzenli olarak bertarafının sağlanması, geri dönüşüm malzemelerinin kaynağında ayrıştırılmasını ve yeniden değerlendirilmesini de içeren Katı Atık Yönetim birimi oluşturulmuştur. Bölgede atıkların geri dönüşümünü sağlayarak ekonomiye katkıda bulunmak ve kalıcı sürdürebilirliği hedeflemek amacıyla Bitlis Katı Atık Birliği (Bİ-KA), içerisinde Bitlis Merkez, Tatvan ve Güroymak belediyelerinin de yer aldığı üye belediyeleri tarafından kurulmuş olup, belediyeler tarafından toplanan ve taşınan atıklar Bİ-KA tarafından 2011 yılından itibaren "Bitlis Düzenli Depolama Sahasında" bertaraf edilmektedir (Demir Yetiş vd., 2013b). Bitlis ilinde 2010 yılında inşası biten düzenli depolama sahası, Bitlis Merkez, Tatvan, Güroymak ilçeleri ve yakınındaki iki köyün arasında bulunmaktadır (Şekil 2). Düzenli depolama sahası mesafe olarak, Bitlis Merkez ve Tatvan ilçesine 20 km, Güroymak ilçesine ise 18 km uzaklıkta bulunmaktadır. Düzenli Depolama Sahası Vahşi Çöp Dökme Sahası Aktarma istasyonu Geri Dönüşüm Merkezi Şekil 2. Bitlis İli Düzenli Depolama Sahasının konumu (Bitlis Bölgesel Katı Atık Yönetimi Projesi, 2006) 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Bitlis ili ve ilçelerinde (Merkez, Tatvan ve Güroymak) 2011-2013 yılları arasında ortalama ve yaz-kış mevsimi baz alınarak kişi başına oluşan belediye atık miktarları, TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) verilerinden alınan merkez ve ilçe nüfuslar değerlendirilerek, bu yerleşimlerinin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyleriyle karşılaştırılmıştır. Bitlis Merkez, Tatvan ve Güroymak Belediyelerine ait 2011, 2012 ve 2013 yılı nüfus verileri Tablo 1'de verilmiştir. Bitlis İli sınırları içerisinde Bitlis Merkez, Tatvan ve Güroymak İlçelerinden 2011 yılında 23,156 ton, 2012 yılında 29,094 ton, 2013 yılında ise 31,225 ton katı atık üretilmiş olup düzenli depolama sahasında bertaraf edilmiştir. 375
Tablo 1. Bitlis İli ve İlçelerine (Merkez, Tatvan ve Güroymak belediyeleri) ait nüfuslar (TÜİK, 2014) İl/İlçe 2011 yılı Nüfusu (kişi) 2012 yılı Nüfusu (kişi) 2013 yılı Nüfusu (kişi) Bitlis / Merkez 46.301 46.111 47.008 Bitlis / Tatvan 20.906 21.509 22.328 Bitlis / Güroymak 65.086 67.035 65.641 Bitlis düzenli depolama sahasına kabul edilecek katı atıkların kompozisyonunun tahmin edilmesi için Aralık 2005 tarihinde üç farklı gelir bölgesi ve ticari bölgeden toplanan bir günlük atıkların tamamının miktar olarak analiz edildiği atık analizi çalışması yapılmıştır, çalışmanın ağırlıklı ortalamaları Şekil 3 de görülmektedir (Demir Yetiş vd., 2013b). Buna göre en fazla oluşturulan atık, %44,61 ile gıda atıkları, sonrasında ise sırasıyla diğer yanıcı olmayan atıklar, plastik, metal, kağıt, cam ve karton olarak devam etmektedir. Şekil 3. Bitlis ili katı atık kompozisyonu Bitlis Merkez ve ilçelerinin (Tatvan ve Güroymak) sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyine bakıldığı zaman Tatvan ilçesinin 0,14517 ile 1. sırada, Bitlis Merkezin -0,02550 ile 2. sırada,, Güroymak ilçesinin ise -1,193 ile 3. sırada yer aldığı görülmektedir (Dinçer ve Özaslan, 2004). 2010 ve 2012 verileriyle yapılan "Türkiye de İllerin Gelişmişlik Düzeyi Araştırması" çalışmasında ise Türkiye'de 81 il içerisinde Bitlis ili -3,02 değeri ile Hakkari, Ağrı ve Ardahan illerinden sonra sondan 4. sırada yer almaktadır (Gül ve Çevik, 2014). Şekil 4'te Türkiye'nin mevsimsel ve ortalama olarak 2004-2012 yılları arasındaki katı atık miktarlarındaki değişim görülmektedir. Şekil 5'te ise bu çalışmaya konu olan Bitlis Merkez ve ilçeleri (Tatvan ve Güroymak) belediyelerine ait yaz, kış ve ortalama olarak 2011-2013 yılları arasındaki katı atık miktarlarındaki değişim görülmektedir. Türkiye genelinde katı atık ortalaması yaklaşık 1,12 kg/kişi-gün olarak gerçekleşirken, Bitlis ve ilçelerinde bu ortalama yaklaşık 0,56 kg/kişi-gün olarak gerçekleşmektedir. Bu oranla Bitlis, Türkiye de illerin gelişmişlik düzeyi sıralaması ile paralellik göstermektedir. 376
kg/kişi-gün UKAY 2014 1,4 1,2 1 1,3 1,29 1,31 Türkiye'nin Yıllara Göre Katı Atık Miktarlarının Değişimi 1,21 1,19 1,21 1,16 1,13 1,15 1,15 1,14 1,14 1,1 1,12 1,09 Yaz Kış 0,8 Ort. 0,6 0,4 0,2 0 2004 2006 2008 2010 2012 Yıllar Şekil 4. Türkiye'nin yaz, kış ve ortalama olarak 2004-2012 yılları arasında katı atık miktarlarındaki değişim Şekil 5. Bitlis Merkez, Tatvan ve Güroymak ilçelerinin yaz, kış ve ortalama olarak katı atık miktarlarındaki değişim Bitlis ve ilçelerinin Türkiye'nin en çok kar yağışı alan bölgesinde bulunması, atıkların üretimi ve toplanması açısından yaz ve kış ayları ortalamasının çok farklı olmasına neden olmaktadır. Şekil 5'te görüleceği gibi yaz ayları ortalaması kış ayları ortalamasının yaklaşık 2 katı kadar olabilmektedir. Oysa Türkiye ortalamasında yaz ayları ortalaması kış ayları ortalamasının ancak yaklaşık %5'i kadar fazla olabilmektedir. Şehirleşmeyi yalnızca bir nüfus hareketi veya artışı olarak görmek, eksik olarak ifade edilmesine neden olur. Çünkü şehirleşme bir toplumun ekonomik ve doğal yapısındaki değişmelerden de kaynaklanabilir. Dolayısıyla bir yerleşimin şehirleşmesi veya büyümesi 377
ifade edilirken, nüfus hareketinin kaynağını oluşturan ekonomik ve toplumsal değişmelere de yer vermek gerekir. (Ulusoy ve Vural, 2001) Sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi ile katı atık miktarları arasında ilişki Bitlis ili ve ilçeleri (Merkez, Tatvan ve Güroymak) arasında da incelenmiştir. Şekil 6'da Bitlis Merkezde katı atık ortalaması yaklaşık 0,54 kg/kişi-gün olarak gerçekleşirken, Tatvan ilçesinde 0.80 kg/kişi-gün ve Güroymak ilçesinde 0,33 kg/kişi-gün olarak gerçekleşmiştir. Bitlis Merkez ve iki ilçenin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyine bakıldığında Tatvan ilçesinin 0,14517 ile 1. sırada, Bitlis Merkez ilçesinin -0,02550 ile 2. sırada ve Güroymak ilçesinin ise -1,193 ile 3. sırada yer aldığı görülmektedir. Tatvan ilçesi sosyo-ekonomik olarak ilk sırada yer alırken kişi başına atık üretiminde de ilk sırada bulunmakta ve bunu Bitlis Merkez ve Güroymak ilçesi izlemektedir. Bu sonuçlardan da açıkça görüldüğü gibi kişi başına üretilen atık miktarları ile sosyo-ekonomik gelişmişlik arasında doğrudan bir ilişki söz konusudur. Şekil 6. Bitlis Merkez, Tatvan ve Güroymak İlçelerinin ortalama katı atık miktarlarındaki değişim 5. SONUÇLAR Bitlis Merkez ve Tatvan ve Güroymak ilçelerinin katı atık üretimleri ve sosyoekonomik gelişmişlikleri arasındaki ilişkinin araştırıldığı bu çalışmada; sonuçlardan da açıkça görüldüğü gibi kişi başına üretilen atık miktarları ile sosyo-ekonomik gelişmişlik arasında doğrudan bir ilişki ortaya çıkmaktadır. Çalışmada Bitlis ve ilçelerinin iklim koşullarının ve sosyo-ekonomik gelişmişliklerinin kişi başına katı atık üretimi ile doğru ilişkili ortaya konmuştur. Katı atık üretiminin bölgelere göre değişiklik gösterdiği, yaşam standartlarının düşük olduğu kırsal alanlarda üretilen katı atık miktarının, yaşam standartlarının yüksek olduğu kentsel alanlardan daha düşük olduğu görülmüştür. 6. KAYNAKLAR Bitlis Bölgesel Katı Atık Yönetimi Projesi, Nihai Fizibilite Raporu Türkiye İçin Ulusal Katılım-Öncesi Mali destek Programı (TR 0306.01), Ekim 2006. 378
Demir Yetiş, A., Can, O.T. Durmaz Bekmezci, H., Şapçı, Z., Gazigil, L,. Yetiş, R., Kınay, M., Harmancı, T., Eribol, E., Ay, M., "Bitlis İli Kent Merkezi Atıksu Uzaklaştırma Sürecinin Değerlendirilmesi" 10.Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, 12-14 Eylül. Sayfa No:139-149. Ankara. 2013a. Demir Yetiş, A., Can, O.T., Durmaz Bekmezci, H., Şapçı, Z., Yücesoy, Z., Gazigil, L., Gözeten, C., Tütün, M.M., Bitlis İli Katı Atık Yönetiminin Değerlendirilmesi 5. Ulusal Katı Atık Yönetimi Kongresi / UKAY 2013. 29 Mayıs-1 Haziran. Kocaeli. 2013b. Dinçer, B., Özaslan, M., İlçelerin Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması, Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü, Nisan, 2004. Gül H. E., Çevik, B., 2010 ve 2012 Verileriyle Türkiye de İllerin Gelişmişlik Düzeyi Araştırması, İktisadi Araştırmalar Bölümü. Şubat, 2014. Hanay, Ö., Koçer, N.N., Elazığ Kenti Katı Atıkları Geri Kazanım Potansiyelinin Belirlenmesi. Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Dergisi Science and Eng. J of Fırat Univ. 18 (4), 507-511, 18 (4), 507-511. 2006. Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, (KAKY), Resmi Gazete Tarihi: 14.03.1991 Resmi Gazete Sayısı: 20814, 1991. Kulaç, A., Eskişehir tepebaşı belediyesi için katı atık yönetim sistemi seçiminde analitik seri süreci (ANP) yaklaşımı. Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimler Enstitüsü, Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı, Ağustos. 2006. Şen, M., Kestioğlu, K., Kırsal Belediyelerde Evsel Katı Atıkların Geri Kazanımı ve Ekonomik Analizi: Mustafakemalpaşa İlçesi/Bursa Örneği, Ekoloji, 17, 65, s45-51. 2007. Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK), Nüfus ve Demografi, Adrese Dayalı kayıt Sistemi (ADNKS) Verileri, 2014. Ulusoy, A., Vural, T., Kentleşmenin Sosyo Ekonomik Etkileri, Belediye Dergisi, Cilt:7, Sayı:12, Haziran ss:9-20. 2001. Yenice, M. K., Doğruparmak, Ş. Ç.,Durmuşoğlu, E. Kocaeli İli Katı Atık Karakterizasyonu. Türkiye Katı Atık Yönetimi Sempozyumu-TURKAY, Yıldız Teknik Üniversitesi, 15-17 Haziran, İSTANBUL. 2009. Yılmaz, G., Yeşilnacar, M.İ., Uyanık, S., Selçuk, B., Şeneş, S., Ahmedova, C., Aslan, M., Özkay, F., Atasoy, A.D., Demirel, S., Karataş, S., Demir, Ö., Şanlıurfa İli Evsel Katı Atık Kompozisyonunun Belirlenmesi, Ulusal Katı Atık Kongresi 2003 (UKAK). Dokuz Eylül Üniversitesi 7-9 Mayıs. İzmir. 2003. 379