Kelaynak Kuşlarında (Geronticus eremita)kuluçka Öncesi ve Yuva Kurma Davranışları

Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 6 (Özel Sayı 2): 175-183, 215 Araştırma Makalesi Kelaynak Kuşlarında (Geronticus eremita)kuluçka Öncesi ve Yuva Kurma Davranışları Ahmet KILIÇ1*, Ersin UYSAL2, Fehmi YÜKSEL3 1. Dicle Üniversitesi, Fen Fak. Biyoloji Bölümü,2128 Diyarbakır Türkiye 2. Dicle Üniversitesi. Diyarbakır Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu, Bilgisayar Teknolojileri Bölümü 3. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 15.Bölge Müdürlüğü, Şanlıurfa Orman Su İşleri Şube Müdürlüğü *ahmetk@dicle.edu.tr Özet: Kelaynak kuşları uzun yıllardan (1977) beri Birecik te (Şanlıurfa) kafeslerde korunmaya çalışılmaktadır. Araştırmanın amacı üremeyi etkileyen özellikleri belirleyerek kelaynak kuşu sayılarını artıracak faktörleri ortaya çıkarmaktır. Dört yıl boyunca (212215) üreme döneminde (şubat sonu-haziran ortası) serbest yaşayan kelaynak kuşları her hafta iki gün izlenmiştir. Araştırma gün boyu 7-9 saat sürdürülmüştür. Kelaynak kuşları kuluçka öncesi yuvalarında bulunur ve otururlar. Sürekli gözlenen beş yuvada beş farklı güne ait elde edilen sonuçlar şunlardır. Yuva eşler tarafından çok az yalnız bırakılır. Yuvanın ortalama 19 dakika boş bırakıldığı, dişi+erkek tarafından ortalama 136 dakika, dişi tarafından ortalama 22 dakika ve erkek tarafından ortalama 187 dakika korunduğu tespit edilmiştir. Yuva sahiplerinin kuluçka öncesindeki yuvada oturma süreleri (dakika) için, Boş yuva ile (Dişi+Erkek Yuvada, Erkek Yuvada), Dişi+Erkek ile (Boş Yuva, Dişi Yuvada) yuva sahipleri arasında ortalama yuvada kalma sürelerinin istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde değiştiği gözlenmiştir. Aynı şekilde Dişi Yuvada ile (Dişi+Erkek Yuvada, Erkek Yuvada) ve Erkek Yuvada ile (Boş Yuva, Dişi Yuvada) yuva sahipleri arasında da ortalama yuvada kalma sürelerinin istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde değiştiği gözlenmiştir. Kuluçka öncesi dönemde kelaynak kuşu erkeği yuvasında eşinden daha fazla bulunur ve yuvasını savunur. Eşler yuvada birlikte de bulunur. Kuluçka başlamadan önce bile yuva nadir olarak boş bırakılır. Anahtar Kelimeler: Kelaynak, Geronticus eremita, Kuluçka Öncesi, Eş, Yuvanın Savunulması The Bald Ibis Birds (Geronticus eremita) Pre-incubation and Nest-Building Behaviour Abstract: Bald ibis birds have been protected in cages in Birecik since a long time (1977). The aim of the study is to determine the properties affecting reproduction and reveal the factors that may increase the quantities of bald ibis birds. Bald ibis birds were monitored 2 days in a week in their reproduction season (end of february - mid june) for four years (212-215). The research was conducted all day long for 7-9 hours. Bald ibis birds stay in their nest and sit before incubation. the results obtained from 5 different days in continuously monitored 5 nests are as follows: The nests are rarely left unprotected by spouses. It was determined that the nests were left unprotected for 19 minutes in average. The protection period was 136 minutes for male and female, 22 minutes by female and 187 minutes by male. The statistical multiple comparison test results for sitting periods of nest owners (minute) are as follows: It was observed that the difference in average staying in nest period is statistically significant between empty nest (female+male in nest, male in nest) and female+male in nest (empty nest, female in nest) and nest owners. At the same time it was observed that the difference in average staying in nest period is statistically significant between female in nest (female+male in nest, male in nest) and male in nest (empty nest, female in nest) and nest owners. The male bald ibis stays and defends their nest more than female partner in the incubation period. Partners are stay together in nest and also defend their nest. Nest are not left empty even before incubation Keywords: Northern bald ibis, Geronticus eremita, pre-incubation, partner, defense of nest Giriş Kelaynakların 17.yüzyılda Avrupa da (Almanya, Avusturya) yaşadıkları (Şahin 198, Şahin 1983-a, Pegoraro 1996) ve buralarda avlandıkları bildirilmektedir. Ayrıca tarım alanlarının genişlemesi, beslenme ve barınmalarının kısıtlanmasından dolayı Avrupa da soyu tükenmiştir (Pegoraro 1996). Kelaynak kuşları doğal yayılış alanı olan Ortadoğu da yer alan ülkelerde de (Irak, Suriye, Filistin) avlanmıştır (Şahin 198). Avrupa da olduğu gibi Ortadoğu da da soyu tükenmiştir. Buna mukabil kelaynaklar Birecik te kutsal kabul edilip korunmaktadır (Şahin 198, 1986, Pegoraro 1996). 175

Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 6 (Özel Sayı 2): 175-183, 215 Kelaynak kuşları (Geronticus eremita) dünyada soyu kritik tehlikede olarak kabul edilir (IUCN 215). Dünyada üzerinde iki popülasyonu yaşamaktadır. Fas taki popülasyon toplam 524 bireyden oluşmaktadır. Bu kolonide 214 yılında çift başına 1.6 yavru yetiştirilmiştir (Oubrou & El Bekkay 214). İkinci popülasyon Türkiye de bulunmaktadır. Türkiye de ise tabiatta soyu tükenmiş olarak kabul edilmekte ve yarı doğal kabul edilmektedir. Şubat 215 te 185 kelaynak kuşu kafeslerden doğaya bırakılmıştır (Şanlıurfaormansu 215). Ayrıca Suriye de bulunan ve yedi bireyden oluşan küçük bir grubun doğal olarak yaşadığı belirlenmiştir (Serra et all 23, 23, 24, 26, 29, 211). Bu grubun durumu Suriye deki iç savaştan dolayı bilinmemektedir (BBC News 215). Kelaynak kuşlarının Birecik teki sayılarının 193 yılında 3 olduğu bildirilmektedir (IAGNBI 215). 196 lı yıllardan itibaren sayıları hızla azalmıştır. Tarım alanlarında kullanılan DDT popülasyonun çökmesine neden olmuştur (Şahin 198). 1977 yılından itibaren Birecik te kurulan Kelaynak Kuşu Yetiştirilme İstasyonunda 11 bireyle koruma çalışmalarına başlanmıştır (Şahin 198, Pegoraro 1996). Kelaynak kuşları kafeste korunmaya ve yetiştirilmeye başlanmıştır. Aynı zamanda doğal olarak yaşayan kelaynak kuşları Birecik ilçe merkezindeki kayalıklarda serbest olarak üremeyi sürdürmüştür. Bu serbest kelaynak kuşları üreme dönemleri sonunda kışlakları olan Somali, Etiyopya da (Afrika) kışı geçirdikleri bilinmektedir. 1986 yılında beş çift, 1987 yılında yedi birey ve 1989 yılında da son birey serbest olarak Birecik te görülmüştür. 199 yılından beri doğal olarak Afrika dan göçten gelen kelaynak kuşları Birecik te görülmemektedir(iagnbi 215). Kelaynak kuşlarının son yıllardaki göç hareketleri üzerine çalışmalar yürütülmekte ve göç yollarını bilen tecrübeli birey sayılarının azlığı dolayısıyla düzenli göçler gözlenememektedir. Göç yollarını bilen tecrübeli bireyler Sudan, Eritre ve Etiyopya da kışı geçirirken, tecrübesiz genç kelaynak kuşlarının Arap Yarımadasında görüldükleri tespit edilmiştir (Serra ve ark 215). Dünyada pek çok ülkede ve hayvanat bahçelerinde sergilenen kelaynaklar Fas kökenli olup göçmen değildirler. Almanya, Avusturya ve İtalya işbirliği ile İtalya da kışları geçiren bir koloni oluşturulmuştur. İnsanlar tarafından yetiştirilen yavrular basılandıkları insanları ebeveyn olarak kabul etmektedir. Bu yetiştiriciler yavruların takip etme davranışlarından yararlanarak kelaynak kuşu yavrularını İtalya ya göçe alıştırmışlardır. İtalya ya göç sırasında yetiştiriciler özel delta plan uçakları kullanmıştır. Yavrular da bu özel uçuş aracındaki yetiştiricileri takip etmiştir. Yavrular bu yolu bir kez öğrendikten sonra üreme dönemini gerçekleştirmek için Almanya ve Avusturya ya gitmeye başlamıştır. Üreme dönemi bitiminde yeniden İtalya ya dönmektedirler (Unsöld & Fritz 214, IAGNBI 215, Waldrappteam 215). Kelaynak kuşlarının eski üreme alanı Birecik şehir merkezindeki dik kayalıklar olmuştur. Buralara yukarıdan ve aşağıdan ulaşımı zordur (Şahin 198). Fas taki üreme yerleri de yüksek kayalıklardır (Pegoraro 1996). Suriye de tespit edilen doğal üreme yerleri yukarıdan ve aşağıdan bazı yırtıcıların ulaşamayacağı dik yarlarda bulunmaktadır (Serra 23, Serra ve ark. 23, 24, 26, 29, 211). Monogami (tek eşli) göstermekle beraber diğer bireylerle çiftleşme de görülür (Cramp 1998). Materyal ve Yöntem Kelaynak Kuşu Üretilme İstasyonu nda (Şanlıurfa-Birecik) yaşayan kelaynak kuşlarının son örnekleri araştırma materyalimizi oluşturmuştur. Araştırma 212-215 yılları arasında sürdürülmüştür. Yuvalar 5-1 m mesafeden izlenmiştir. Etoloji biliminin ilkeleri doğrultusunda müdahale edilmeden gözlenen doğal davranışlar kaydedilmiştir. Teleskop, dürbün, video kayıt makinesi ve fotoğraf makinesi kullanılarak davranışlar kayıt altına alınmıştır. İstatistiksel Değerlendirme; Bu çalışmada tanımlayıcı istatistik olarak ortalama, standart sapma, standart hata, minimum ve maksimum değerleri verilmiştir. Yuva sahiplerine (Boş yuva, Dişi+erkek, Dişi ve Erkek) göre ortalama yuvada kalma sürelerinin karşılaştırılmasında parametrik testlerden Kruskall-Wallis ANOVA testi, ikili 176

Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 6 (Özel Sayı 2): 175-183, 215 karşılaştırmalarda ise Mann-Whitney U testleri kullanılmıştır. p<,5 için sonuçlar istatistiksel olarak anlamlı kabul edilmiştir. Üreme döneminde (Mart-Haziran) her hafta iki gün gözlemler sürdürülmüştür. Araştırmalar günlük 7-9 saatlik gözlem ile gerçekleşmiştir. Kelaynak kuşları kafeslerden tabiata bırakıldıkları ilk günden yavruların yuvadan uçarak ayrıldıkları güne kadar izlenmiştir. Gözlem için seçilen beş yuva birbirlerine komşudur. Yuvalar arasında yaklaşık 4 cm boşluk bulunmaktadır. Kelaynak kuşlarının bir ayağında metal diğer ayağında plastik, renkli halk bulunur. Renkli halkaların üzerinde harfler (örnek: FA, JPV) yer almaktadır. Bu renkli halkalar sayesinde kelaynak kuşlarının eşeysel ve bireysel ayırt edilmesi mümkün olmuştur. Bulgular Birecik teki Kelaynak Kuşu Üretilme İstasyonu nda üreme davranışlarının sergilendiği yuvalardan beşi seçilerek gözlenmiştir. Yumurta yapımından önce yuvanın çok az boş bırakıldığı, yuva sahibi dişi ve erkeğin ayrı ayrı tek başlarına yuvada bulundukları gibi dişi ve erkek yuvada birlikte de bulunurlar. Kuluçka öncesi yuva sahipleri yuvalarını nadir olarak yalnız bırakır. Yapılan tespite göre yuva minimum 4.8 maksimum 42.6 dakika yalnız bırakılmıştır. Beş yuvaya ait ortalama boş bırakma süresi 18.92 (± 14.45 standart sapma) dakikadır. Bu sürenin de gün içindeki toplam süre olduğu belirlenmiştir (Tablo 1, Şekil 1). Tablo 1: Yuva Sahiplerinin Kuluçka Öncesindeki Yuvada Oturma Sürelerine (dakika) Ait Tanımlayıcı İstatistikler (n=5 Yuva). Yuva Sahipleri Ortalama Standart sapma Standart hata Minimum Maksimum Boş 18.92 14.45 6.46 4.8 42.6 Dişi+Erkek Yuvada 135.76 111.51 49.87 23.2 275.6 Dişi Yuvada 21.96 26.1 11.63. 65.4 Erkek Yuvada 187.36 117.67 52.62 29.6 343.8 Eşlerin yuvada beraber kalarak eş ilişkilerini (çiftleşme, karşılıklı tüy temizliği vb) sürdürdüğü görülür. Birlikte bulunarak, komşulara da yuvanın sahibi olduklarını göstermiş olurlar. Eşler gün içinde ortalama 135.76 (± 111.51 standart sapma) dakika yuvada birlikte kalmışlardır. Eşlerin birlikte yuvada minimum 23.2 dakika, maksimum 275.6 dakika kaldıkları tespit edilmiştir(tablo 1, Şekil 1). Dişi yuvada eşine göre daha az kalır. Beş yuvadan elde edilen sonuca göre dişiler gün içindeki gözlemler süresince ortalama olarak 21.96 (± 26.1 standart sapma) dakika yuvalarında kalarak komşulara karşı yuvasını korumuştur. Dişi yuvasında maksimum 65.4 dakika kalmıştır (Tablo 1, Şekil 1). Değişik yuvalarda dişilerin yuvada bulunma süreleri farklılık arz etmiştir. Erkek yuvada eşine göre çok daha fazla kalır. Beş yuvaya ait verilerin ortalamasına göre erkeğin ortalama 187.36 (± 117.67 standart sapma) dakika yuvasında yalnız kalarak koruyucu görevinde bulunmuştur. Erkeklerin gün içinde minimum 29.6, maksimum ise 343.8 dakika yuvada bulunduğu belirlenmiştir (Tablo 1, Şekil 1). Bu süreler içinde yuva sahibi erkeğin beslenme ihtiyacı, yuva materyali getirme gibi nedenlerle ayrıldığı tespit edilmiştir. Farklı yuvaların erkekleri arasında yuvada kalma süresi bakımından farklılıklar tespit edilmiştir. Bu durum bireysel farklılık-kişilik olarak değerlendirilebilir. 177

Ortalama Yuvada Kalma Süreleri(dakika) Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 6 (Özel Sayı 2): 175-183, 215 3 25 187,36 2 135,76 15 1 5 18,92 21,96 Boş Dişi+Erkek Dişi Erkek Yuva Sahipleri Şekil 1:Yuvada Kalma Süresi. Yuva sahiplerinin Kuluçka öncesindeki yuvada oturma süreleri (dakika) için istatistiksel ikili karşılaştırma testi (Mann-Whitney U testi) Tablo 2 deki gibi belirlenmiştir. Tablo 2: Yuva Sahiplerinin Kuluçka Öncesindeki Yuvada Oturma Süreleri (dakika) İçin İstatistiksel ikili karşılaştırma testi (Mann-Whitney U testi). Yuva Sahipleri Boş Dişi+Erkek Dişi Erkek Çoklu karşılaştırmalar (p<.5) Dişi+Erkek, Erkek Boş, Dişi Dişi+Erkek, Erkek Boş, Dişi Chi-Square=1,989; p=,12 Yuva sahiplerinin kuluçka öncesindeki yuvada oturma süreleri (dakika) için istatistiksel ikili karşılaştırma test sonuçları şunlardır. Boş yuva ile (Dişi+Erkek Yuvada, Erkek Yuvada), Dişi+Erkek ile (Boş Yuva, Dişi Yuvada) yuva sahipleri arasında ortalama yuvada kalma sürelerinin istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde değiştiği gözlenmiştir. Aynı şekilde Dişi Yuvada ile (Dişi+Erkek Yuvada, Erkek Yuvada) ve Erkek Yuvada ile (Boş Yuva, Dişi Yuvada) yuva sahipleri arasında da ortalama yuvada kalma sürelerinin istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde değiştiği gözlenmiştir. (p<,5 için sonuçlar istatistiksel olarak anlamlı kabul edilmiştir). Materyal Çalma Kelaynak kuşları boş buldukları yuvaya giderek materyal çalar. Yuvanın boş bırakılmaması bu açıdan büyük önem taşır. Dişi veya erkeklerin yuvalarında sürekli bulunması gerekmektedir. Başarılı yuva yapımı, kuluçka öncesinden itibaren erkeğin, erkek+dişinin yuvada kesintisiz bulunmasıyla gerçekleşir. Tablo 1 bu durumu ortaya koymaktadır. Beş yuvaya ait gözlem ortalamasında, yuvaların yalnızca 18,92 dakika boş bırakıldığı görülmektedir. Yuvanın boş bırakılmamasının eşler tarafından iyi bilindiği ve öneminin olduğu ortaya çıkmaktadır. 178

Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 6 (Özel Sayı 2): 175-183, 215 Kuluçka öncesi yuvaya materyal taşınır. Önce kalın dallar sonra ince ve yumuşak dal ve ot taşınır. Taşınan materyal arasında kâğıt, naylon ve benzeri ambalaj malzemeleri de vardır. Yuva materyali taşımada erkeğin asıl görevi aldığı görülmektedir (Tablo 3). Dişi nadir olarak yuva materyali taşır. Tablo 3: Kuluçka Öncesi Yuvaya Materyal Getirme Sayısı (n). Yuva No 1.Yuva 2.Yuva 3.Yuva 4.Yuva 5.Yuva Toplam % Dişi 1 %2 Erkek 4 16 15 24 22 %98 Yuva Yeri Seçimi Eşeysel olgunluğa erişmiş bireyler ilk kez eş oluşturacaksa, erkek kelaynak kuşu yuva yerinde oturur. Eşleşmemiş dişi buraya geldiğinde erkek oturduğu yerden yuva kurmaya davet davranışları yapmaya başlar. Yuva kurmaya davet davranışları şunlardır: erkek yuva yerine oturur, ensesini ve başını sırtına sürer, gagasını yukarı doğru atar bir taraftan da crup crup sesler çıkarır. Gagasını kanat gövde arasına sokar. Yuva materyali varsa (materyal yoksa varmış gibi davranır) bunları alıp yeniden yerleştirerek ilgiyi yuvaya, yuva materyaline çekerek geleni etkilemeye çalışır. Bu davranışlar yuvayı ziyaret eden başka kelaynaklara da defalarca tekrarlanır. Sonuçta etkilenen ile eş oluşturulur. 212-215 yılları arasındaki gözlemlerde kafeslerden bırakılan kelaynak kuşlarının ilk günlerinden itibaren çift olarak yuva yerlerine geçip yuvalara oturdukları tespit edilmiştir. Bu çiftler yuvanın önceki yıldan sahipleridir. Aynı yuva yerini erkeklerin dört yıl boyunca kullandıkları 212-215 gözlemlerinde ortaya çıkarılmıştır. Bazı yuvalara da önce erkeklerin gelip oturdukları gözlenmiştir. Kelaynak kuşları yuvalarını dik yarlara yaparlar. Bu durum avcılardan korunmayı sağladığı gibi yuvaya iniş ve yuvadan ayrılışlara da kolaylık sağlamaktadır. Birecik Kelaynak Kuşu Üretilme İstasyonunda yuva yerleri genel olarak yerden 1-2 m yüksekliktedir (Şekil 2). Şekil 2: Kelaynak Kuşu Üretilme İstasyonu Birecik 215. 179

Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 6 (Özel Sayı 2): 175-183, 215 Yuvanın Savunulması Yuvayı özellikle erkekler savunur. Dişiler ise bu konuda eşleri kadar görev almazlar (Tablo 1, Şekil 1). Zorla yuvaya gelen yabancı erkeklere karşı dişiler yuvayı savunmakta yetersiz kalmaktadır. Yuva sahibi dişi yuvaya gelen zorbadan dolayı yuvayı terk edebilir. Yuvanın erkeği geldiğinde zorba kaçmazsa şiddetli kavgalar başlar. Karşılıklı gaga ile birbirlerine vururlar. Galip her zaman yuva sahibidir. Bu esnada dişi eşinin yanında kalıp zorbaya gaga atmaya çalışarak eşine destek olur. Kanat vuruşları ve gagalamanın yapıldığı bu kavgalarda birbirlerini yuvadan itmeye çalışırlar. Tırnaklar zemine veya sert yerlere geçirilerek destek alınır ve rakip itilir. Fırsat bulunduğu an rakibin boynu veya gagası, alt ve üst gaga arasına alındığı takdirde, sıkılır ve bu durumda rakip yuvadan atılmaya çalışılır. Bazen yuva sahibi erkek pozisyon üstünlüğünü kaybedip yuvadan aşağıya düşebilir. Fakat uçup geri dönerek kavgayı üstünlük sağlayıncaya kadar sürdürür. Yuvanın dişileri bazen gelen yabancı erkeklere başlangıçta saldırı girişiminde bulunabilir. Gelen yabancı erkek bu saldırılara rağmen kalmaya devam edebilir. Bu yabancı erkek bir taraftan da kur yaparsa yuvanın sahibi dişi saldırıdan vazgeçebilir. Yan yana yuvada birlikte oturma devam edebilir. Hatta çiftleşme denemeleri bile görülebilir. Bu durum yuva sahibi erkeğin yuvaya gelmesiyle sonlanır. Yabancı erkek kaçma ve kavga arasında tercih yapmak durumundadır. Kavgaya başlarlarsa sonuç yukarıda izah edildiği gibi ev sahibi erkeğin üstünlüğüyle sonlanır. Tartışma Kelaynak kuşlarının kuluçka öncesi yuvalarıyla ilgili uğraşları ve eşler arasındaki ilgi farklılığı günümüze kadar araştırılmamıştır. Ayrıca komşu yuvalardaki çiftler arasındaki farklılıklar da kıyaslamalı olarak ele alınmamıştır. Kelaynak kuşları tabiatta serbest yaşadıkları dönemde, kışlaklarından gelip Birecik te görülmeye başlamalarıyla (şubat ortası) yuvaya yerlerine gelmeleri arasında iki haftadan fazla zaman geçtiği belirlenmiştir (Şahin 198). Bu bilgiden faydalanarak kelaynak kuşlarının kafeslerden serbest bırakılma zamanının şubat ortaları olmasının daha yerinde olacağı söylenebilir. 212-215 yılları arasında serbest bırakılma zamanının üç yıl şubat sonu, bir yıl ise şubat ortası olmuştur (Kılıç 215). 1976-1979 yıllarındaki gözlemlerde (Şahin 198) kelaynak kuşlarının yuva yerlerine ilk geldikleri zaman eşlemiş oldukları belirlenmiştir. Bu durum gözlemlerimizle uyumlu bir tespittir. Kelaynak kuşları kafeslerden bırakıldıkları andan itibaren çift olarak yuvalarında bulunurlar. 212-215 yıllarındaki gözlemlerde eşlerin önceki yıllardan birlikteliklerini sürdüren çiftler olduğu tespit edilmiştir. 1976-1979 yıllarında kelaynak kuşları markalanmadıkları için çiftlerin eski eşler olup olmadığı bilinmemektedir (Şahin 198). Eş olan kelaynak kuşları önceki yıldan yuvalarını kullanır. 212-215 yılı gözlemleri bu durumu göstermektedir. Eski yuvanın kullanılması durumu leyleklerden bilinmektedir. Leylekler uzun yıllar aynı yuvayı kullanmaktadır. Şahin (198, 1982-a) eşleşmiş olan kelaynakların kendilerine uygun bir yuva yeri aramaya koyulduklarını belirtmektedir. Fakat bunların yeni çiftler mi eski çiftler mi olduğu belirtilmemektedir. Önceki yıllardan eş olan çiftlerin aynı yuva yerini kullanıp kullanmadıkları hakkında bilgi mevcut değildir. 212-215 yılları arasındaki gözlemlerde eski ve yeni kurulan yuvalarda eşler arasındaki ilişkilerin benzer olduğu görülmektedir. Erkek yuva yerine oturur, başının arkasını omzuna ve sırtına sürer (gaganın silah olmadığı gösterilmiş olur), gagasını yanlara (kanat ve gövde arasına) yerleştirir (silah olan gaganın saklanması), materyal alıp kaldırır ve yeni yerlere yerleştirir (yuva kurma davranışı). Erkek bu davranışları sergilerken dişi ise erkeğin yanında durur veya 2-3 cm uzağından izler. Bazen gagaya alınan materyal eş tarafından da alınmaya çalışılır. 18

Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 6 (Özel Sayı 2): 175-183, 215 Birbirlerinden alma çabalarına rağmen çoğunlukla materyal eşe verilmez. Gagasında materyal olan bunu kendisi yerleştirir. Eş oluşturmanın yuva temelli olduğu kesin olarak iddia edilmemektedir. Varsa, başka unsurların etkisinin araştırılması gerekmektedir. Yuva yeri seçildikten sonra erkek daha fazla yuva materyali taşır (Şahin 198). Bu durum Fas taki kelaynak kuşlarında da görülmüştür (Rencurel 1974 Şahin 198 den). Erkeğin daha fazla yuva materyali taşıdığı sayısal olarak Birecik te 212-215 yılı gözlemlerinde de tespit edilmiştir (Tablo 3). Materyal taşıma yalnızca kuluçka öncesi görülmez. Kuluçka esnasında ve sonrasında da görülmektedir. Şahin (198) yuva materyalinin uzun süre taşındığını belirtmektedir. Fakat eşlerin materyal taşımadaki payları konusunda bilgi verilmemiştir. Yuva yapımı esnasında her iki eşin birlikte yuva materyali taşıdığı belirtilmektedir (Pegoraro 1996). Yuva materyali dal ve otlardan oluşmaktadır (Şahin 198, Pegararo 1996). 212-215 yılları arasında gerçekleştirilen gözlemlerimizde dal ve otların yanı sıra yuvalara kâğıt, naylon gibi ambalaj malzemelerinin bol miktarda taşındığı tespit edilmiştir. Pegoraro (1996) önceki yıldan kalan yuva materyallerinin uzaklaştırıldığını bildirmektedir. Birecik te 212-215 yıllarında yuva materyallerinin tamamının (bazı yuvalarda daha yavrular yuvadan uçmadan) ortadan kalktığı görülmüştür. Üreme dönemi başlangıcında yuva yerlerinde eski yuvaya ait materyal görülmemiştir. İzlenen yuvalardaki dişiler ve erkekler arasındaki yuvada kalmayla ilgili farklılık dikkat çekicidir. Kelaynak kuşlarında bireylerle ilgili olarak bu durum içgüdüsel olarak değerlendirilebilir. Aynı zamanda bireyler arasındaki farklılığın karakter yapısının yansıması olarak da düşünülebilir (Personality). Şekil 1 ve Tablo 1 deki sonuçlar bu durumun somut delili olarak sunulabilir. Pegoraro (1996) yuva yerinin genel olarak erkek tarafından korunduğunu belirtmekte fakat sayısal değerler verememektedir. Birecik te 212-215 yılları arasında erkeklerin yuvanın savunulmasında dişilerden daha fazla görev aldıkları gözlenmiştir (Tablo 1, Şekil 1). Yuva sahibi erkek kelaynak kuşları arasında yuvasıyla ilgilenme bakımından farklılıklar olduğu görülmektedir (Tablo 1). Bu durum yuvaya daha fazla bağlılık olarak yorumlanabilir. Görev paylaşımı içinde erkekler yuva savunulmasında esas rolü yerine getirir. Bunun bir başka açıdan değerlendirmesi ise bazı dişilerin yuvaya az bağlı, dışarıda durmaya daha meyilli olması olarak da değerlendirilebilir. Dişiler yuva dışında kaldıkları sürede beslenmeleri için gerekli olan yiyecek aramaya daha fazla fırsat bulurlar. Yumurta yapımı için bunun önem arz ettiği düşünülmektedir. Kelaynak kuşları kafeslerden bırakıldıkları gün hemen yuvalarına giderler. Bu yuvalar önceki yıllarda kullandıkları eski yuvalardır. Temmuz ayından beri kafeslerde tutulan (sekiz ay) kelaynak kuşlarının doğadaki ilk günlerinde çevrede özgürce uçuşup gezinmesi beklenir. Fakat yuvasında bulunmak kelaynak kuşları için daha önemlidir. Yuvalarda ilk günden itibaren şiddetli kavgalar izlenebilir. Yuvanın eski sahipleri ile bu yuvaya sahip olmak isteyenler arasında boğazı sıkmaya varan ciddi kavgalar görülür. Yuva yerine sahip çıkma ve yuva yeri gösterme erkeğin görevi olarak görülmektedir. Seçim dişiye aittir. Erkeğin gördüğü, oturduğu ve koruduğu yer eş / eş adayı dişiler tarafından beğenilirse eş oluşturma gerçekleştirilebilir. Dişi burayı beğenmezse veya istemezse terk ederken erkek hala aynı yerde oturmaya devam eder. Şahin (198) yuva materyallerinin çalınmasıyla büyük hırsızlıkların görüldüğünü, çiftlerin yuvalarını boş bırakmadıklarını belirtmektedir. Birecik şehir merkezinde doğal olarak yuvalandıkları kayalıklarda yuvalar birbirine yakın olduğundan materyal çalma daha kolay gerçekleşmiştir. Birecik Üretilme İstasyonu nda her bir yuva ayrı ayrı tahta kutularda olmasına rağmen yuva materyali çalma davranışı görülmüştür. Bu durum, komşu yuva sahiplerinin birbirlerini izledikleri sonucu ortaya çıkmaktadır. Fırsat olduğu anda boş bırakılan yuvalardaki materyal çalınmaktadır. Tablo 1 ve Şekil 1 yuvanın ne kadar az süreyle boş bırakıldığını göstermektedir. 181

Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 6 (Özel Sayı 2): 175-183, 215 Şahin (198) Rencurel in Fas ta yaşayan erkek kelaynak kuşları yuva yerlerine dişilerden önce gelip, yuva yerini belirlediğini bildirmektedir. Fas kökenli olup Basel Hayvanat Bahçesi nde bulunan kelaynak kuşlarında da aynı durum tespit edilmiştir (Hirsch und Schenker 1977, Schenker 1979, Şahin 198, 1982-b den). Şahin (198) Birecik teki kelaynak kuşları için bunu mümkün görmemektedir. Yapılan gözlemler neticesinde her iki araştırmanın haklı yönlerinin olduğu ortaya çıkmaktadır. 212-215 yılları arasında Birecik Kelaynak Kuşu Üretilme İstasyonu ndaki gözlemlerde kimi yuvalarda erkekler dişilerden önce yuva yerinde bulunurlar. Bu durum Hirsch und Schenker 1977, Schenker 1979 bulgularıyla uyuşmaktadır. Diğer yandan önceki yılın çiftleri eski yuva yerlerine birlikte gelirler. Bu durum da Şahin in (198) tespitleriyle uyuşmaktadır. Şahin (1983-b) yuva kurma zamanı kavgaların görüldüğünü bildirirken, Pegoraro (1996) kelaynak kuşlarında zarar verici kavgaların ender olarak görüldüğü belirtilmektedir Hâlbuki Birecik teki kelaynak kuşlarında kuluçka ve yavru bakımı sırasında çok ciddi kavgalar izlenebilmektedir. Yuva sahibi dişi yuvada olduğu zaman yabancı bazı erkekler yuvaya gelip girmektedir. Yuva sahibi bazı dişiler bu yabancı erkeklerle ciddi kavgalara tutuşmaktadır. Yuva sahibi erkek ise her halükarda yabancı erkekleri kovmakta ve kaçmayanlarla kavgaya girişmektedir. Diğer İbis türlerinde olduğu gibi (Stumpf 1978, Pegoraro 1996 dan) kelaynaklarda da yuva yeri önermenin erkeklere has olduğu bildirilmektedir (Pegoraro 1996). Birecik kelaynak kuşları gözlemlerimiz de erkek kelaynak kuşlarının yuvaya davet davranışları sergilediğini ortaya çıkarmıştır. Bu esnada sergilenen davranışlardan bazıları tamamen farklı eylem sırasında görülen davranışlardan olduğu ( üzerinden atlamalı hareket -yol değiştiren davranış )(Immelman 1982, 1983) belirlenmiştir. Yuva yerine davet çoğunlukla diğer eşeyden bireylere yapılır (Pegoraro 1996). Birecik te 212-215 yılı gözlemlerinde bu konuda benzer olan davranışların yanı sıra değişik davranışlar da tespit edilmiştir. Yuvada oturan dişi ise diğer bireyleri davet ettiği görülmez. Fakat erkek kuluçkada ise davet davranışları görülür. Gelen yabancı, erkek birey ise kısa süreyle (5-1 sn) davet (kur) yapana bakar ve bu yabancı erkekler kendiliğinden uzaklaşır. Bazen de yuvada oturan erkek kabartılan tüyleri ve uzatılan gagasıyla tehdit eder. Yabancı bunun üzerine uzaklaşır. Yuva önüne gelen yabancı bir dişi ise yuvada oturan erkek kur yapmaya başlar. Bu esnada gagasını yukarı dikip başının arkasını ve ensesini sırtına sürer. Silah olan gaganın kullanılmayacağı gösterilmiş olur. Ayrıca gaga, kanat ile gövde arasına sokulur. Tüy temizliği sırasında görülen bu durum gagayı (silah) saklamaya yöneliktir (Yol değiştiren davranış) (Şahin ve Biricik 1997). Davet eden ayrıca yuva kurma davranışlarından olan materyal havaya kaldırma ve yerleştirme davranışı da gösterir. Yabancı dişi İlgilenmeye başlarsa yuvadaki erkeğe yanaşır. İlgilenmezse, yuvada oturup kur yapan erkek bu davranışları bırakır. Erkeğin yabancı dişilere saldırısı pek görülmez. Pegoraro (1996) kelaynak çiftlerinin % 61,5 nin bir yıllık, % 19,2 iki yıllık, %15,4 üç yıllık ve %3,9 ise dört yıllık eş olduğunu belirtmektedir. 212-215 yılları arasındaki gözlemlerde Birecik te kelaynakların uzun yıllar (n= 5 yuvada dört yıl süreli) aynı eşle birlikteliklerini sürdürdükleri görülmüştür. Bu durumun tam olarak belirtilebilmesi için uzun yıllara ait gözlem sonuçlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Sonuç Soyu tehlike altında olan kelaynak kuşlarının sayılarının artırılması gerekmektedir. Üreme davranışlarının bilinmesiyle kuluçka ve yavru bakımı sırasında kelaynak kuşlarına destek olunabilir. Kelaynak kuşları yuvalarını pek boş bırakmazlar. Eşler arasında görev paylaşımı ilk kez sayısal olarak belirlenmiştir. Erkek kelaynak kuşları kuluçka öncesinde eşine göre yuvasında daha fazla bulunmaktadır. Yuvanın savunulmasında erkekler daha etkilidir. Yuva materyali erkekler tarafından yuvaya taşınır. Dişisi olmayan erkekler sahip oldukları yuva yerini korumaya devam eder. Fakat erkek tek başına yuva yapımında başarı sağlayamamaktadır. Erkeğin yuvaya olan bağlılığı üreme sezonu boyunca devam eder. Dişiler yuva dışında daha fazla zaman geçirerek beslenmelerini gerçekleştirir. Yumurta ve sağlıklı nesiller için bunu gerekli olduğu düşünülmektedir. Başka yuvalardan materyal çalma sıklıkla izlenir. Erkeklerin bulunduğu ve oturduğu yuva yerlerinin dişiler tarafından kabul edilmesiyle yuva kurulmaktadır. Dört yıl boyunca tek eşlilik (monogami) gösteren çiftler belirlenmiştir. Ayaklarındaki markalar 182

Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 6 (Özel Sayı 2): 175-183, 215 dolayısıyla bireylerin ve bunların cinsiyetlerinin belirlenmesi mümkün olmuştur. Kelaynak kuşlarının her birinin farklı karakterde (kişilik) olduğu söylenebilir. Teşekkür Kelaynak kuşu kurtarılma projesinin öncüsü, gerçek tabiat sever, bizlerden yardımını esirgemeyen hocamız M.SADULLAH ÖZTÜRK Beyefendiye kalbi teşekkürler. Bu çalışma Dicle Üniversitesi (DÜBAP-14-FF-73) tarafından desteklenmektedir. Kaynaklar BBC News (215) Is threat to Syria s northern bald ibis near Palmyra. (www.bbc.com/news/world-middle-east-3287235) 19.6.215. Cramp (1998) The Complete Birds of the Western Palearctic. Oxford CD-ROM, Oxford University Press. IAGNBI(215) Birecik Breeding Center, Turkey.http://www.iagnbi.org/en/turkey. 5.6.215. Immelman, K. 1982. Wörterbuch der Verhaltensforschung. Berlin, Hamburg, Parey. Immelman, K. 1983. Einführung in die Verhaltensforschung.3.,neubearb. u. Erw.Aufl. Berlin, Hamburg, Parey. IUCN 215. Red List of Threatened Species. 215.1 www.iucnredlist.org (4 June 215). Kılıç, A. 215. Reproduction Success in the Birecik Northern Bald Ibis (Geronticus eremita). Journal of Applied Biological Sciences. 9(1):6-1. Oubrou, W., El Bekkay, M. 214. Rapport sur la reproduction de l Ibis chauve dans la région de Souss-Massa. Saison 214. www.iagnbi.org (4.6.215). Pegoraro, K. 1996. Der Waldrapp: vom Ibis,den man für einen Raben hielt. AULA-Verl. Wiesbaden. Serra, G. 23. The discovery of Northern Bald Ibises in Syria. World Birdwatch, Marc. 25.1:1-13. Serra, G., Razzouk, T., Taher, M., Budieri, A., C. Bowden, C. 23. Newly discovered wild population of Northern Bald Ibis in Syria and provisional plans to develop a project to conserve them (in edit. Bowden) IAGNBI, 23 Newsletter 2: 8. www.iagnbi.org/en/downloads (2.2.215) Serra, G., M. Abdallah, A. Assaed, A. Abdallah, G. Al Qaim, T. Fayad, Williamson D. 24. Discovery of a relict breeding colony of northern bald ibis Geronticus eremita in Syria. Oryx. 38(1): 16-18. Serra, G., Peske L. 26. Northern Bald Ibis conservations efforts in Syria 22-26: results and lessons learned (in edits. C. Boehm, C.G.R Bowden, M. Jordan & C. King) 2nd IAGNBI Meeting Vejer, 26, 36-38 www.iagnbi.org/en/downloads (2.2.215) Serra, G., Peske, L., Scheisch Abdallah, M., Al Quaim G. 29. Breeding ecology and behaviour of the last wild oriental Northern Bald Ibises (Geronticus eremita) in Syria. Journal of Ornithology. 15: 769-782. Serra, G., Bruschini, C., Lindsell, J.A., Peske, L., Kanani, A. 211. Breeding range of the last eastern colony of Critically Endangered Northern Bald Ibis Geronticus eremita in the Syrian steppe: a threatened area. Bird Conservation International. 21: 284-295. Serra, G., Lindsell, J.A., Peske, L., Fritz, J., Bowden, C.G.R., Bruschini, C., Welch, G., Tavares, J., Wondafrash, M. 215. Accounting for the low survival of the Critically Endangered northern bald ibis Geronticus eremita on a major migratory flyway. Oryx. 49(2): 312-32. Şahin, R. 198. Kelaynak Kuşlarının (Geronticus eremita L.)Davranıs ve Biyolojileri. Docentlik Tezi. Diyarbakır Üniversitesi, Fen Fakültesi, Zooloji Bölümü, Diyarbakır. Şahin, R. 1982a. Beitrag zum Fortpflanzungsverhalten der freilebenden Waldrappe (Geronticus eremital.) in der Türkei. 1. Mitteilung: Ankunft, Paarbildung und Nisten. Ökol. Vögel. 4: 181-19. Şahin, R. 1982b. Zur Form der Ehe freilebender Waldrappen (Geronticus eremita) in Birecik (Türkei). Ornithol.Mitt. 34: 162-163. Şahin, R. 1983a. Beitrag zum Fortpflanzungsverhalten der freilebenden Waldrappe (Geronticus eremita L.) in der Türkei. 3. Mitteilung: Eiablage, Brüten und Schlüpfen. Ökol. Vögel. 5: 255-262. Şahin, R. 1983b. Beitrag zum Fortpflanzungsverhalten der freilebenden Waldrappe (Geronticus eremita L.) in der Türkei. 4. Mitteilung: Fortpflanzungskämpfe. Ökol. Vögel. 5: 263-27. Şahin, R. 1986. Birecik Kelaynakları (Geronticus eremita L.) ve Yaşama Şansları. Çamaltı Tuzlası ve Türkiye deki Diğer Kuş Cennetleri Sempozyumu, 14-15 Nisan Buca-İzmir, 11 sayfa.(1986). Şahin, R., Biricik, M. 1997. Etoloji. Karşılaştırmalı Hayvan Davranışı Bilimi. Dicle Üniversitesi Basımevi, Diyarbakır Şanlıurfa Orman Su (215) Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 15.Bölge Müd. Şanlıurfa Şube Müdürlüğü (http://sanliurfa.ormansu.gov.tr) 15.5.215 Unsöld, M., Fritz, J. 214. Rückkehr des Waldrapps. Falke, 61/7, 27-29. Waldrappteam (215) Reason for Hope. http://waldrapp.eu/index.php/de/projekt/projektinfo. 183 19.6.215