GEDİ Z DELTASİ ve İ ZMİ R KÖ RFEZİ 2014 YİLİ KİŞ ÖRTASİ SU KUŞU SAYİMİ RAPÖRU. İzmir Kuş Cennetini Koruma ve Geliştirme Birliği

GEDİ Z DELTASİ ve İ ZMİ R KÖ RFEZİ 2014 YİLİ KİŞ ÖRTASİ SU KUŞU SAYİMİ RAPÖRU İzmir Kuş Cennetini Koruma ve Geliştirme Birliği 01.07.2014

İÇİNDEKİLER GEDİZ DELTASI 2014 YILI KIŞ ORTASI SU KUŞU SAYIMI... 3 1. GİRİŞ... 3 1.1. Gediz Deltası... 3 1.2. Kış Ortası Su Kuşu Sayımları (KOSKS) Hakkında Genel Bilgi... 5 2. SAYIM SONUÇLARI... 9 2.1. Gediz Deltası... 9 3. DEĞERLENDİRME... 13 İZMİR KÖRFEZİ 2014 YILI KIŞ ORTASI SU KUŞU SAYIMI... 22 1. SAYIM SONUÇLARI... 22 2. DEĞERLENDİRME... 23 Sayımlara Katılanlar: 1. Ekip (Güney Gediz Ekibi): Taner Vatansever, Elif Hatipoğlu, Murat Alapa, Kemal Çelik. 2. Ekip (Orta Gediz Ekibi): Ömer Döndüren, Burak Özkırlı, Kübra Karafazlıoğlu, Bekir Salim. 3. Ekip (Kuzey Gediz Ekibi): Meltem Ünal, Bulut Okumuşoğlu, Murat Özder. Körfez Ekibi: Okyay Bulut, Cumhur Durmaz, Hüseyin Çelik. Raporu Hazırlayan: Ömer Döndüren, Biyolog, İzmir Kuş Cennetini Koruma ve Geliştirme Birliği, Temmuz 2014. Gediz Deltası ve İzmir Körfezi 2014 Yılı Kış Ortası Su Kuşu Sayımı, İzmir Kuş Cennetini Koruma ve Geliştirme Birliği nin organizasyonda, Orman ve Su İşleri Bakanlığı 4. Bölge Müdürlüğü İzmir Şube Müdürlüğü ve gönüllü kuş gözlemcilerinin işbirliği ile gerçekleştirilmiştir. 2

1. GİRİŞ GEDİZ DELTASI 2014 YILI KIŞ ORTASI SU KUŞU SAYIMI (25.01.2014) 1.1. Gediz Deltası Toplam 40.000 hektarlık yüz ölçümü ile Türkiye nin en büyük deltalarından biri olan Gediz Deltası, Murat ve Şaphane dağlarından doğan ve 400 km yol kat ederek Ege Denizi ne dökülen Gediz Nehri tarafından binlerce yılda şekillendirilmiştir. Bu oluşuma neden olan Gediz Nehri nin su toplama havzası 17.500 km² lik bir alana yayılmakta ve Kütahya, Uşak, Manisa, Balıkesir, Aydın, Denizli ve İzmir illerinde sınırları bulunmaktadır (Şekil 1.1). Gediz Deltası günümüzde Karşıyaka-Mavişehir in yanı başından başlayarak Foça Tepeleri ne kadar uzanan geniş bir kıyı şeridini içine almaktadır (Şekil 1.2). Yaklaşık 20.000 hektarlık kısmı çeşitli koruma statüleriyle (Doğal Sit, Yaban Hayatı Koruma Sahası, Ramsar Alanı) koruma altında olan deltada, tatlı ve tuzlu su habitatlarının yanı sıra maki-frigana bitki örtüsü ve kayalık yapısıyla dikkati çeken tepeler, tarım arazileri, tuzla, yerleşim ve sanayi alanları yer almaktadır. Şekil 1.1. Gediz Havzası ve havzada sınırı bulunan iller. 3

Şekil 1.2. Gediz Deltası Sulak Alan Koruma Bölgesi sınırları. Deltada bu zamana kadar yapılan araştırma ve amatör gözlemlerde 292 kuş türü kaydedilmiştir. 2006 yılında gerçekleştirilen Gediz Deltası Üreyen Kuşlar Atlas Çalışması nda, bu türlerden 103 üne üreme kaydı verilmiştir. Türkiye de Flamingo (Phoenicopterus roseus) nun Tuz Gölü ile birlikte ürediği iki alandan biri olan Gediz Deltası, nesli Dünya ölçeğinde tehlike altında olan tepeli pelikanın (Pelecanus crispus) Türkiye de bilinen 6, kara gagalı sumrunun (Sterna sandvicensis) ise iki üreme alanından biridir. Bugüne kadar Gediz Deltası nda yapılan araştırmalarda 315 bitki taksonu tespit edilmiştir. Çakal (Canis aureus), kızıl tilki (Vulpes vulpes), yaban kedisi (Felis silvestris), saz kedisi (Felis chaus), yaban domuzu (Sus scrofa), yaban tavşanı (Lepus europaeus), porsuk (Meles meles), gelincik (Mustela nivalis), kaya sansarı (Martes foina) gibi memeli hayvanların yanı sıra 28 tür sürüngen ve 4 tür kurbağa da deltada yaşamını devam ettirmektedir. 4

1.2. Kış Ortası Su Kuşu Sayımları (KOSKS) Hakkında Genel Bilgi 1.2.1. Su Kuşu Nedir? Su kuşu sayımları doğal olarak sulak alanlarda yapılmaktadır. Sulak alan Uluslararası Ramsar Sözleşmesi ne göre doğal ya da yapay, sürekli ya da mevsimsel, tatlı, acı ya da tuzlu, durgun ya da akan su kütleleri, bataklıklar, turbalıklar ve gelgitin çekilmiş anında derinliği altı metreyi aşmayan deniz suları olarak tanımlanmaktadır. Su kuşları ekolojik olarak sulak alanlara bağımlı kuş türleri olarak tanımlanır. Ancak bu tanım oldukça geniştir ve sulak alanlara bağımlı ötücü kuşlar bu guruba dâhil edilmez. Balık kartalı, ak kuyruklu kartal ve saz delicesi gibi sulak alanlarla ilişkili birkaç yırtıcı türü de bazı alanlar da sayımlara dâhil edilmektedir. Ülkemizde sayılan su kuşları aşağıdaki kuş gruplarını içerir: Sphenisciformes ve Procellariiformes ordoları (deniz kuşları) Charadriiformes ordosu (kıyı kuşları, martılar, korsan martılar, deniz papağanları, sumrular) Anseriformes ordosu (ördekler, kazlar, kuğular) Podicipediformes ordosu (batağanlar) Gaviiformes ordosu (dalgıçlar) Ciconiiformes ordosu (leylekler, balıkçıllar, çeltikçiler, kaşıkçılar) Pelecaniformes ordosu (pelikanlar ve karabataklar) Phoenicopteriformes ordosu (flamingolar) Gruiformes ordosunun bazı üyeleri (turnalar, su kılavuzları, bıldırcın kılavuzları, sakarmekeler, saztavukları ve saz horozları) Coraciiformes ordosunun Alcedinidae, Halcyonidae ve Cerylidae familyaları (yalıçapkınları) 292 Gediz Deltası'nda bugüne kadar kaydedilen toplam kuş türü sayısı 5

1.2.2. Su Kuşları Neden Sayılır? Su kuşları, sulak alanların ekolojik işleyişinin anlaşılması ve izlenmesi açısından indikatör canlı gruplarından biridir. Bu yüzden sulak alanlardaki su kuşlarının düzenli olarak sayılması gerekmektedir. Genel olarak su kuşlarının izlenmesinin nedenleri şunlardır: Su kuşu popülasyonlarının sayısal büyüklüklerinin izlenmesi Kuş popülasyonlarındaki sayısal ve dağılımsal değişimlerin tanımlanması Sulak alanların su kuşları için uluslararası öneminin tanımlanması Uluslararası koruma, ulusal düzenlemeler ve benzeri konularda su kuşu popülasyonlarının yönetimi ve korunması için bilgi desteği sağlanması KOSK sayımları her yıl yurdumuzdaki sulak alanların büyük çoğunluğunda 15 Ocak 15 Şubat tarihleri arasında gerçekleştirilmektedir. Sayımların yapıldığı bu tarih aralığı su kuşlarının en hareketsiz olduğu dönemdir. Bu tarihler Kuzey Yarımküre de kışın en çetin olduğu zamandır ve bu dönemde kuşlar çok fazla hareket etme eğilimi göstermez. 15 Şubat tarihinden sonra ise kış göçmeni olan türler yavaş yavaş kuzeye doğru göç etmeye başlar ve bu yüzden su kuşu sayısı düşer. Bunun yanı sıra ülkemizde yaz göçmeni olan su kuşlarından bazı türler de, şubat ortası ya da sonundan itibaren görülmeye başlar. Bu nedenle sayımların 15 Şubat a kadar bitirilmesi, kışlayan su kuşları popülasyonlarının en doğru biçimde belirlenmesi açısından daha uygun olmaktadır. Uluslararası su kuşu sayımları 1967 yılından bu yana her yıl küresel ölçekte Wetlands International tarafından organize edilmektedir. Tüm Kuzey Yarımküre de KOSK sayımları, bahsi geçen tarihler arasında düzenli olarak yapılmaya çalışılmaktadır. Türkiye de KOSK sayımları Orman ve Su İşleri Bakanlığı, bazı üniversiteler ve sivil toplum kuruluşları tarafından uzman ve gönüllülerden oluşan ekiplerle işbirliği içerisinde gerçekleştirilmektedir. Gediz Deltası Kış Ortası Su Kuşu Sayımı ise, İzmir Kuş Cennetini Koruma ve Geliştirme Birliği tarafından Orman ve Su İşleri Bakanlığı IV. Bölge Müdürlüğü İzmir Şube Müdürlüğü ile işbirliği halinde gerçekleştirilmektedir. Sayıma genelde İzmir ve civarında yaşayan gönüllü kuş gözlemcileri katılmaktadır. 6

1.2.3. Sayım Yöntemi Kış ortası su kuşu sayımlarında temel amaç alanda kışlayan su kuşu türlerini ve türlerin popülasyonlarını en doğru şekilde tespit etmek olduğundan, sayımın mutlaka aynı gün içinde ve mümkün olan en kısa sürede bitirilmesi gerekmektedir. Sayımın süresi uzadıkça, kuşların alan içinde yer değiştirme ihtimalinden dolayı hata oranı artabilir. Sayımların daha önceden belirlenen ve hatta yıllardır kullanılan belli sayım noktalarından yapılması da bilimsel olarak değerlendirilme imkânını arttırır. Gediz Deltası Türkiye de en fazla sayım noktasına sahip alanlardan biridir. Bunun nedenleri deltanın sulak alan kısmının yaklaşık 20.000 ha gibi büyük bir alan olması ve önemli bir kısmının tuz tavalarından oluşmasıdır. Tuz tavalarında bulunan kuşları saymak için her tavayı tek tek dolaşmak gerekmektedir. Bu yüzden Gediz Deltası yıllardır 3 ekip halinde sayılmaktadır. Bu yıl yapılan sayımda 1. Ekip Mavişehir den başlayarak Güney Gediz Deltası ve Çamaltı Tuz İşletmesi ne ait güney tuz tavalarını içine alan bölgeyi, 2. Ekip Homa Dalyanı, kuzey tuz tavaları, Kırdeniz Dalyanı ve Sazlıklar ile Kozluca Seddesi ne kadar olan bölgeyi, 3. Ekip ise Sazlıgöl, ve Gediz Nehri ile Foça Tepeleri arasında kalan bölgeyi saymışlardır. Harmandalı Çöplüğü ndeki martı türleri de 3. Ekip tarafından sayılmıştır. Ancak burada sayılan martılar Gediz Deltası KOSK Sayımı na dâhil edilmemektedir. Yine her yıl Gediz Deltası ile aynı gün içinde 4. bir ekip tarafından, İzmir Körfezi nin Mavişehir den başlayarak Urla ya kadar olan kısmı da sayılmaktadır. Bu sayımın sonuçları da bu raporda ek olarak sunulmuştur. Gediz Deltası 2014 Yılı Kış Ortası Su Kuşu Sayımı 25 Ocak 2014 tarihinde gerçekleştirilmiş ve sayıma şoförler dâhil toplam 11 kişi katılmıştır. Her ekipte en az bir teleskop ve her katılımcıda birer dürbün olacak biçimde malzemeler paylaştırılmıştır. Genel olarak sayımlarda teleskopla bir kişi kuşları sayarken, diğer bir kişi de sayım yapan kişinin söylediği türleri ve türlerin sayılarını not eder ve üçüncü bir kişi de o noktadan sayılan kuşların hareketlerini izler. Yer değiştiren kuşların tekrar sayılmaması için, varsa o bölgeden giden kuş grubunun hangi yöne gittiğini ve kuş sayısını izlemek gerekmektedir. Aynı şekilde sayımın yapıldığı bölgeye gelen kuşlar da takip edilmek zorundadır. Sayımlar her yıl mümkün olduğunca aynı noktalardan yapılmaktadır (Şekil 1.3). Yıllardan bu yana edinilen tecrübelerle, alan için en uygun sayım noktaları iyi bilinmektedir. 7

Şekil 1.3. Gediz Deltası 2014 Yılı KOSK Sayımı nda kullanılan noktalar. Bugüne kadar Gediz Deltası Kış Ortası Su Kuşu Sayımları'nda kaydedilen su kuşu türü sayısı 8

2. SAYIM SONUÇLARI 2.1. Gediz Deltası Gediz Deltası nda gerçekleştirilen 2014 Yılı KOSK Sayımı sonucuna göre deltada 57 türden 70.848 su kuşu sayılmıştır (Çizelge 2.1). Sayım bir gün içinde ve toplamda 57 sayım noktası kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Gediz Deltası 2014 Yılı KOSK Sayımı'nda görülen toplam su kuşu sayısı Çizelge 2.1. Sayımda görülen su kuşu türleri ve birey sayıları Sıra Türkçe Adı Latince Adı Birey Sayısı 1 Küçük batağan Tachybaptus ruficollis 54 2 Bahri Podiceps cristatus 97 3 Kara boyunlu batağan Podiceps nigricollis 84 4 Karabatak Phalacrocorax carbo 934 5 Tepeli karabatak Phalacrocorax aristotelis 8 6 Küçük karabatak Phalacrocorax pygmeus 114 7 Ak pelikan Pelecanus onocrotalus 3 8 Tepeli pelikan Pelecanus crispus 136 9 Sığır balıkçılı Bubulcus ibis 4 10 Küçük ak balıkçıl Egretta garzetta 40 11 Büyük ak balıkçıl Ardea alba 41 12 Gri balıkçıl Ardea cinerea 67 13 Kara leylek Ciconia nigra 2 14 Leylek Ciconia ciconia 1 15 Kaşıkçı Platalea leucorodia 76 16 Flamingo Phoenicopterus roseus 29973 17 Kuğu Cygnus olor 13 18 Angıt Tadorna ferruginea 359 19 Suna Tadorna tadorna 2217 20 Fiyu Anas penelope 324 9

Sıra Türkçe Adı Latince Adı Birey Sayısı 21 Boz ördek Anas strepera 8 22 Çamurcun Anas crecca 2840 23 Yeşilbaş Anas platyrhynchos 1447 24 Kılkuyruk Anas acuta 804 25 Kaşıkgaga Anas clypeata 2282 26 Elmabaş patka Aythya ferina 10 27 Tarakdiş Mergus serrator 4 28 Sukılavuzu Rallus aquaticus 1 29 Saztavuğu Gallinula chloropus 2 30 Sakarmeke Fulica atra 5669 31 Poyrazkuşu Haematopus ostralegus 18 32 Kılıçgaga Recurvirostra avocetta 1950 33 Akça cılıbıt Charadrius alexandrinus 57 34 Altın yağmurcun Pluvialis apricaria 440 35 Gümüş yağmurcun Pluvialis squatarola 414 36 Kızkuşu Vanellus vanellus 524 37 Küçük kumkuşu Calidris minuta 310 38 Kara karınlı kumkuşu Calidris alpina 2261 39 Döğüşkenkuş Philomachus pugnax 12 40 Suçulluğu Gallinago gallinago 1 41 Çamurçulluğu Limosa limosa 170 42 Kervançulluğu Numenius arquata 510 43 Kızılbacak Tringa totanus 636 44 Bataklık düdükçünü Tringa stagnatilis 1 45 Yeşilbacak Tringa nebularia 4 46 Yeşil düdükçün Tringa ochropus 3 47 Dere düdükçünü Actitis hypoleucos 1 48 Taşçeviren Arenaria interpres 1 49 Küçük martı Larus minitus 4 50 Karabaş martı Larus ridibundus 6755 51 İnce gagalı martı Larus genei 55 52 Küçük gümüş martı Larus canus 15 53 Kara sırtlı martı Larus fuscus 1 54 Gümüş martı Larus michahellis 9045 55 Kara gagalı sumru Sterna sandvicensis 3 56 Sumru Sterna hirundo 40 57 Yalıçapkını Alcedo atthis 3 Sayımda en yüksek sayıda görülen tür 29.973 bireyle flamingodur (toplam kuş sayısının %42,31 i). Flamingodan sonra en fazla sayıda görülen tür ise 9045 bireyle gümüş martıdır. Sayımda en yüksek sayıda görülen 10 su kuşu türünün toplamı, alanda sayılan tüm su kuşlarının %90,95 ini oluşturmaktadır (Şekil 2.1) 10

29973 9045 6755 5669 2840 2282 2261 2217 1950 1447 Şekil 2.1. Sayımda en yüksek sayıda görülen 10 su kuşu türü Gediz Deltası 2014 Yılı KOSK Sayımı nda kaydedilen su kuşu sayısının %90,95 ini oluşturan 10 türün dışındaki 47 su kuşu türünden bazıları sadece tek veya birkaç birey olarak görülmüştür. Bu türlerden bazıları alanda her zaman görülmeyen ya da sayıları genel olarak düşük olan türlerdir. Suçulluğu ya da sukılavuzu gibi bazı türleri görebilmek içinse özel çaba sarf edilmesi gerekir. Bu yüzden az sayıda olmaları ya da sayımlarda hiç görülmemeleri normaldir. Sayımda 1-2 birey arası gözlenen kuş türleri Şekil 2.2 de gösterilmiştir. 2 2 1 1 1 1 1 1 1 Şekil 2.2. Sayımda en düşük sayıda görülen 10 su kuşu türü 11

Sayım sonuçları, sayım noktaları bazında incelendiğinde özellikle Güney Gediz Deltası, sazlıklar bölgesi, Kırdeniz Dalyanı, Homa Dalyanı ve kuzeydeki bazı tuz tavalarının kuş sayısı açısından öne plana çıktığı görülmektedir. En fazla sayıda kuşun görüldüğü nokta ise Güney Gediz Deltası nda bulunan İzmir Kentsel Biyolojik Atık Su Arıtma Tesisi nin deşarj kanalının denizle buluştuğu noktadır. Bu noktada 14.535 su kuşu sayılmıştır ve bu deltada sayılan tüm su kuşlarının %20,5 ine karşılık gelmektedir. Deltanın kuzey kesimlerinde bazı noktalar tarım arazilerinin arasında ve araçla geçerken kuş görüldüğü için durup sayım yapılan noktalardır. O yüzden bu noktalarda ve genel olarak deltanın kuzey kesimlerinde kuş sayıları oldukça düşüktür (Şekil 2.3). Şekil 2.3. Sayım noktalarına göre su kuşu sayıları Sayım noktalarındaki tür çeşitliliği incelendiğinde ise özellikle sazlıklar bölgesi, Homa Dalyanı ve Güney Gediz Deltası nın ön plana çıktığı görülmektedir. Toplam 4 noktada 17-20 arası tür kaydedilmiştir. Bu noktalar eski Ragıp Paşa Dalyanı, kuzey tuz tavaları, sazlıklar civarı ve Lodos Tepe üzerinden görülen Homa Dalyanı nın batı kısımlarıdır. Tuz oranının yüksek olduğu güney tuz tavaları ve deltanın kuzey kesimlerinde tür çeşitliliğinin daha az olduğu görülmektedir (Şekil 2.4). 12

Şekil 2.4. Sayım noktalarına göre su kuşu türü sayıları 3. DEĞERLENDİRME Gediz Deltası nda bugüne kadar yapılan sayımların sonuçları incelendiğinde genel olarak kuş sayısının dalgalı bir seyir izlediği görülmektedir. Ancak 2013 ve 2014 yıllarında gerçekleştirilen sayımlarda çıkan sonuçlar birbirine oldukça yakındır. Sayılarda büyük farklılıklar olmasında bir alanın kendi iç dinamikleri kadar küresel etkiler de rol oynar. Doğal olarak beklenti, Avrupa da ve özellikle de Balkanlar da kışın sert geçmesi ile daha fazla su kuşunun güneye yani Türkiye ve çevresindeki uygun sulak alanlara gelmesidir. Gediz Deltası nda sibirya kazı, sakarca, ötücü kuğu, altıngöz, sütlabi gibi bazı türlerin çok soğuk kışlarda görülmesi ya da sayılarının artması bu ilişki ile açıklanabilmektedir. Ancak bunun için kışın Avrupa da görece sert geçmesiyle ülkemizdeki sulak alanlardaki kuş sayısı arasındaki korelasyona bakılması gerekir ki bu daha ayrıntılı bir çalışmanın konusudur. Sulak alanların kendi içyapılarında meydana gelen değişimler de su kuşu sayısında önemli farklılıklara yol açabilir. Örneğin kuraklık, derinlik değişimleri, tuzluluğun değişimi, sazlık alanların büyüklüğündeki değişimler ve avcılık baskısı su kuşu sayısını etkileyebilir. Yeterli yağmurun olmadığı yıllarda özellikle tatlı su alanlarının küçülmesi, kuşları olumsuz etkiler ancak tam tersi olarak sığ alanların 13

derinleşmesi de daha az sayıda ördek, kıyı kuşu ve flamingonun o sulak alanı tercih etmesine neden olabilir. Sığlaşma, dalarak beslenen türlerin yerini daha çok yüzeyden ve kıyıdan beslenen türlerin almasıyla sonuçlanır. Tuz oranındaki değişimler tatlı su habitatlarını tercih eden ördeklerin yerini acı ve tuzlu su habitatlarını tercih eden bazı türlerin almasına yol açar (flamingo, suna vb.). Sazlık alanların genişlemesiyle birlikte, sazlıkların içinde gizlenebilen saztavuğu, sukılavuzu, küçük batağan, balaban gibi türler artma eğilimi gösterirken, açık su yüzeylerine ihtiyaç duyan ördeklerin azaldığı gözlenir. Alandaki avcılık baskısı da kuşların rahatsız olmasına ve o alanı terk etmesine neden olabilir. Su kuşu sayısını ve tür çeşitliliğini uzun dönemli olarak inceleyerek alandaki bu tarz değişimler hakkında yorum yapmak olanaklı hale gelmektedir. Gediz Deltası KOSK Sayımı 1999 yılından bu yana büyük ölçüde düzenli olarak gerçekleştirilmektedir. O yıldan günümüze kadar 2000, 2001 ve 2003 yılları hariç her yıl sayım yapılmıştır. 1999 yılından önce gerçekleştirilen sayımlar ise daha çok yabancılar ya da DHKD (Doğal Hayatı Koruma Derneği) tarafından gerçekleştirilmiştir ve muhtemelen deltanın tamamını içermemektedir. Çünkü kuş sayılarında, negatif yönde çok büyük fark bulunmaktadır. O yıllarda sayıma katılan bazı sayımcılarla görüşüldüğünde deltanın özellikle güney kesiminin sayılmadığını belirtmektedirler. Deltada 1999 yılında sayılan 126.148 su kuşundan sonra 2004 yılına kadar su kuşu sayısı azalma eğilimi göstermiştir. Ancak 1999 yılı sayımı ekstrem bir sayım olarak kabul edilebilir çünkü o yıl deltanın genel ortalamasının çok üzerinde ve bir daha tekrarlanmayan bir sonuç ortaya çıkmıştır. 2004 yılından sonra ise sayı artış eğilimine girmiş ve 2008, 2009 ve 2011 yıllarında seksen binlerin üzerine çıkmıştır (Şekil 3.1). Genel olarak kuş sayısının niceliğini etkileyen belli başlı bazı türlerin olduğu göze çarpmaktadır. Yukarıda da belirtildiği gibi bu yıl sayılan su kuşlarının %90,95 ini sadece 10 tür oluşturmaktadır. Yıldan yıla değişmekle birlikte en fazla sayıda görülen 10-15 türün sayısındaki önemli değişimler, toplam su kuşu sayısında çok bariz farklara sebep olmaktadır. Bu kuşlar Gediz Deltası özelinde flamingo başta olmak üzere birkaç ördek, martı ve kumkuşu türü olarak belirtilebilir. Bu kuş gruplarından bazılarının sayımlardaki durumları aşağıda daha ayrıntılı olarak açıklanmıştır. Bir yıl sayısı çok yüksek olan bir türün bir sonraki yıl sayısının neden düştüğü ya da arttığı sorusunun cevabı o türün tüm dünya popülasyonundaki değişimler, o yılki ve genel üreme başarısındaki değişimler, alandaki üreme durumuyla ilgili değişimler, 14

Avrupa daki kış şartları ve hatta sayım yapan ekiplerin kalitesi ve sayım gününün hava durumu gibi pek çok parametre göz önünde bulundurularak açıklanabilir. 126.148 90.416 81.750 86.341 63.334 67.949 66.054 69.510 70.848 55.795 46.211 49.011 41.032 48.613 21.511 25.229 20.949 24.114 7.526 1990 1992 1993 1996 1999 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Şekil 3.1. Gediz Deltası KOSK sayımlarında yıllara göre su kuşu sayıları Gediz Deltası 2014 Yılı Kış Ortası Su Kuşu Sayımı'nda kaydedilen su kuşu türü sayısı Gediz Deltası 2014 KOSK Sayımı nda bir önceki yıla göre daha fazla tür görülmüştür. 2013 de 54 tür, 2014 yılında ise 57 tür su kuşu kaydedilmiştir. 2006 yılında görülen 62 türden sonra en yüksek tür sayısına bu yıl ulaşılmıştır. 2005 15

yılında gerçekleştirilen sayımda çıkan 42 tür ise görülen en düşük tür sayısıdır. Uzun yıllar tür ortalaması ise yaklaşık 50 dir. Sayımda çıkan tür sayısını etkileyen faktörler çok farklıdır. Ancak bazı rastlantısal ya da nadiren görülen türler farklı yıllarda kaydedilebilmektedir. Örneğin tür sayısının en yüksek olduğu 2006 yılında Gediz Deltası nda o yıl ilk kez kaydedilen ve daha sonraki yıllardaki sayımlarda hiç gözlenemeyen altıngöz, sütlabi gibi türler dikkati çekmektedir. Bazı yıllarda ise alanda kışın bulunduğunu kesin olarak bildiğimiz sukılavuzu, suçulluğu, dere düdükçünü gibi türler görülmeyebilmektedir. Sukılavuzu gibi türlerin görülememe nedeni sazlıkların içinden çok nadiren çıkmaları ve yerini daha çok sesiyle belli etmeleridir. Eğer sazlıklar yakınında sayım yapan ekip o esnada bu türün sesini duyamazsa, o tür o yıl KOSK sayımında tür listesine girememektedir. Başka bir örnek de küçük flamingo gibi ülkemizde ve Gediz Deltası nda son dönemlerde görülme sıklığı artan bir türün son üç sayımda 2 kez görülmesidir. Tersi olarak da sakarca 2008 yılından bu yana Gediz Deltası KOSK sayımlarında kaydedilmemektedir. Gediz Deltası KOSK sayımlarında yıllara göre görülen su kuşu türü sayıları Şekil 3.2 de gösterilmiştir. 47 51 45 42 62 52 54 50 45 53 51 54 57 1999 2002 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Şekil 3.2. Gediz Deltası KOSK sayımlarında yıllara göre su kuşu türü sayıları 16

2013 ve 2014 yıllarında gerçekleştirilen sayımlarda ilk kez iki yıl art arda bu kadar yakın sayıda kuş gözlenmiştir. En fazla sayıda görülen 10 tür ise, biri dışında 2013 yılı ile aynıdır. Gediz Deltası KOSK sayımında en yüksek sayıda görülen kuş türü bu yıl da flamingodur. 1999 yılından bu yana gerçekleştirilen sayımlar incelendiğinde, flamingo sayısının 2008 yılına kadar artış eğiliminde olduğu görülmektedir. 2008-2012 yılları arası düşme eğilimi gözlenirken son iki yılda yeniden artış eğilimine girmiştir. Hatta bu yıl 2008 yılından sonra en yüksek ikinci değerine ulaşmıştır. Gediz Deltası nda flamingonun üreme verileri incelendiğinde, 2000 li yılların öncesinde neredeyse alanda hiç üremeyen türün, 2002 yılından sonra düzenli üremeye başladığı ve 2006 yılında deltadaki en yüksek yavru sayısı olan 7140 a ulaştığı görülmektedir. 2006, 2007 ve 2008 yıllarında toplam yuva sayısı 10.000 nin üzerine çıkmıştır. Ancak bu yuvaların neredeyse yarısı seddeler üzerinde olduğundan ve buralarda köpeklerin rahatsız etmesi nedeniyle yavru çıkaramadıklarından, üreme başarısı düşmüş ve buna paralel olarak üreme adalarının da küçülmesi nedeniyle 2006 yılından sonra yavru sayısı büyük oranda düşmeye başlamıştır. 2013 yılında flamingolar sadece 132 yavru uçururken 2014 yılı sayımında yani ocak ayında alanda çok yüksek sayıda flamingo görülmüştür. Tüm bu veriler ışığında Gediz Deltası nda üreyen flamingo çifti sayısıyla kışlayan popülasyon arasında pozitif yönlü bir korelasyon olduğunu söylemek mümkün görünmemektedir. Gediz Deltası nda KOSK sayımlarında kaydedilen flamingo sayıları Şekil 3.3 de gösterilmiştir. 32275 29973 26073 26644 23128 22676 15413 19656 17332 17400 18035 17031 9717 1999 2002 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Şekil 3.3. Gediz Deltası KOSK sayımlarında yıllara göre flamingo sayıları 17

Gediz Deltası 2014 Yılı KOKS Sayımı nda, kışlayan flamingo popülasyonuyla ilgili bir başka dikkat çeken husus da türün sayım noktalarına göre dağılımıdır (Şekil 3.4). Sayımda görülen flamingoların çok önemli bir kısmı Güney Gediz Deltası nda kaydedilmiştir. Özellikle Mavişehir-Çamaltı Tuzlası arasındaki bölgede bulunan kıyı bataklıklarının, tür için en önemli beslenme alanlarına sahip olduğu ortaya çıkmaktadır. Kuzey tuz tavaları, Kırdeniz Dalyanı ve sazlıklar civarındaki sığ alanlar da flamingo sayısının yüksek olduğu bölgelerdir. Şekil 3.4. Sayım noktalarına göre Flamingo sayıları Gediz Deltası nda en yüksek sayıda görülen kuş gruplarından biri de kazsılar (Anseriformes) ordosu yani ördekler, kazlar ve kuğuların dâhil olduğu kuş grubudur. Gediz Deltası 2014 Yılı KOSK Sayımı nda kazsılar ordosundan toplam 10.308 birey kaydedilmiştir. 2013 yılında bu ordodan 10 tür görülürken 2014 yılında 11 tür görülmüştür. Bu ordo üyelerinin toplam su kuşu sayısı içindeki oranı 2013 de %25,56 iken 2014 yılında %14,55 e düşmüştür. Sonuçlara göre bu grubun 2013 yılına göre tür sayısı artarken, birey sayısı ve toplam kuş sayısı içindeki oranı büyük oranda düşmüştür. Gediz Deltası KOSK sayımlarında yıllara göre kazsılar ordosuna ait kuş türü ve birey sayıları Şekil 3.5 ve Şekil 3.6 da gösterilmiştir. 18

15 16 11 8 7 9 12 10 9 10 10 10 11 1999 2002 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Şekil 3.5. Gediz Deltası KOSK sayımlarında yıllara göre kazsılar ordosuna ait tür sayıları 30031 19490 17747 17769 7760 14425 8495 14120 8382 12254 10308 4572 3985 1999 2002 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Şekil 3.6. Gediz Deltası KOSK sayımlarında yıllara göre kazsılar ordosuna ait birey sayıları Deltada görülen ördek türlerinin tamamına yakını yüzey ördeği, yani suya dalarak değil yüzeyden kafasını ya da vücudunun bir kısmını suya sokup sığ suda beslenen ördek türleridir. Bu ördek türleri arasında özellikle fiyu, çamurcun, kılkuyruk, 19

kaşıkgaga, boz ördek gibi türlerin sayısında uzun vadede bir artış söz konusudur. Dalıcı ördeklerden ise alanda düzenli gözlenen tek tür tarakdiştir. Tarakdişin dışında elmabaş patka ve tepeli patka da sayımlarda düşük sayılarda görülebilmektedir Gediz Deltası nda düzenli üreyen kuş türlerinden biri tepeli pelikandır ve nesli küresel ölçekte Hassas (VU=Vulnerable) statüsündedir. Deltada kışlayan tepeli pelikan sayısı en yüksek 2002 yılında sayılan 665 bireydir. Deltada bu yıl geçen yıla göre daha az sayıda kaydedilmiştir ve aynı zamanda uzun yıllar süresince deltada kışlayan tepeli pelikan sayısının azalma eğiliminde olduğu görülmektedir (Şekil 3.8). Tepeli Pelikan beslenme açısından doğrudan balık stoklarına bağımlı olduğundan, türün alandaki kışlayan birey sayısının azalması balık popülasyonuyla ilişkilendirilebilir. Tepeli pelikanın alandaki popülasyonunu korumak adına, türün deltadaki en önemli beslenme ve aynı zamanda üreme alanı olan Homa Dalyanı nın ekolojik işleyişinin korunması gerekmektedir. 665 512 491 290 278 304 91 114 220 201 114 177 136 1999 2002 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Şekil 3.8. Gediz Deltası KOSK sayımlarında yıllara göre tepeli pelikan sayıları Tepeli pelikanın sayım noktalarına göre dağılımı incelendiğinde Güney Gediz Deltası ndaki bazı noktalar ile Homa Dalyanı ve Kuzey Gediz Deltası nın ön plana çıktığı görülmektedir (Şekil 3.9). 20

Şekil 3.9. Sayım noktalarına göre tepeli pelikan sayıları Gediz Deltası korunmaya son derece bağımlı bir alandır. İzmir gibi büyük bir kentin bu kadar yakınında olması, delta için her zaman tehdit oluşturmaya devam etmektedir. Tuzla, tatlı su habitatlarının tarımla ilişkisi, Gediz Nehri nin kirliliği, Güney Gediz Deltası ndaki yapılaşma ve çamur tehdidi gibi delta ekosisteminin hassas olduğu noktalar bulunmaktadır. Bu hassas noktalar, Gediz Deltası nın koruma önceliklerinin ve politikalarının belirlenmesinde her zaman göz önünde bulundurulması gereken konular olarak ön plana çıkmaktadır. Su kuşlarının her yıl düzenli olarak sayılması, alandaki kuş varlığı ve ekosistemin işleyişi hakkında uzun vadede elimizde daha sağlıklı veri bulunmasını sağlayarak koruma çalışmalarında önceliklerin belirlenmesine yardımcı olacaktır. 21

İZMİR KÖRFEZİ 2014 YILI KIŞ ORTASI SU KUŞU SAYIMI (25.01.2014) 1. SAYIM SONUÇLARI Sayım Ekibi: Okyay Bulut, Hüseyin Çelik, Cumhur Durmaz Sayım Yapılan Nokta Sayısı: 16 Görülen Su kuşu Türü Sayısı: 22 Görülen Su kuşu Sayısı: 7826 Çizelge 1.1. İzmir Körfezi nde görülen su kuşu türleri ve birey sayıları Sıra Türkçe Adı Latince Adı Türlerin Birey Sayıları 1 Küçük batağan Tachybaptus ruficollis 4 2 Bahri Podiceps cristatus 83 3 Kara boyunlu batağan Podiceps nigricollis 8 4 Karabatak Phalacrocorax carbo 714 5 Küçük karabatak Phalacrocorax pygmeus 63 6 Ak pelikan Pelecanus onocrotalus 4 7 Tepeli pelikan Pelecanus crispus 52 8 Küçük ak balıkçıl Egretta garzetta 1 9 Büyük ak balıkçıl Egretta alba 2 10 Gri balıkçıl Ardea cinerea 8 11 Flamingo Phoenicopterus roseus 154 12 Çamurcun Anas crecca 871 13 Yeşilbaş Anas platyrhynchos 16 14 Kılkuyruk Anas acuta 1 15 Kaşıkgaga Anas clypeata 19 16 Sakarmeke Fulica atra 319 17 Poyrazkuşu Haematopus ostralegus 2 18 Mahmuzlu kızkuşu Vanellus spinosus 2 19 Kızılbacak Tringa totanus 3 20 Karabaş martı Larus ridibundus 4931 21 Gümüş martı Larus michahellis 568 22 Kara gagalı sumru Sterna sandvicensis 1 TOPLAM 7826 22

Şekil 1.1. İzmir Körfezi KOSK Sayımı noktaları 2. DEĞERLENDİRME Türkiye nin en önemli sulak alanlarından biri olan Gediz Deltası nda gerçekleştirilen sayımla eş zamanlı olarak, 2004 yılında bu yana İzmir Körfezi de sayılmaktadır. Bunun nedeni kış aylarında İzmir Körfezi nin azımsanmayacak sayıda su kuşunu barındırmasıdır. Aynı zamanda İzmir Körfezi nde görülen başta Tepeli Pelikan, Karabatak, Flamingo, Gümüş Martı ve Karabaş Martı olmak üzere bazı kuş türlerinin aynı zamanda Gediz Deltası yla da bağlantısının olmasıdır. Çünkü bu kuşların çoğunluğu gecelemek veya beslenmek için Gediz Deltası nın dalyanlarını ve kıyı kesimlerini kullanmaktadır. Bu yüzden Gediz Deltası nda yukarıda adı geçen kuşların sayısıyla ilgili yorum yaparken, bu türlerin İzmir Körfezi ndeki sayılarını da göz önünde bulundurmak gerekir. Zira bu türler gün içinde deltada veya körfezin herhangi bir yerinde beslenmek için bulunabilen türlerdir. İzmir Körfezi nde 2004 yılından bu yana gerçekleştirilen sayımların sonuçları incelendiğinde, genel olarak su kuşu sayısının 5000-10000 aralığında seyrettiği görülmektedir (Şekil 2.1). Aynı zamanda, sayım sonuçları Gediz Deltası nın sayım sonuçlarıyla paralellik göstermektedir. Gediz Deltası nda kuş sayısının yüksek olduğu yıllarda İzmir Körfezi ndeki kuş sayısı da yüksek çıkmaktadır. En düşük kuş sayısı 2010 yılında gerçekleşmiştir ve bu durum Gediz Deltası için de neredeyse aynıdır. Tür çeşitliliği doğal olarak Gediz Deltası kadar yüksek olmasa da, İzmir Körfezi nin üretkenliğini göstermesi açısından bu sayı oldukça önemlidir. 23

9116 9040 9406 7806 7826 6563 6907 6496 6562 5850 5818 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Şekil 2.1. İzmir Körfezi KOSK sayımlarında yıllara göre su kuşu sayıları Körfezde gerçekleştirilen sayımlarda tür sayısının çok fazla olmadığı ve belli başlı bazı türlerin sayılarındaki değişimlerin genel sayıyı büyük oranda etkilediği görülmektedir. Özellikle gümüş martı ve karabaş martı popülasyonlarındaki değişimler, İzmir Körfezi ndeki kuş sayısını önemli ölçüde değiştirmektedir. Yukarıda da bahsedildiği üzere bu iki kuş türü, bilhassa geceleme açısından büyük oranda Gediz Deltası na bağlı türlerdir. KOSK sayımlarının sonuçları irdelendiğinde, Gümüş Martı popülasyonunun 1999 yılından 2004 yılına kadar çok büyük bir düşüş yaşadığı, 2004 yılından sonra dalgalı bir seyir izlediği, son iki yılda ise Gediz Deltası na paralel olarak birbirine çok yakın sayıların ortaya çıktığı görülmektedir. Deltalar denizle bitişik, hatta iç içe geçmiş sulak alanlar olmalarından dolayı, özellikle su kuşları açısından yakınlarındaki kıyı şeridi ve körfez gibi oluşumlar da önem taşımaktadır. Bu tür alanlarda yapılacak araştırma ve koruma faaliyetlerinde, kuşların gün içerisinde beslenmek ve gecelemek gibi zorunlu ihtiyaçlarından dolayı kat edecekleri mesafeleri göz önünde bulundurmak gerekir. Kuşlar için Gediz Deltası ndan Çakalburnu Dalyanı na gidip-gelmek ya da İzmir Körfezi nin içinde beslenmek için dolaşmak uzun mesafeli uçuşlar değildir. Bu yüzden sayımlarda İzmir 24

Körfezi nin içindeki kuşlarla ilgili veri toplanmasına devam edilmesi, Gediz Deltası ndaki türlerin korunması açısından da önemlidir. 25