Ekonomik Yaklaşım, Cilt : 20, Sayı : 70, ss. 121-143 KUYUMCULUK KÜMELERİ: İSTANBUL KAPALIÇARŞI İLE DÜNYA ÖRNEKLERİNİN KARŞILAŞTIRMALI DEĞERLENDİRMESİ Tanyel ÖZELÇİ ECERAL 1 Bilge ARMATLI KÖROĞLU 2 Aysu UĞURLAR 3 Özet Son yıllarda küme kavramına dayalı ekonomik gelişme yaklaşımları, araştırmacılar ve ekonomik gelişme politikalarını yönlendirenler tarafından sıklıkla tartışılan ve uygulamada yerini alan güncel ve önemli bir konu haline gelmiştir. Hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde bir başarı modeli olarak sunulan sanayi kümelenmeleri genel olarak mekansal yakınlık ile sektörel uzmanlaşmanın yer aldığı; aynı altyapıyı, müşteriyi ya da deneyimleri paylaşan; ilişkilerin rekabet gücünü artırdığı; kurumsal yapı ile ortak kimliğin gelişmiş olduğu ekonomik yığılmalar olarak tanımlanmaktadır. Kuyumculuk kümeleri, uzmanlaşmış zanaata dayalı üretim yapısı gereği kümelenme biçimindeki üretim örgütlenmesine uygun bir sektör olarak farklı coğrafyalardan örneklerle ilgili yazında yerini almıştır. Kapalıçarşı, köklü tarihi ve kendine özgü özellikleri ile incelenmesi gereken en eski ve en büyük kuyumculuk küme örneklerinden birisidir. Bu çerçevede, makale kapsamında, Kapalıçarşı Kuyumculuk Kümesinin yapısı ve dinamikleri, kuyumculuk kümelenmesi yazınında başarılı kuyumculuk kümeleri olarak yer alan; Los Angeles Kuyumculuk Kümesi, Bangkok Kuyumculuk Kümesi, İtalyan Kuyumculuk Kümeleri (Arezzo, Valenza, Vicenza), Birmingham Kuyumculuk Kümesi (Birmingham Jewelry Quarter), Johannesburg Kuyumculuk Kümesi, Hindistan Kuyumculuk Kümeleri örnekleri ile karşılaştırılarak ortaya konmaktadır. Bu yaklaşım, özelde 1 Yrd. Doç. Dr., Gazi Üniversitesi Müh.Mim.Fak. Şeh.ve Bölge Pl. Böl. 2 Yrd. Doç. Dr., Gazi Üniversitesi Müh.Mim.Fak. Şeh.ve Bölge Pl. Böl. 3 Arş. Gör., Gazi Üniversitesi Müh.Mim.Fak. Şeh.ve Bölge Pl. Böl.
122 Tanyel ÖZELÇİ ECERAL-Bilge ARMATLI KÖROĞLU-Aysu UĞURLAR Kapalıçarşı nın genelde ise kuyumculuk kümelerinin yapısının, farklılaştıkları alanların ve dinamiklerinin değerlendirilmesini sağlamaktır. Anahtar Sözcükler: Kümeler, Kuyumculuk Kümesi, Kapalıçarşı, Dünya Örnekleri JEWELLERY CLUSTERS: COMPARATIVE EVALUATION OF ISTANBUL KAPALIÇARŞI AND WORLD CASES Abstract Recently economic development approaches depending on the cluster concept have become an important and popular subject which is discussed frequently by scholars and economy politicians. Industry clusters which are presented as success model both in developing and developed countries have generally defined as: economic agglomerations characterized by spatial proximity, sectoral specialization, developed institutional structure and corporative identity; with firms sharing the same infrastructure, experiences and clients; where network relations increase the competitive advantages. Jewellery clusters have been a part of the discussions in the related literature with many different cases from different geographies due to the specialized artisanal production organization of the sector which is highly suitable for clustering. Kapalıçarşı (Grand Bazaar) can be defined as one of the world s oldest and largest jewelry agglomeration, being the centre of craft and trade activity for more than five centuries and deserves to do a research on. In this context, this article puts forward the structure and the dynamics of the Kapalıçarşı Jewellery Cluster by a comparative evaluation with success cases of jewellery clusters which take place in the literature, such as, Los Angeles Jewellery Cluster, Bangkok Jewellery Cluster, Italian Jewellery Clusters (Arezzo, Valenza, Vicenza), Birmingham Jewellery Cluster (Birmingham Jewelry Quarter), Johannesburg Jewellery Cluster, Indian Jewellery Clusters. This approach helps to understand the characteristics, dynamics, differences of the jewellery clusters in general and Kapalıçarşı Jewellery Cluster in particular. Keywords: Clusters, Jewellery Cluster, Kapalıçarşı, World Cases Giriş Son yıllarda küme temelli ekonomik gelişme konusu, araştırmacılar ve ekonomik gelişme politikalarını yönlendirenler tarafından üzerinde sıklıkla çalışılan güncel bir konu olmuştur. Çok sayıda ülke ve bölge kümeleri geliştirmek veya
Kuyumculuk Kümeleri: İstanbul Kapalıçarşı İle Dünya Örneklerinin 123 güçlendirmek için hareket başlatmış, bu kapsamda artan küme uygulamaları da kavramın popülerliğini arttırmıştır. Küme uygulamaları ve desteklerinde son yıllarda yaşanan bu artış akademik çalışmalara da yansımıştır ve kümeler üzerine çok sayıda akademik makale ilgili yazında yerini almıştır. Küme kavramı üzerine gelişen bilimsel yazında öncü rol oynayan Porter (1998) kümeyi, belirli bir konuda uzmanlaşmış, aralarında tamamlayıcılık ve ortaklık ilişkileri olan firma ve kurumların belirli bir coğrafi yakınlıkta bir araya gelmesi olarak tanımlamaktadır. Kümelerin temel özellikleri göz önünde bulundurulduğunda araştırmanın temel sektörü olan kuyumculuk sektörünün kümelenme eğilimi yüksek, hatta kümelenme yoluyla varlığını sürdürebilen bir sektör olduğu ortaya çıkmaktadır. İşlem-yoğun bir sektör olan kuyumculuk yoğun bir ağ yapısında faaliyet göstermektedir. Toplam işlem maliyetlerini azaltmak amacıyla firmalar birbirine yakın olarak yerleşmeye eğilimlidirler. Kuyumculuk kümeleri dünyanın her yerinde büyük şehirlerin (metropoliten alanların) merkezlerine yakın yerlerde (New York, Amsterdam, Paris, Hong Kong, Tokyo, Los Angeles, Bangkok) ve çoğunlukla diğer bölgelerde daha yayılmış bir düzendeki büyük firmalarla ilişki halinde bulunmaktadır (Scott, 2000). El sanatlarına dayalı geleneksel sektörler içinde kuyumculuk sektörü Türkiye de gelişmiş ve uluslararası pazarlarda sesini duyurabilmiş bir sektör olmasına karşın, Türkiye de ekonomik coğrafya yazınında yeterince yer almamış ve nitelikleri, üretim ilişkileri ortaya konulmamıştır. Bu makale kapsamında Türkiye de kuyumculuk sektörünün üretim ve ticaretinde yüzyıllardır söz sahibi olmuş, üretim kültürünün birikimini sağlamış bir mekan olarak Kapalıçarşı bir kuyumculuk kümesi olarak ele alınmaktadır. Kapalıçarşı nın bir Kuyumculuk kümesi olarak yapısını anlamak bugün karşı karşıya olduğu problemleri tanımlamak ve geleceğe dönük bir vizyon geliştirebilmek amacıyla Kapalıçarşı nın tarihi geçmişi, üretim yapısı ve ilişkileri ile kurumsal yapısı incelenmektedir. Ayrıca ilgili yazında yer almış dünya örnekleri ile benzer ve farklı yönleri tarihsel gelişim süreci, mekansal yer seçimi, sektörün kümelenmenin yer aldığı ülke ekonomisindeki yeri, üretim yapısı, kurumsal yapısı ve gelişme süreçleri çerçevesinde tartışılmaktadır. Sonuç olarak, kuyumculuk kümelerinin genel özelliklerine yönelik saptamalar ile Kapalıçarşı için geleceğe dönük bir vizyon geliştirmek için gerekli olan geçmişi ve bugünü anlamada belirli bir açılım sağlanmaktadır.
124 Tanyel ÖZELÇİ ECERAL-Bilge ARMATLI KÖROĞLU-Aysu UĞURLAR Kuyumculuk Sektörü ve Kuyumculuk Kümelerinin Yapısal Özellikleri En genel tanımıyla kuyumculuk altın gümüş gibi kıymetli metal ve alaşımlarının eritilerek dökülmesi ile plaka veya tel haline getirildikten sonra kıymetli taşlarla işlenmesine ve ziynet eşyasına dönüştürülmesine denilmektedir. Üretimin doğası gereği ortaya çıkan ayrıntıdaki çok sayıda iş nedeniyle fason üretim, sektörde çok yaygın olarak yer almaktadır. Ayrıca sektör, makine tamiratı, güvenlik sistemleri, kurye hizmetleri, ticari borç yönetimi gibi zengin çeşitli girdi sağlayan hizmet birimleri tarafından da desteklenmektedir. İmalat ve toptancılık işlevlerinin değişen ölçülerde ve sıklıkla üst üste çakışması durumu ile ve hatta perakendeciliğin dahi bu süreçlerden belirgin bir sınırla ayrılamamasından dolayı sektörün yapısının karmaşıklığı daha da artmaktadır (Scott, 2000a). Sektörün bütünü için işgücü yoğun ve son dönemdeki bilgisayar destekli üretim girişimlerine rağmen, geleneksel teknolojileri kullanan bir sektör olduğunu söylemek mümkündür. Diğer kültürel sanayiler (mobilya, tekstil vb.) gibi moda ve zevklerdeki değişimlere duyarlı, yüksek derecede rekabetçi, istikrarsız ve piyasanın çok sayıda farklı bölümlerine yoğunlaşmanın yaşandığı bir sektördür. Scott (2000a) kuyumculuk sektörünün özelliklerini üç başlık altında toplamaktadır. Birincisi sektörün üretiminin yerel sanayi bölgeleri formunda mekânda yer seçtiği ve bu bölgelerin küresel ağ ilişkilerinin önemli noktaları olduğudur. İkincisi firmalar arası ilişkileri ve işgücü istihdamının yönetilmesinde temel kültürel ve sosyal kurumların sektörü desteklemesidir. Üçüncüsü ise el sanatlarına dayalı olması ve emek yoğun olma özellikleri ile sektörün bölgesel gelişme için önemli bir potansiyel oluşturmasıdır. Sektörün yukarıda özetlenen yapısal özelliklerinin önemli bir sonucu sektörün son derece işlem-yoğun olması ve bireysel üreticilerin her zaman firmalar arası bağlantıların tanımladığı yoğun ağlar içinde yer alması gerekliliğidir (Scott, 2000a). Tüm bu yoğun ilişkiler sistemi çerçevesinde üreticiler de işlem maliyetlerini düşürmek için birbirlerine yakın olma eğilimindedir. Böylece bir araya gelen üreticiler yoğun yığılmalar oluşturarak dışsallıkların da potansiyelini artırmaktadır. Dolayısıyla bu sektör genellikle büyük kentlerin merkezine yakın alanlarda ve sıklıkla daha dağınık bir örüntü içinde diğer yerleşimlerde yer alan daha büyük firmalarla işbirliği içinde yer seçmektedir. Bununla birlikte, sektörün ürünleri ve hizmetleri küresel piyasalarda dolaşımı kolay ve böylece farklı bölgelerdeki sektörün yığılma alanları, girift iş ilişkileri ağları şeklinde birbirlerine bağlanarak tüm dünyaya yayılan bir etki alanına sahip olabilmektedirler. Her bir yığılma alanı
Kuyumculuk Kümeleri: İstanbul Kapalıçarşı İle Dünya Örneklerinin 125 çok sayıda çalışan için istihdam odağı olurken, girift yerel işgücü piyasası tarafından ortaya çıkan dinamikler (çalışanların sürekli vardiyaları, ev işyeri arasındaki günlük rutin gidip gelmeler, vs.) üreticilerin mekânsal olarak yoğunlaşmasını ayrıca desteklemektedir. Vurgulanması gereken diğer bir nokta ise sektörün değerli hammadde ve çıktıya sahip olması nedeniyle emniyet ve güvenilirlik konularının ilişkiler ve işgücünün istihdamında önem kazanmasıdır. Sonuç olarak, kuyumculuk sektörünün özellikleri gereği üretimin mekanda kümelenme biçiminde örgütlenmesi doğal bir süreç olarak ortaya çıkmaktadır. İstanbul da Tarihi bir Kuyumculuk Kümesi: Kapalıçarşı Kuyumculuk sektörünün Türkiye de gelişimine bakıldığında, Anadolu da köklü bir geçmişe sahip olan sektörün tarihinde ve günümüzde İstanbul un önemli bir merkez olduğu görülmektedir. İstanbul da kuyumculuk sektörünün gelişmesinde Kapalıçarşı nın kurulması ve üretim ilişkilerinin burada başlaması sektör için önemli bir başlangıç olarak belirtilmektedir. Kapalıçarşı kuyumculuk sektöründe hem üretim hem de ticari ilişkilerde belirleyici bir merkez olma özelliğini bugün de sürdürmektedir. Kapalıçarşı da yaşanan değişim ve dönüşümler sektör için de belirleyici dönüm noktalarını oluşturmaktadır. 500 yıllık tarihi geçmişi ve bu sürecin farklı aşamalarında sahip olduğu köklü kurumsal yapılar ve geçirdiği dönüşümler Kapalıçarşı yı kendi alanında tek ve benzersiz bir örnek olarak ortaya çıkarmaktadır. 1461 yılında kurulan Kapalıçarşı kuruluşundan günümüze geleneksel el sanatlarında üretimin yer aldığı önemli bir merkez olmuştur. Geleneksel el sanatları içinde kuyumculuk Kapalıçarşı da önemli bir yer tutmakta, tarihi gelişim sürecinde Kapalıçarşı kimliğinin oluşmasında belirleyici rol oynamaktadır. Tarihi geçmişi Kapalıçarşı kadar eski olan kuyumculuk sektörü üretim organizasyonu ve üretim ilişkilerinde kökleri tarihe dayalı özgün bir organizasyon yapısı sunmaktadır. Bugün kuyumculuk üretiminin Kapalıçarşı dan taşınma süreci ise önemli bir dönüşüme işaret etmektedir. Kapalıçarşı nın tarihsel süreç içindeki gelişimi kabaca dört tarihsel dönemde incelenebilir (Köroğlu, Eceral, Uğurlar, 2007). İlk dönem, kuruluşundan 20.yy başına kadar olan Osmanlı İmparatorluğu Dönemidir. Osmanlı İmparatorluğu nda her dönemde her mesleğin en üst düzeyindeki gerçek ustalarından oluşan bir grup olan Ehl-i Hıref Cemaati nin elemanlarının büyük bir çoğunluğu Kapalıçarşı dandır (Küçükerman ve Mortan, 2008). Kapalıçarşı İmparatorluğun
126 Tanyel ÖZELÇİ ECERAL-Bilge ARMATLI KÖROĞLU-Aysu UĞURLAR merkezinde kurulmuş büyük bir merkezi araştırma geliştirme kurumu ve sürekli bir sanayi sergisi rolü oynamaktadır. İkinci donem, 1980 lere kadar olan Modernlesme dönemi olarak tanımlanmaktadır. Modernleşme dönemi, lonca üretim örgütlenmesinin kapitalist üretim organizasyonuna dönüşmesi ile tanımlanmaktadır 19. yy. da, Turkiye nin ve Kapalıçarşı nın içine girdiği Batılılaşma Süreci, yeni fonksiyonların oluşmasına neden olurken, mevcut fonksiyonların da yapılarını etkilemiştir (Sönmez, 1993:11). Kapalıçarsı da özellikle 1960 lardan sonra, uluslararası turizm hareketlerinin artması ile Kapalıçarşı nın en kalabalık ve en eski esnafları olan kuyumcuların sayısı 1960 yılında 273 den, 1972 de 364 e çıkmıştır (Sönmez, 1993:18). 1980 lerde liberalleştirme politikalarının etkisi ile üretim sürecinde el işçiliğinin ve yerel kültürün etkisinin azaldığı el yapımı üretimi temsil eden geleneksel yapıdan imalata kayıldığı görülmektedir. 1980 ler Kapalıçarşı için geleneksel üretimin terkedilmeye başlandığı bir süreç olsa da bu dönemde, Kapalıçarşı da yeni bir fonksiyon olarak serbest piyasanın kalbinin attığı döviz piyasası ve altın piyasası doğmuştur. Kapalıçarşı da altın piyasasının doğduğu bu dönemde, altın ve gümüş işçiliği, zengin bir ticaret ve üretim fonksiyonu olmuştur. 1993 yılında kuyumcuların sayısı 538 e çıkmıştır. Dördüncü ve son evre ise 2000 sonrası ve halen devam etmekte olan, çok sayıda kuyumcu üreticilerin kentin kuzeybatısı nda (Yenibosna) yer seçen Kuyumcukent e taşındığı ancak halen Kapalıçarşı ve çevresindeki yoğun üretim sürecinin de devam ettiği bir dönüşüm süreci olarak tanımlanabilir. Bir kuyumculuk kümesi olarak ele alınan Kapalıçarşı da 2006 yılında bir alan araştırması 4 yapılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre Kapalıçarşı bir kuyumcu kümesi olarak kendine özgü bazı özellikleri temsil etmektedir. Büyük oranda bir araya toplanmış küçük firmalarla ve uzmanlaşmış işlerle, farklı derecelerde dikey bütünleşme ve ayrışma ile ayrıntılı işler için yoğun fason ilişkiler ve makine tamiri, güvenlik sistemleri gibi çok çeşitli girdiler sunan hizmet tedarikçilerine yakınlığı ile Kapalıçarşı işlem-yoğun kümenin niteliğini ortaya koymaktadır. Ayrıca, kümede üretim, toptan satış ve perakende satış fonksiyonları iç içedir. Üretim büyük oranda emek-yoğun nitelikte ve teknolojik olarak basittir. İşgücü, kümede yüksek vasıflıdan 4 Gazi Üniversitesi nin 06-2005-50 no lu bilimsel araştırma projesi çerçevesinde Eylül 2006 da gerçekleştirilen alan araştırmasında 33 girişimciye anket uygulanmıştır.. Anket uygulanan girişimciler Kapalıçarşı da bugün üretime devam edenler içinde farklı büyüklükte olanlar (çalışan sayılarına göre), üretimin farklı aşamalarını gerçekleştirenler (sadekarlar, kakmacılar, vb.) olmak üzere sektörün farklı gruplarını temsil etmektedir. Ayrıca, Kapalıçarşı Derneği Başkanı ve uzun süredir çarşıda üretim yapan 7 firma sahibi kuyumcu ile derinlemesine görüşmeler yapılmıştır. Derinlemesine görüşmelerde çarşının ve sektörün geçmişi, bugünü ve geleceğine, sorunlarına ve çözüm önerilerine üreticilerin taşınma sürecine ilişkin konular yer almıştır.
Kuyumculuk Kümeleri: İstanbul Kapalıçarşı İle Dünya Örneklerinin 127 vasıfsıza çeşitlidir. Bununla birlikte özellikle yaldızcılık, mücevher yuvası, kakma, oyma, mine vb. uzman üretim süreçlerinde vasıflı işgücü yer almaktadır. Ürünlerin önemli bir bölümü ihraç edilmektedir. Üreticilerin küçük bölümü yaptıkları işler için patent alırken bazı ticari markalar ve büyük üreticiler hariç olmak üzere bugün Kapalıçarşı da tasarım işleminde kopyalama oldukça yaygın bir tutumdur (Köroğlu, Eceral, Uğurlar, 2007). Kapalıçarşı yı kuyumculuk sektöründe bilinen bir markaya dönüştüren en önemli etken Kapalıçarşı nın tarihi geçmişi ve yüzyıllara dayanan üretim kültürüdür. Bu kültür Kapalıçarşı da köklü bir kurumsal yapının gelişmesinde gerekli ortamı sunmuştur. Kapalıçarşı da formel örgütlenmenin çok güçlü olmadığı, bunun yanı sıra enformel kurumların ve ilişkilerin sürdüğü görülmektedir. Güçlü aile bağları, topluluk bilinci ve etnik kimliklerin karakterize ettiği sosyal ağlar, artan farklılaşma ve çeşitlilikle Kaplıçarşı da etkisini yitirmektedir. İstanbul kökenli üreticilerin azalıp doğudan gelenlerin artmasıyla hemşehrilik ilişkileri önem kazanmaktadır. Dünyadan Kuyumculuk Küme Örnekleri ile Kapalıçarşı nın Karşılaştırılması Dünyanın farklı bölgelerinde konumlanan kuyumculuk sektöründeki kümeler ile Kapalıçarşı nın bazı noktalarda benzer özelliklere sahip olduğu görülmektedir. Bu kapsamda üzerinde akademik çalışma yapılmış ve literatürde yer almış dünya kuyumculuk kümelerinden Los Angeles Kuyumculuk Kümesi, İtalya Kuyumculuk Kümeleri (Arezzo, Vicenza, Valenza), Birmingham Kuyumculuk Mahallesi (Birmingham Jewelry Quarter), Bangkok Kuyumculuk Kümesi, Hindistan Kuyumculuk Kümeleri (Surat, Rajkot, Jaipur) ve Johannesburg Kuyumculuk Kümesi örnekleri ele alınarak Kapalıçarşı Kuyumculuk Kümesi ile olan benzerlikler ve farklılıklar incelenecektir. Bu çerçevede bu bölümde öncelikle kuyumculuk küme örneklerinin bulundukları ülkenin ekonomisi içindeki yeri, mekansal konumları, tarihsel gelişimleri, üretim yapıları, kurumsal yapıları ile dönüşüm süreçlerine yönelik temel özellikleri ele alınacaktır. Küme Örneklerinin Ülke Ekonomisindeki Yeri Türkiye, dünyada kuyumculuk üretiminde ilk beş ülke arasında, ihracatta ise İtalya dan sonra ikinci sırada yer almaktadır. Türkiye de kuyumculuk sektörü son on yılda çok gelişmiştir. 1990 larda 12.7 milyon dolar olan ihracat değeri, 2006 yılında 1.17 milyar dolara ulaşmıştır. Kapalıçarşı nın yer aldığı İstanbul ise geçmişte ve
128 Tanyel ÖZELÇİ ECERAL-Bilge ARMATLI KÖROĞLU-Aysu UĞURLAR günümüzde Türkiye de kuyumculuk üretim ve ticaretinin merkezi konumundadır. TÜİK in yıllık imalat sanayi istatistiklerine göre, İstanbul da 1995 ile 2001 yılları arasında firma sayısı % 133 oranında, işçi sayısı % 143 oranında artmış ve bu altı yıllık dönem boyunca katma değer 12 misli yükselmiştir. İstanbul da, binlerce kuyumcu dükkanı, imalathane, mağaza ve galeriler ile en geniş ve en eski kuyumcu yığılması Kapalıçarşı ve çevresinde yer almaktadır. 1250 işyeri bulunan Kapalıçarşı da, 370 kuyumcu dükkanı yer almaktadır. Bugün İstanbul da gerçekleşen kuyumculuk imalatının %10 u, kuyumculuk ticaretinin ise %50 den fazlası Kapalıçarşı da gerçekleşmektedir (Kapalıçarşı Esnaf ve Sanatkarlar Derneği ile yapılan görüşme, 2006). Kapalıçarşı da olduğu gibi incelenen örneklerin tümü kuyumculuk sektöründe dünyada ön sıralarda bulunan ülkelerde yer almakta ve aynı zamanda bulundukları ülkenin de en önemli yığılmaları olarak ortaya çıkmaktadır. ABD de kuyumculuk sektöründe New York dan sonra Los Angeles önemli bir yere sahiptir. Los Angeles da sektörde çalışanların oranı göreceli olarak düşük olmakla birlikte bölgede çok sayıda firma yer almaktadır. Los Angeles da kuyumculuk ve değerli metaller üretimi ve ticaretinde yer alan çalışanların tüm ülke içindeki oranı 1974 de %4.4 iken bu oran 1996 yılında %9.2 ye ulaşmıştır (Scott, 2000b). 2003 yılı verilerine göre İtalya da kuyumculuk sektöründe satıcılar ve üreticiler dahil 103.000 çalışanı olan 36.000 firma bulunmaktadır. Dünyada kuyumculuk sektöründe ihracatta birinci sırada yer alan İtalya da toplam kuyumculuk ihracatının %38 i Vicenza dan, %33 ü Arezzo dan, %12 si Milano dan ve %10 u Valenza dan yapılmakta, böylece bu dört küme sektördeki ihracatın %92 sini oluşturmaktadır. (The Indo-Italian CCI, 2005) Tayland kıymetli taşlar ve kuyumculuk sektöründe dünyanın önde gelen üretici ve ihracatçılarından biridir. Tayland daki bu sektör ucuz işgücü avantajını kullanarak düşük fiyatlı piyasa çerçevesinde işlemektedir. Bangkok un kuyumculuk sektöründe ülke içindeki yerini %10 luk ihracat payı ile değerlendirmek mümkündür (Scott, 2000b). Değerli taşlar ve kuyumculuk sektörü hem uluslararası pazara entegre olma kapasitesi, hem de önemli oranda istihdam sağlamasıyla Hindistan ekonomisinde en önemli sektörlerden biridir. Ülke elmas ve elmas işçiliğinde dünya markası konumundadır. İtalya kuyumculuk tasarımında ve sade ürün tasarımında, HongKong ve Çin elmasa dayalı kuyumculukta, Tayland renkli taş üretiminde uzmanlaşmışken,
Kuyumculuk Kümeleri: İstanbul Kapalıçarşı İle Dünya Örneklerinin 129 Hindistan bunların tümünde ve gümüş takıda uzmanlaşmıştır (The Indo-Italian CCI, 2005). Avrupa nın en büyük ve en hızlı büyüyen altın kuyumculuk pazarı olan İngiltere nin kuyumculuk üretiminin üçte biri Birmingham da gerçekleşmektedir. Birmingham Kuyumculuk Mahallesi ise buradaki en önemli kuyumculuk merkezidir. Güney Afrika değerli metal ve madenler ile bunların işlenmesinde dünya lideri konumundadır. Güney Afrika nın Altın Şehri olarak adlandırılan Johannesburg bu sektördeki en önemli merkezdir (Silva, 1999). Küme Örneklerinin Mekansal Konumu Kuyumculuk kümelerini de içeren kültürel endüstri bölgelerinin performansını açıklamak için Jacobs ve Marshallyan yaklaşımlarından yararlanılmaktadır (Vang J.ve Chaminade C., 2007). Bu yaklaşımlar kültürel endüstrilerin kentle olan ilişkisini ortaya koymakta, mekansal yer seçimini anlamakta yönlendirici olmaktadır. Kentsel yığılma kavramı ile açıklanan Jacobs kümelenmesi yaklaşımı kültürel endüstrilerin yığılmasını ya da kümelenmesini büyük ve hatta en büyük metropoliten alanlarda açıklamaktadır. Kültürel endüstri bölgesini Marshallyan Kümelenme (1920) çerçevesinde ele alan yaklaşım ise küçük firmalar ile sosyal ve kültürel koşulları temel alan içsel büyüme modeline dayanmaktadır. Bu yaklaşımlar incelenen örneklerin mekansal yer seçimi ile kentle olan ilişkisini değerlendirmede yönlendirici olmaktadır. Bu kapsamda İtalya Kuyumculuk Kümelenmeleri dışındaki tüm örnekleri Jacobs yaklaşımı çerçevesinde değerlendirmek mümkündür. Los Angeles, Bangkok, Birmingham, Kapalıçarşı, Hindistan Kümelenme örnekleri Metropoliten Bölgenin merkezinde konumlanmış iken Johannesburg örneğinin zamanla merkezden çepere doğru kaydığı görülmektedir. İtalyan Kuyumculuk Kümeleri ise ilgili yazında da oldukça geniş yer alan özellikle tekstil, mobilya gibi sektörlere ait küçük ve orta ölçekli işletmelerin yığıldığı bölgeler olarak Marshallyan yaklaşım çerçevesinde değerlendirilmektedir. Kapalıçarşı Osmanlı İmparatorluğu nun başkenti İstanbul un yönetim, ticaret ve üretiminin merkezinde konumlanmıştır. Bölge, Türkiye Cumhuriyeti döneminde de ticaret ve üretimin merkezi konumunda iken günümüzde, üretim merkezi işlevinden turizm ve ticaret merkezi işlevine doğru dönüşüm süreci içinde olan bir merkez konumundadır.
130 Tanyel ÖZELÇİ ECERAL-Bilge ARMATLI KÖROĞLU-Aysu UĞURLAR Harita 1. Kapalıçarşı Eminönü Tarihi Yarımadası / İstanbul. Los Angeles kuyumculuk kümelenmesi kentin merkezinde tekstil kümelenmesinin hemen kuzeyinde birkaç bloktan oluşan küçük bir alanda yığılmıştır. Los Angeles kuyumculuk sektörüne ait firmaların büyük bir çoğunluğu bu küçük fakat yoğun gelişmiş alanda yer almaktadır. Harita 2. Los Angeles Kuyumculuk Kümesi
Kuyumculuk Kümeleri: İstanbul Kapalıçarşı İle Dünya Örneklerinin 131 Geleneksel olarak Bangkok un Çinli Mahallesinde yoğunlaşmış olan kuyumculuk kümelenmesi ise bugün birbirine komşu iki kuyumcu kümesi olarak kentin merkezinde konumlanmıştır. Bunlardan bir tanesi, esas olarak yerel pazar için üretim ve satış yapan küçük atölyelerin yer aldığı eski geleneksel kümelenme, diğeri ise değerli taş ve tasarım ağırlıklı kuyumculuk üretimi yapan, uluslar arası pazara hitap eden daha yeni ve dinamik kümelenmedir. Johannesburg da kuyumculuk kümelenmesi kendiliğinden gelişim süreci içinde önceleri merkezi iş alanında yer almışken, 1970 lerden sonra ekonomide yaşanan sıkıntılar sonucu kümelenme yapısının çözülmesi ve 1990 larda ise sanayinin yeniden canlandırılması için geliştirilen Jewel City adlı özel sektör girişimi yeni bir proje ile yeni bir kümelenmenin oluşturulması sürecini ortaya çıkarmıştır. Harita 3. Johannesburg Jewel City Birmingham Kuyumculuk Mahallesi, kentin merkezinin hemen yanında 107 ha. alanda yer almaktadır (Warburton, 2002). Bölgede Big Peg adında yüzlerce küçük kuyumcu ve sanatçının stüdyolarının yer aldığı bir kule blok yer almaktadır. Birçok atölyenin 19. yüzyıl görünümünü koruduğu kümelenme Birmingham ın en önemli turistik çekim bölgelerinden biridir.
132 Tanyel ÖZELÇİ ECERAL-Bilge ARMATLI KÖROĞLU-Aysu UĞURLAR Harita 4. Birmingham-Kuyumculuk Mahallesi(Tarihi bölge) Hindistan daki önemli kuyumculuk kümeleri Gujarat Eyaletinin iki önemli kentsel yığılması olan Surat ve Rajkot ile Rajatsan Eyaletinin başkenti olan Jaipur da yer almaktadır. Her üç kümelenme de kentlerin merkezinde konumlanmaktadır. Harita 5. Hindistan Jaipur Kuyumculuk Kümesi
Kuyumculuk Kümeleri: İstanbul Kapalıçarşı İle Dünya Örneklerinin 133 Dünya da kuyumculuk sektöründe en geniş ihracat ve ithalat hacmine sahip olan İtalya da Vicenza, Valenza, Arezzo, Milan ve Torre del Greco Bölgesi kuyumculuk sektöründe uzmanlaşmış sanayi odaklarıdır (The Indo-Italian CCI,2005),(Harita 3.). Bu bölgelerde de kuyumculuk kümeleri kent merkezlerinde yer almaktadır (The Indo-Italian CCI, 2005, Lazzeretti, 2006). Marshallyan Küme özelliklerinin en önemli örneklerinden olan bu bölgelerde küçük ve orta ölçekli firmalar arası işbirliğinin ve formel ve enformel kurumsal yapının ağlar biçiminde örgütlendiği bir yapı görülmektedir. Harita 6. İtalya kuyumculuk kümeleri Yapılan araştırmalarda kuyumculuk kümelenmelerinin sağladığı mekansal yakınlığın üreticilerin birbirini tanımasına, genel olarak bilgi akışının hızlanmasına ve güven ortamının sağlanmasına katkı sağladığını ortaya koymaktadır. Küme Örneklerinin Tarihsel Gelişim Süreci Kuyumculuk küme örneklerinin tarihsel gelişim süreci incelendiğinde hemen tümünün yüzyıldan fazla bir tarihi geçmişe sahip olduğu görülmekle beraber Los Angeles, Bangkok ve Johannesburg örneklerinin göreceli olarak daha yeni kümelenmeler olduğunu söylemek mümkündür. Örneklerin tümü tarihsel süreç içinde firmaların yığılması sonucu kendiliğinden gelişmiş kümelenmelerdir. Ve yine
134 Tanyel ÖZELÇİ ECERAL-Bilge ARMATLI KÖROĞLU-Aysu UĞURLAR örneklerin tümü kümelenmelerin başarısında tarihsel üretim kültürünün ve tarihsel süreçte gelişmiş kurumsal yapının önemini ortaya koymaktadır. Tüm örnekler içinde en köklü tarihi geçmişe sahip, 500 yıldan fazla el sanatlarının ve ticari aktivitelerin merkezi olan Kapalıçarşı, dünyanın en eski ve en büyük kuyumcu kümesi olarak tanımlanabilir. 15. yy da gelişen Kapalıçarşı gibi, Birmingham Kuyumculuk Mahallesi de İngiliz Sanayi Devriminin yaşandığı bölgenin merkezinde, tarihsel bir bölgede yer almaktadır. Birmingham da kuyumculuk zanaatının tarihçesi 1308 lere kadar gitmekte ise de Birmingham daki ilk kuyumcu yığılması 1750-1770 yıllarında Nevhall ve Colmore bölgeleri civarında oluşmuştur (Le Propis, Lazeretti, 2007). 19.yüzyılın ilk yarısında üretimin gittikçe dışsal işbölümü ile küçük atölyeler ile bağlantılı olarak örgütlenmesi sonucu Birmingham Kuyumculuk Mahallesi coğrafi olarak genişlemiştir. (Le Propis, Lazeretti, 2007). Arezzo da kuyumculuk sektörü 14. ve 15. yüzyıllarda gelişmiş, 20.yüzyılla beraber özellikle İkinci Dünya Savaşından sonra modern kuyumculuk gelişmiştir. Kuyumculuğun ilk gelişimi 1950 lerde büyük firmaların öncülüğünde gerçekleşirken, 1960 larda küçük ölçekli üreticilerin önemi artmış, bölge yalnız yerel pazar için değil yurtdışına ihracat yapmak için de üretim yapmaya başlamıştır (Lazzeretti, 2006). Valenza da ise kuyumculuk sektörü 19. yy ortalarında genç bir İtalyan ın altın işlemeciliği sanatını öğrenmek için Amerika ya gitmesiyle ve Valenza ya dönüp küçük bir işletme kurarak el yapımı mücevherlerini satmaya başlamasıyla gelişmiştir. Zaman içinde dünya pazarlarında tanınan çok sayıda üretici bölgede yer almıştır. (The Indo-Italian CCI, 2005) Hindistan da takı ve mücevher toplumda güç, prestij ve konumu tanımladığından kültürün önemli bir parçasıdır ve takı üretiminin tarihi çok eski zamanlara dayanmaktadır. Surat kuyumculuk kümesinin geçmişi 17. yy ın başlarına dayanmaktadır. Rajasthan da yer alan Jaipur ise 18.yüzyılda gelişmeye başlamıştır. Johannesburg da kuyumculuk sektörü, altının keşfedilmesinden sonra kentin büyümesi ile 19 yy. sonu ile 20. yy başında gelişmiştir. Johannesburg da bir sanayi kümesi olarak kuyumculuk endüstrisinin ilk gelişimi 1930 ların sonunda şehir merkezinde gerçekleşmiştir (Silva, 1999). 20. yüzyılda Bangkok kuyumculuk sektörünün merkezi olmuş. 1980 lerin sonlarına kadar sektör ölçek olarak küçük kalmış, 1980 ler ve 1990 larda ise olağandışı bir hızla büyümüştür (Scott, 2000b).
Kuyumculuk Kümeleri: İstanbul Kapalıçarşı İle Dünya Örneklerinin 135 Los Angeles Kuyumculuk Kümelenmesinin de 20.yüzyılın ilk yarısından itibaren oluşmaya başladığı, 1970 li yıllardan önce kümelenmenin gelişmiş olması ile birlikte 1980 ve 1990 lı yıllarda firma kuruluşlarında bir ivme yaşandığı, bu ivmenin 2000 li yıllarda etkisini kaybettiği görülmektedir. Küme Örneklerinin Üretim Yapısı Kuyumculuk sektöründe, tarihsel süreç içinde zenaata dayalı üretim organizasyondan kapitalist üretim örgütlenmesine dönüşüm yaşansa da sektörün özellikleri nedeniyle, fason üretim, el işçiliği, yaratıcılık, tasarım, uzmanlaşmış işgücü bütün örnekler için belirleyici olmaktadır. Firma büyüklükleri büyük oranda küçük ve orta ölçekli ancak bütün örneklerde sürükleyici olan büyük ölçekli ve uluslar arası bağlantıları kuvvetli firmalar önem kazanmaktadır. Los Angeles Kuyumculuk Kümesi nde 1996 yılında çalışan sayısı 7906 kişi, sektörde yer alan firma sayısı ise 1065 tir. 1992 yılında LosAngeles ta 55 anket ve 29 farklı kuyumcu-üretici ile yapılan görüşmelerin sonucu elde edilen veriler (Scott, 2000b) değerlendirildiğinde; sektörün yapısında genellikle küçük ölçekli firmaların olduğu, geniş ulusal ve uluslar arası bağlantılara rağmen üretimin %54 oranında yerel pazara satıldığı, işin %24 oranında fason verildiği görülmektedir. Valenza kuyumculuk kümesinde 2003 yılı verilerine göre 1300 firma ve 7000 çalışan bulunmaktadır. Altın mücevher üretiminde el işçiliği yaygın olmakla birlikte modern teknolojinin araçlarından yararlanılmaktadır. (The Indo-Italian CCI, 2005) Arezzo kuyumculuk kümesinde 2003 yılı verilerine göre 1.100 firma, 10.000 çalışan bulunmaktadır. Üretim sistemi küçük ve orta ölçekli firmalardan oluşmaktadır. Bölge kuyumculuğun ikincil üretiminde uzmanlaşmıştır, bu da ona rekabet gücü kazandırmaktadır. (The Indo-Italian CCI, 2005). Vicenza kuyumculuk kümesinde 2003 yılı verilerine göre 1150 firma ve 12.000 çalışan bulunmaktadır. Bölgede sınırlı hacimde üretim yapan küçük işletmelerle birlikte büyük hacimde üretim yapan orta ölçekli işletmeler de bulunmaktadır. Firmaların %35 i tamamen fason çalışmaktadır (The Indo-Italian CCI, 2005). 1961 yılında yaklaşık 1000 firma ile bu firmalarda çalışan 10.000 kişi olduğu belirtilen Birmingham Kuyumculuk Mahallesi ndeki firma sayıları 1999 yılında 322 ye, çalışanların sayısı ise 3800 e düşmüştür. Buna rağmen Birmingham Kuyumculuk Mahallesi halen büyük firmalar için yüksek kalitede özel tasarımlar