KENTSEL TASARIM YARIŞMALARINDA YEREL DEĞERLER: BALIKESİR ÇAMLIK TEPESİ YARIŞMASI Gaye BİROL, Yrd. Doç. Dr., Yasemin İNCE GÜNEY, Dr. Araş. Gör. Balıkesir Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü Binaları tasarlamadan kentleri/kent parçalarını tasarlamak olarak tanımlanan kentsel tasarım, modernist harekete, anonim konut tasarımlarına ve artan trafik yüzeylerinin doğurduğu sorunlara getirilen tepkiler bağlamında 2. Dünya Savaşını izleyen 1960 lı yıllarda ortaya çıkmış bir kavramdır. Şehir planlama ile mimarlık arasındaki ölçekte bulunması nedeniyle farklı disiplinlerin birlikte fikir üretimine olanak sağlayan kentsel tasarım, kent mekanına çevresel ölçekte değer ve karakter kazandırmayı hedefleyen tasarımları kapsar. Ülkemizde, özellikle kentsel dönüşüm ve kentsel tasarım yarışmaları aracılığı ile kent, kentsel mekan, kamusal mekan ve bunlarla ilişkili kavramlar hem mimarlık dünyasının, hem yerel yönetimlerin, hem de kamunun gündeminde önemli bir yer almaya başlamıştır. Son dönemde sayısı artan kentsel tasarım proje yarışma süreçlerinde temel amaç, söz konusu yarışma alanında kentsel kullanımları destekleyecek mekansal karakteristiklere yer vererek kamusal alanların kullanım değerini arttırmaktır. Kentsel mekanların karakteristiklerinin, o kentte yaşayanların sosyal ve psikolojik yaşantılarını ve bu anlamda gelişmelerini doğrudan etkilediği bilinmektedir. Bu nedenle, kentsel ölçekte sorunlu alanları iyileştirebilmek ve bu alanları çeşitli kentsel kullanımlara daha iyi yanıt verebilecek mekansal ve fiziksel düzeye yükseltebilmek, kentsel tasarım yarışmalarında dikkat edilmesi gereken en önemli kriterlerdir. Kentsel tasarım yarışmalarının diğer bir amacı da o kentsel çevreye ilişkin ortaya koyulan fikirlerin çeşitliliği aracılığıyla bir tartışma ortamı yaratmaktır. Fakat bu tartışmaların kapsamı, yarışma konusu için sunulan özgün fikirlerin tartışılmasından başka boyutları da içermektedir. Sözü edilen yarışmalar, şartnamelerinin içeriği (çoğu zaman yetersizliği), jürilerinin oluşumu (akademisyen mimar/profesyonel mimar dengesi), katılımcı projelerin jüri üyeleri tarafından objektif kriterlere dayanılarak değerlendirilememesi ve değerlendirme sürecinin şeffaf olmayışı gibi konularda eleştirilmişlerdir. Bu platformda tartışılan diğer bir konu da, bilgisayar ortamının gösterişli sunuş olanaklarının çoğu zaman ortaya konulan fikrin önüne geçtiği ve bu durumda fikir yerine sunumun başarısının ödüllendirilmesidir. Yarışma şartnamelerinde özellikle belirtilen istekler ile değerlendirme sonucunda ödüle layık bulunan projelerde yer alan tasarım kararları arasındaki uyumsuzluk, yarışma kolokyumlarında sıklıkla dile getirilen bir başka sorun olarak öne çıkmaktadır. Geçtiğimiz günlerde sonuçlanan Balıkesir Çamlık Kentsel ve Mimari Tasarım Ulusal Proje Yarışması, 2002-2006 yılları arasında ülkemizde açılmış yirmi civarındaki kentsel tasarım yarışmalarından biridir. Serbest, ulusal ve tek aşamalı olarak düzenlenen yarışmaya kayıtlar Ülkemizde kentsel tasarım yarışma sayısının 2000 yılından sonra arttığı görülmektedir. 2000-2006 yılları arasında 20 den fazla sayıda kentsel tasarım proje yarışması düzenlenmiştir. Bu nedenle yarışmalar konusunda yapılan çalışmalarda eleştiri ve önerilerin büyük ölçüde kentsel tasarım yarışmalarına yöneltilmekte olduğu söylenebilir. Bu eleştiri ve öneriler en kapsamlı şekilde adı geçen döneme ait Mimarlık dergilerinin incelenmesiyle görülebilir. Kapsamlı bir inceleme için: Mimarlık 298 (Nisan 2001) Forum: Proje Yarışmaları, Mimarlık 299 (Haziran 2001) Yarışmalarda Kriz, Mimarlık 306 (Ağustos 2002) Dosya: Son Dönem Kentsel Tasarım Projeleri, Mimarlık 310 (Mart-Nisan 2003) Yarışmalara Yeni Düzen, Mimarlık 320 (Kasım-Aralık 2004) Dosya: Her Daim Gündemde: Yarışmalar, Mimarlık 322 (Mart-Nisan 2005) Proje Yarışmaları ile İlgili Bazı Düşünceler, Mimarlık 329 (Mayıs-Haziran 2006) Mimari Proje Yarışma Süreçleri ve Uygulama Örnekleri Üzerinden Kentsel Tasarım Tartışmaları.
13 Şubat 2006 tarihinde başlamış, projelerin teslimi 14 Temmuz 2006 tarihinde yapılmıştır. Yarışma için toplam 112 adet şartname alınmış, 38 adet proje teslim edilmiştir. Bu 38 projeden sadece 4 ünün Balıkesir den olması düşündürücüdür. Yarışmanın konusu, şartnamede Balıkesir şehir merkezinin panoramik seyir terası konumunda bulunan Çamlık tepesinin(resim 1), kent yaşamına katılması ve bu yerin kent yaşam kalitesinin yükseltilmesine katkı yapması doğrultusunda geliştirilmesi, tepenin devamında yer alan ağaçlandırma alanları ve yakın çevresi ile birlikte projelendirilmesi şeklinde tanımlanmış ve amacı da Balıkesir Şehir merkezinin batısında, hakim yükseklikte yer alan Çamlık tepesi ve çevresi ile batı, kuzeybatı ve kuzey devamında yer alan ağaçlandırma alanı ile bir bütünlük içinde, kent insanının ihtiyaçlarına uygun olarak ve kullanım değeri geliştirilerek, kent yaşamına kazandırılması ve güzel sanatların teşvik edilmesi olarak belirlenmiştir. Yarışma şartnamesinin, tek yapı ölçeğinden çok kentsel çevreyi bir bütün olarak ele alan yaklaşımından dolayı, benzer bir yaklaşım sergileyen Burdur Şehirlerarası Otobüs Terminal Kompleksi Kentsel Tasarım ve Mimari Proje Yarışması ile birlikte diğer yarışmalardan farklı bir tavır sergiledikleri belirtilmiştir. Resim 1 Yarışma alanına ait hava fotoğrafı. Kaynak: yarışma şartnamesi. Şartnameyi hazırlayan jüri tarafından ifade edilen ve şartnamenin farklı bölümlerinde tekrarlanan en önemli konu, yarışma alanının kent kimliği içindeki yerinin tanımlanması ve yapılacak önerinin il merkezinde yaşayanların kentsel kimlik sorunlarını çözmede katkıda bulunması nın beklendiğidir. Şartnamede ayrıca, peyzaj mimarisi önerilerinde kamusalkentsel alan, yeşil alan ve simgesel olma konusunda yorumların yapılması ve Çamlık tepesi ile devamındaki ağaçlandırma alanlarının kent merkezine fonksiyonel bir ulaşım önerisi ile bağlanması konusunda yeni düzenlemelerin önerilmesinin gerekliliği vurgulanmıştır. Yine yarışma şartnamesinde yarışmacılardan Çamlık tepesinin kentin her tarafından algılanan topografik özelliği nedeniyle kente coğrafik bir simge oluşturduğunun dikkate alınması ve ihtiyaç programında öngörülen diğer ihtiyaçların karşılanmasının beklenmekte olduğu belirtilmiştir. Bilgiler yarışma şartnamesinden ve Balıkesir Belediyesinin web sitesinden alınmıştır. http://www.balikesirbld.gov.tr/ Bayraktar, N., Kaplan, H., Tekel, A.; Yarışma Süreçleri ve Uygulama Örnekleri Üzerinden Kentsel Tasarım Tartışmaları, Mimarlık 329, s.14-19, 2006.
Şartnamede Çamlık Tepesi nin kentte oynadığı önemli simgesel rolüne özellikle dikkat çekilmiş ve projelerde kentsel çevrenin bir bütün olarak ele alınması ve böylece kent kimliğine katkı sağlanması vurgulanmış olmakla birlikte, yarışmada ödül alan projeler incelendiğinde bu kriterlerin pek de dikkate alınmadığı gözlenmektedir. Çamlık Yarışması süreci ve yarışmada ödül alan projelerin kritik bir gözle incelenmesi, sadece bu projede değil, tüm kentsel tasarım yarışma projelerinde yerin özgün değerlerinin (simgesel, mekansal, sosyal, fiziksel, ekonomik, coğrafi değerler gibi) öncelikli olarak ele alınması gerektiğini vurgulayacaktır. Bir kentsel tasarım projesinde, kent ile bütünleşme/bağlantı kurma/ilişkilenme, pek çok farklı anlamda ele alınabilir. Projelendirilecek alanın kentin geneli ile fiziksel, mekansal ve simgesel anlamda bütünleşmesi ve bu yolla bir kentsel kullanım akıcılığının sağlanması hedeflenmelidir. Tasarlanan alanın kent ile fiziksel anlamda bütünleşmesi öncelikli koşuldur. Bununla birlikte, yeni alanın tasarımında, kentin bir bütün olarak ele alınması ve bu alanın çevresindeki mevcut kent dokusunun sorgulanması ve çağdaş bir tasarım diliyle yeniden yorumlanması, mekansal ve simgesel bütünleşmeyi sağlamak açısından büyük önem taşır. Kentle mekansal ve simgesel bütünleşme, aslında kentsel kimlik oluşumunda da en kritik unsurlardan biridir. Balıkesir Çamlık yarışmasında ödül kazanan projeler incelendiğinde, önerilerin tümünde alanın kent ile bütünleştirilmeleri gerektiği analiz çalışmalarında ve paftalar üzerinde yer alan açıklama raporlarında yazılı olarak vurgulandığı, ancak hiçbirinde bu bütünleşme ile ilgili yeterli düzeyde bir önerinin sunulmadığı görülmektedir (Resim 2). Bu önerilerdeki en önemli sorun, yarışma alanının kentin geri kalanı ile fiziksel bütünleşmesinin sağlanamamış olmasıdır. Özellikle yarışma alanının ortasından geçen araç yolunun projelerin çoğunda kaldırılmış olması, hem alana araç ile erişilebilirliğin zedelenmesine, hem de kent içi mevcut bağlantıların zayıflamasına ve kent merkezi (Aygören mahallesi) ile yeni yerleşim merkezinin (Adnan Menderes Mahallesi) birbirinden fiziksel olarak kopmasına neden olmuştur (Resim 3). Resim 2 5. Mansiyon. Analiz paftası (solda) ve vaziyet planı (sağda) Kaynak: http://www.arkitera.com Resim 3 2. mansiyon ve 3. mansiyon, vaziyet planı. Kaynak: http://www.arkitera.com
Ayrıca, yarışma alanının büyüklüğünün yaklaşık 600.000 m2 olduğu göz önüne alındığında, böyle bir alana araç dolaşımının getirdiği olumsuzlukların yanında araç ile ulaşılabilirliğin kritik avantajlarının da olduğu unutulmamalıdır. Araç dolaşımının tasarlanan alanda hedeflenen yoğun yaya kullanımını zedelemeyecek düzeyde sağlanması, alanın daha rahat ulaşılabilen ve daha yoğun olarak kullanılan bir kentsel odak noktası haline gelmesine katkıda bulunabilirdi. Özellikle 1. ödülü alan projede araç ile ulaşılabilirliğin zayıflığı ve yaya dolaşımının eğime dik konumlandırılmış olması, yaşlı, çocuk ve engelli yayaların alana ulaşımını ve alanı kullanımını güçleştirmekte ve tasarımda bu konuda gerekli hassasiyetin gösterilmemiş olduğunu düşündürtmektedir (Resim 4). Ödül alan projelerde diğer bir eksiklik, kentle bütünleşmenin sağlanmasında diğer kritik nokta kentle simgesel bütünlüğün sağlanamamış olmasıdır. Çamlık tepesi, doğal coğrafi konumundan dolayı, tepenin doğusunda gelişen Balıkesir kenti ile bugüne dek tek bir yönden ilişki kurmuştur. Oysa kent, 1980 lerin ikinci yarısından beri Çamlık tepesinin batı yönünde de gelişmektedir. Dolayısıyla, bu yarışmanın belki de en önemli kriterlerinden biri, bu yeni yerleşim alanlarıyla eski kent merkezinin sadece fiziksel değil simgesel olarak da bütünleşmesini sağlamak olmalıydı. Çünkü Çamlık tepesi, sadece doğusundaki kent merkeziyle değil şimdiye kadar hep tepenin arka kısmı olarak düşünülen yeni yerleşim alanlarına da aynı düzeyde odak noktası oluşturmalıdır. Ödül alan projelerin, kent merkezi öncelikli yaklaşımlarının en önemli göstergelerinden biri, panoramik seyir teraslarının sadece kent merkezine yönelik olarak tasarlanmış olmasıdır (Resim 5). Diğer bir gösterge de, analiz paftalarında bile tepenin batı ve kuzeybatısındaki konut alanları ve bu alanlardan yarışma alanına araç ve özellikle yaya yaklaşımının gerekliliğinin yeterince vurgulanmamış olmasıdır(resim 6). Resim 4 1. ödül, perspektif. Resim 5 4. mansiyon, perspektif. Kaynak: http://www.arkitera.com Resim 6 2. ödül ve 3. mansiyon, analiz paftaları. Kaynak: http://www.arkitera.com
Kent ile bütünleşme konusunda ödül alan projelerde gözlenen sorunların nedenleri, yarışma alanının geometrik biçimi ve şartnamede belirtilen belediye mülkiyetindeki yapılaşılabilecek alanların konumu olarak ifade edilebilir. Bununla birlikte, kentin yeni gelişme alanları önerilecek bir stratejiyle en azından simgesel boyutta kentin geri kalanıyla bütünleştirilebilir ve Çamlık yarışma alanı tasarımı, bu bütünleşmeye azami düzeyde katkı sağlayacak bir öneri şeklinde ele alınabilirdi. Bu nedenlerle, birçok kentsel tasarım yarışmasında, yarışmaya açılan alanın özel sorunlarının ve barındırdığı özgün karakteristiklerinin yarışmacılar tarafından daha iyi kavranabilmesini sağlayacak yer görme belgesi alma zorunluluğu bulunmaktadır. Çamlık tepesinin kentte önemli bir referans noktası olması ve yukarıda açıklanan gereklilikler nedeniyle, yarışmaya katılım koşulu olarak bu zorunluluğun bulunmayışı, yarışma sürecindeki önemli eksikliklerden biridir. Ayrıca, bazı projelerde topoğrafya ve mevcut ağaç dokusuna duyarlı davranılmamış olduğu göze çarpmaktadır. Özellikle mansiyon grubundaki projelerden bazılarında topoğrafyadan tümüyle kopuk/bağımsız tasarımların varlığı, ayrıca işlevleri net tanımlanmamış ve toplayıcı olma karakteristiklerinden uzak, geniş ve tanımsız platformlar oluşturulmuş olması, tasarımcının alanda topoğrafyanın durumuna tümüyle hakim olamadığını ya da alanda topoğrafyanın karakteristiklerini göz ardı etmiş olduğunu düşündürtmektedir (Resim 7). Resim 7 1. ödül, perspektif, 4. mansiyon, vaziyet planı. Kaynak: http://www.arkitera.com Kentsel tasarım projelerinde peyzaj tasarımı-mimari tasarım-kentsel tasarım gibi farklı uzmanlık alanlarının arakesitinde çözümler üretilmesi gerekli ve doğaldır. Ancak kentsel tasarımın sadece bir park düzenlemesi olarak anlaşılması ve bu şekilde ele alınması doğru değildir. Son dönemde yapılan kentsel tasarım yarışmalarına katılan projelerin büyük bölümünde olduğu gibi, Çamlık projesinde de ödül kazanan projelerin çoğunluğunda yarışma alanı bir kentsel tasarım projesinden çok bir park düzenlemesi biçiminde tasarlanmıştır (Resim 8). Oysa bir kentsel tasarım projesinde yeşil alan/park gibi peyzaj düzenlemeleri, bu kentsel alanın tasarımında üzerinde düşünülmesi gereken konulardan sadece biridir. Bu nedenle, Çamlık yarışma alanının park düzenlemesine ek olarak kentin sosyo-kültürel ve rekreaktif gerekliliklerine yeterince cevap veren, kentin uzantısında gelişen ve yarışma alanını kentin vazgeçilmez bir parçası haline getirecek bütünleştirici bir yaklaşımla tasarlanması, hem Balıkesir Belediyesini hem de kentliyi daha olumlu bir sonuca götürebilirdi.
Resim 8 1. ödül, ve 1. mansiyon, vaziyet planı. Kaynak: http://www.arkitera.com Bütün bu değerlendirmeler ışığında, özelde Çamlık yarışmasında, genelde tüm kentsel tasarım proje yarışmalarında, yerin özgün değerlerinin hem şartnamelerde, hem katılımcı projelerde, hem de jüri değerlendirmelerinde öncelikli kriter olması ve yeterince vurgulanması gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Böylece, kentsel tasarımın temel amaçlarından biri olan sorunlu kentsel alanları iyileştiren ve bu alanları kentin ve kentlinin gereksinim duyduğu çeşitli kentsel kullanımlara uygun mekanlara dönüştürebilen çözümler üretilebilecektir. Bu çözümler, kent kimliği ile uyumlu ya da kent kimliği oluşumuna yardımcı olacak ve hem o kent parçasını, hem de kentin tamamını kullanıcı için sosyo-kültürel yönden de anlamlı kılacak karakteristiklere ancak bu sayede ulaşabilir.