7. BÖLÜM Pozlama Pozlama, fotoğrafta kullanılan ışığa duyarlı malzemenin (film veya sensor) ışık almasıdır. Doğru renkleri ve renk tonların elde etmek ve doğru baskılar yapabilmek için "doğru pozlama" yapılması gereklidir. Doğru pozlama veya istendiği gibi, amaca uygun olarak pozlama yapabilmek için fotoğraf makinesi üzerindeki denetim mekanizmalarının doğru ve birbirleriyle bağıntılı olarak kullanmak gereklidir. Bu denetim mekanizmaları örtücü ve diyaframdır. Bilindiği gibi diyafram objektifin üzerinde bulunan ve film üzerine düşmesi gereken ışığın miktarını denetleyen bir mekanizmadır. Diyafram değerleri uluslararası ölçülerle belirlenmiştir ve bu çizelge şöyledir: F: 1-1.2-1.4-2-2.8-4-5.6-8-11-16-22-32-45-64-90-128...gibi Bu değerler f stop olarak anılır ve pozlamada önemli rol oynar. Her f: değeri bir önceki değerdeki ışığın miktarını ikiye katlar. Örneğin f:16 değeri bir birim ışık geçirirse, f: 11 değeri 2 birim ışık geçirir ve bu böylece devam eder. f değeri sayısal olarak büyüdükçe geçirdiği ışık miktarı azalır. Bir başka deyişle f 2.8, f 16 dan daha fazla ışık geçirir. Çünkü diyafram değeri sayısal olarak büyüdükçe, diyaframın çapı küçülür dolayısıyla daha az ışık geçirir. Örtücü ise belli sürede açılıp kapanarak duyarlı yüzey üzerine düşen ışık miktarını süre açısından denetler. sörtücü değerleri de diyafram değerlerinde olduğu gibi standarttır ve şöyledir: 2-4- 8-15- 30-60- 125-250- 500-1000- 2000-...gibi. Gelişmiş fotoğraf makinelerinde bu değer 8000'e dek ulaşabilmektedir. Bu sayılar saniyenin bölümleridir. Bir başka deyişle "1" in anlamı 1/1 saniye, "125" in anlamı ise 1/125 saniyedir. Fotoğraf makinesinin örtücüsü seçilen sürede açılır ve kapanır. Diyaframda olduğu gibi, her T değeri bir önceki değerdeki ışığın miktarını ikiye katlar. Örneğin 1/125 saniyede, 1/250 saniye değerinden bir kat daha fazla ışık geçer. Örtücü ve diyafram değerlerinin doğru kombinasyonu ile doğru pozlama belirlenir. Pozlamayı belirlemenin yolları Pozlamayı belirlemenin farklı yolları vardır. Bunlar, tahmin, poz cetvellerinin kullanımı ve pozometre kullanımıdır. a)tahmin; fotoğrafçı fotoğraflanacak konuya göre, deneyimlerine dayanarak tahmini örtücü ve diyafram değerlerini belirler ve bunları uygular. 1
b)poz Cetvelleri;önceden hazırlanmış veya film üretici firmaların sattıkları filmle birlikte verdikleri kullanım talimatlarına göre doğru pozlamayı bulma. Örtücü ve diyafram değerleri bu listelere göre belirlenir ve uygulanır. c)pozometreler; doğru pozlamayı sağlamak için fotoğraflanan nesnenin / manzaranın üzerine düşen ışığı veya ondan yansıyan ışığı ölçmede kullanılan aygıtlardır. Farklı türde pozometreler vardır. a) Fotoğraf makinası üzerindekile Tümüyle otomatik poz kontrol sistemi olanlar İbreli olanlar b) El pozometreleri Düşen ışığı ölçenler Yansıyan ışığı ölçenler Fotoğrafçılıkta genellikle yansıyan ışık ölçülür. Düşen ışığın ölçümü: Ortalama parlaklıkta bir nesne veya insanların çoğunlukta olduğu sahnelerin fotoğraflanmasında düşen ışığın ölçümü daha doyurucu sonuçlar verir Daha ziyade yapay ışık kaynaklarının kullanıldığı stüdyo ortamlarında düşen ışık ölçümü yapılır. Fotoğrafçı ölçümü yapmak için fotoğraflayacağı nesnenin / sanhenin içine girerek pozometresini fotoğraf makinasına doğru çevirir ve ölçümünü yapar. Bu tür ölçümlerin sonuçları footcandle veya lux olarak alınır. Bu ölçüm yöntemii anahtar ışığın yoğunluğunun ve dolgu ışığın anahtar ışığa göre oranının belirlenmesinde yarar sağlar. Yansıyan ışığın ölçümü: Fotoğraflanan nesne / sahneden yansıyan ışık ortalama değerleri vereceği için yansıyan ışık ölçümlerinde dikkatli olmak gereklidir. Kuramsal olarak yansıyan ışığın ölçümü % 18 oranında yansıtma özelliği olan bir nesne veya yüzeyden alınmalıdır. Bunun için çeşitli firmalar tarafından hazırlanmış olan ve %18 oranında yansıtıcılığı olan gri kartlar yararlı aksesuarlar arasındadır. Gri kartın bulunmadığı durumlarda ortalama esmerlikteki bir yüzden veya fotoğrafçının elinin tersinden alınacak (fotoğrafçı zenci olmadığı sürece!) ölçümler doğru sayılabilir. Sahnenin genel ölçümü alınırken ortalama parlaklığın altındaki veya üstündeki nesnelere dikkat etmek gereklidir. Aşırı parlak gökyüzü ölçümün yanlış olmasına neden olabilir, bu gibi durumlarda pozometreyi biraz aşağıya çevirmek gereklidir. Aynı biçimde fotoğraf makinasının içinde bulunan ve ortalama ölçümler alan pozometreler gökyüzü veya fotoğraflanan nesne / sahnedeki gölgeli ve karanlık bölümleri gördüğü zaman hatalı sonuçlar verir. Bu gibi durumlarda gerekiyorsa fotoğraflanan nesneye çok yaklaşarak yakından ölçüm almak ve fotoğraf çekimi sırasında bu değeri uygulamak daha doğru olacaktır. 2
Fotoğraflanan nesne / sahnenin çok küçük bir noktasından yansıyan ışığı ölçmek için spotmetre adı verilen ve çok dar bir açının ölçümünü alan aygıtlar kullanılır. Son yıllarda üretilen bazı fotoğraf makinalarının içlerindeki pozometrelerle de nokta (spot ) ölçümler yapabilme olanağı vardır. Spotmetrelerle ölçüm yaparken fotoğraflanan sahnenin değişik bölümlerinden ölçüm alarak ortalama bir değer uygulamak iyi sonuçlar verir. Özellikle teleobjektiflerin kullanıldığı durumlarda spotmetreler ölçüm için çok yararlı aygıtlar haline gelir. Pozlamaya etki eden bir çok faktör vardır. Bunlar; Film Hızı Örtücü Hızı Alan Derinliği Nesnenin Hareketi Nesnenin kontrastı Nesnenin Rengi Nesnenin Uzaklığı Filtre Faktörü Objektifin Özelliği Film banyosunun Tipi Karşılıklı ilişkiler ve diğer faktörler Sabit ışık koşullarında belli bir film hızı için bir tek doğru pozlama vardır. Bu konu bir örnekle açıklanacak olursa: Belli bir film hızı için sabit ışık koşulları altında, yukarıda sözü edilen poz ölçümü yöntemlerinden herhangi biriyle ölçüm yapıldığı ve örneğin; diyafram değerinin f. 8, örtücü hızının ise 1/125 olduğu belirlensin. Yukarıda sözü edilen faktörlerde göz önünde bulundurularak bu pozlamaya eş değerde iki farklı pozlama değeri araştırılacak olursa: Objektif üzerindeki f değerleri: 2-2.8-4-5.6-8-11-16-22-32-olsun örtücü değerleri: 1-2 - 4-8 - 15-30 - 60-125 - 250-500 - 1000 olsun f:8 1/125 e karşılık gelen pozlama değerleri; a) f:16/30 veya b) f:4 1/500 olacaktır. İlk örneğimizde diyafram iki birim kısılmış, dolayısıyla film üzerine düşen ışık miktarı azalmıştır, bunu dengelemek için örtücü hızı düşürülerek ışığın daha uzun sürede girmesi 3
sağlanmıştır. İkinci örnekte ise diyafram iki birim açılarak daha fazla ışık geçirmesi sağlanmış ancak doğru pozlama için örtücü hızı artırılarak örtücü diyafram ilişkisi dengelenmiştir. Işığın Yoğunluğu ve Işık Ölçümü Görüntünün oluşmasında birinci koşulun ışık olduğundan her fırsatta söz edildi. Bir fotoğrafçının ışıkla ve ışığın ölçümüyle ilgili olarak aklında tutması gereken beş önemli değişken vardır. Bunlar ışığın yoğunluğu, ışığın niteliği, renk ısısı, ışığın geliş yönü ve kaç farklı kaynağın kullanıldığıdır. Işığın yoğunluğunun denetlenmesi, bir fotoğraftaki temel değişkenlerden birinin denetlenmesi demektir. Aydınlatma ve pozlama işlemleri birbirlerinden ayrılmaz ve birbirlerine bağlıdırlar. Işık ölçümüyle ilgili standart, bir tek mumun ışıması temeline dayanır. Işık ölçme bir bilimdir ve bu bilim dalı fotometri olarak adlandırılır. Işık ölçümünü doğru yapabilmek için ışık kaynağı, belli bir yüzeye düşen ışığın miktarı, aydınlatılan yüzeyden yansıyan ışığın miktarı gibi kavramları birbirlerinden ayıredebilmek gereklidir. Pozlama en basit tanımıyla ışığa duyarlı malzemenin, örneğin; filmin ışık almasıdır. Işığın yoğunluğu pozlamayı da etkilecektir. Doğru renk tonlarını ve kontrastı elde edebilmek için pozlamanın doğru yapılması gereklidir. Aydınlatma ve pozlama işlemleri birbirlerinden ayrılmaz ve birbirlerine bağlıdırlar. Bir ışık kaynağından çıkan ışıma parlaklık yoğunluğu olarak adlandırılır ve mum (candela) ile ölçülür. Aydınlatma kaynağından bir nesnenin üzerine düşen ışığın toplamı "düşen ışık" olarak adlandırılır. Aydınlatılan nesne veya sahne üzerine düşen ışığın bir kısmını yansıtır, yansıyan bu ışığın toplamı ise " yansıyan ışık" olarak adlandırılır. Bir nesne / sahne üzerine düşen ışığın toplamı, aydınlatma / ışık kaynağının parlaklığına / ışıma yoğunluğuna bağlıdır. Ayrıca kullanılan aydınlatma kaynağının (eğer yapay bir aydınlatma kaynağı kullanılıyorsa) optik yapısı, aydınlatılan nesne / sahneyle aydınlatma kaynağı arasındaki mesafe, ışığın geçtiği ortamda bulunan ve ışığın yoğunluğunu azaltan, kırılmasına neden olan duman, sis, cam, filtre gibi etmenler de sahne / nesne üzerine düşen ışığın toplam değerini etkiler. Işığın parlaklık yoğunluğu mesafe ile orantılı olarak azalır. Bu şöyle formüle edilebilir. Yoğunluk = ( 1/ aydınlatılan nesne ile ışık kaynağı arasındaki mesafe) nin karesi. Bunu şöyle açıklayabiliriz Mesafe ft/m. 1 2 3 4 Yoğunluk 1 1/4 1/9 1/16 4
Bir başka deyişle ışık kaynağından iki birim uzaktaki bir yüzey, bir birim uzaktaki yüzeyden dört kez daha az ışık alır. Bu ters kare kuralı olarak bilinir. Işığın parlaklığı ise pozlamayı belirler. Bir yüzeyden yansıyarak fotoğraf makinesine gelen ışık yansıyan ışık olarak bilinir. Yansıyan ışığın belirleyicileri, düşen ışık miktarı (ne kadar ışık düşerse o oranda ışık yansır), yüzeyin koyu veya açık olması, yüzeyin dokusu (ayna veya ahşap, beyaz örtü veya siyah kadife). Yansıyan veya düşen ışık, ışıkölçerle ( pozometre) ölçülür. Işıkölçer Nedir? Nasıl Kullanılır? Fotoğraflanan veya filme kaydedilen bir nesnenin / sahnenin renk değerlerinin ve tonlarının doğru olarak görülebilmesi için doğru pozlanması gerektiğinden yukarıda söz edildi. Doğru pozlama değerinin saptanmasında en sağlıklı yol ışıkölçer kullanılmasıdır. Film üzerine düşmesi gereken doğru ışık miktarını bulmada, görüntülenecek sahneyi / nesneyi aydınlatan ışığın miktarını ölçmede kullanılan araçlar ışıkölçer olarak adlandırılır. Bazı kaynaklarda bu pozometre olarak da geçer. Yaygın olarak iki tip ışıkölçer kullanılır. Bunlar: Yansıyan ışığı ölçen ışıkölçerler (Reflected Lightmeter). Düşen ışığı ölçen ışıkölçerler (Incident Lightmeter) olarak adlandırılır. Yansıyan ışığı ölçen ışıkölçerlerde kendi içlerinde a) yansıyan ışığı ölçen ışıkölçerler, b) Yansıyan ışığı ölçen spotmetreler, c) Yansıyan ışığı ölçen TTL ışıkölçerler olarak üçe ayrılır. Yansıyan ışığı ölçen ışıkölçerler fotoğraf makinesinin gördüğü alandaki sahne / nesneden tüm ışık değerlerini ölçer ve ortalama bir değer verir. Ancak bu tür ışığın miktarını ölçen ışıkölçerlerin verdiği değerler dikkatle okunmalı ve yorumlanmalıdır. Işıkölçerler ortalama değerlere göre kullanılacağı varsayılarak imal edilmiştir. Bu normal bir sahnenin kontrastının 1/7 olduğu varsayımı veya sahnenin üzerine düşen ışığın % 18'ini yansıttığı varsayımıdır. Sahnenin kontrastının 1/7 olması en parlak bölgenin en az ışık almış olan bölgeden 7 kez daha parlak olması demektir. Eğer en parlak alan ile en az ışık almış alan arasında daha fazla kontrast farkı varsa ışıkölçer yanılacağı için göstereceği sonuçlar da farklı olacaktır. Örneğin bir manzara çekiminde oldukça gölge bir ormanın çok parlak gökyüzü altında çekileceğini düşünelim, ışıkölçer gökyüzünden gelen fazla ışık dolayısıyla veya koyu gölgeler dolayısıyla yanılacaktır. Bu tip ışıkölçerler kullanılırken farklı farklı alanlardan ölçüm alıp ortalama bir değer uygulamak daha doğru olacaktır. Hatalardan kaçınmak ve nesneden / sahneden % 18 yansıtıcılığı olan gri bir karttan ölçüm almak daha doğru olacaktır. Bu tür kartlar özel olarak imal edilmiş olup fotoğraf malzemesi satan mağazalarda bulunabilir. 5
Yine yansıyan tip bir ışıkölçer olan ve spotmetre olarak adlandırılan tip ışıkölçer ise üzerlerine eklenmiş objektiflerin de yardımıyla çok dar açılardan yansıyan ışığın ölçümünü alabilen, örneğin 1-4 arasındaki açıyı ölçen, ışıkölçerlerdir. Bazı türleri bir kaç farklı ölçümün ortalamasını verebilecek gibi tasarlanmıştır. Spotmetrelerle sahnenin çok küçük alanlarının kesin ölçümleri alınabilir. Kritik ölçümlerde spotmetre kullanılması yararlı olabilir. Spotmetreler uzaktaki nesnelerden yansıyan ışığın, konser salonlarında konser veren kişinin,vb. mekanlarda yapılan çekimlerinde yarar sağlar. Işıkölçerlerin Bakımı Işıkölçerler ve lüksmetreler hassas araçlardır, dolayısıyla düşürülmemeli veya kullanırken herhangi bir yere çarpmamalıdır. Işıkölçerlerin kalibrasyonlarıyla oynanmamalıdır. Kalibrasyonu bozulan ışıkölçerler mutlaka servisine gönderilerek ayarlanmalıdır. Ölçümde şüpheye düşüldüğü an mutlaka başka ışıkölçerlerle ölçüm yapılmalı ve birbirleriyle kıyaslanmalıdır. Bazı ışıkölçerlerde bulunan delikli filtrelerin her biri, kendi ışıkölçerleriyle kullanılmak üzere tasarlanmıştır. Bunları birbiriyle karıştırmamak gereklidir. Işıkölçerler temizlenirken, benzin tiner vb. gibi maddelerle silinmemelidir. Kuru veya hafif nemli bir bez tercih edilmelidir. Kullanılmadığı durumlarda eğer pil ile çalışıyorsa, pil mutlaka çıkartılmalıdır ve kılıfında veya kutusunda saklanmalıdır. Eğer pil kullanılmıyorsa, ışığı ölçen CdS gibi ışığa hassas maddenin boş yere ışımasını önlemek için kapalı durumda tutulmalıdır. 6