Numune çeşitleri SANTRİFÜGASYON UYGULAMA VE ÇEŞİTLERİ YRD. DOÇ.DR SEDAT MOTOR Rutin Numuneler Tam kan Serum Plazma İdrar Gaita Özel numuneler Bos (beyin omurilik sıvısı) Sinoviyal sıvı (eklem boşluğu sıvısı) Amniyotik sıvı (amniyon kesesi içindeki sıvı) Plevral/perikardiyal sıvı (göğüs zarı/kalp zarı içi sıvısı) SERUM Pıhtılaşmış kandan şekilli elemanlar (eritrosit, lökosit, trombosit) ayrıldıktan sonra geri kalan sıvı kısımdır. Birçok analiz için tercih edilir. Antikoagulansız tüpe alınan kandan elde edilir. PLAZMA Pıhtılaşması antikoagulanlarla önlenmiş kandan şekilli elemanlar (eritrosit, lökosit, trombosit) ayrıldıktan sonra geri kalan sıvı kısımdır. Bazı özel analizler için gereklidir. Antikoagulanlı tüpe alınan kandan elde edilir. Serum-Plazma Nedir? TANIM Kan = Şekilli elemanlar+plazma Plazma = Serum +Fibrinojen Serumda fibrinojen bulunmaz. Serum elde edilirken pıhtılaşma tam olmalıdır. Deney tüplerini yüksek hızda çevirmek suretiyle sıvı içindeki parçacıkların dibe çökerek ayrılmalarını veya farklı yoğunluktaki sıvıları birbirinden daha hızlı ayırmaya yarayan cihazdır. 1
Santrifüjle ayırma tekniğinin temeli; süspansiyon halindeki parçacıkları yerçekimi ivmesinden (g=9.81 m/sn 2 ) daha büyük bir kuvvetle ve hızla ayırma esasına dayanır. Maddeleri santrifüjle ayırmada ölçü olarak, çoğunlukla devir/dakika (rpm) kullanılır. RPM kısaltması, ingilizce revolution per minute kelimelerinin ilk harfleridir. Ancak rpm, herhangi bir santrifüjde iki fazı birbirinden ayırmak için gerekli olan kuvveti RCF ile rpm, aşağıda verilen formülle birbirlerine çevrilebilirler: vermez. Bunun için relative centrifugal force (RCF- relatif santrifüj kuvveti) kullanılır. RCF yer çekimi kuvveti olan (g)'nin çarpanları şeklinde verilir (5000x g gibi). yerçekiminin (g) katı olarak maksimum rölatif santrifüj gücü açısal hızdan hesaplanan bir sabit cm olarak dönme merkezinden tüpün dibine kadar olan horizontal mesafe (yarıçap) rotorun dakikadaki dönme hızı(rpm) Uygulanan rpm de santrifüjle sağlanan RCF, Dole ve Cotzias adlı iki araştırıcının geliştirdiği nonogramdan da saptanabilir. Rotor, bir kapak ve mandalla hazırlanan bir odada bulunur. rotor çevirme mili (şaft) motor santrifüj kafesi 2
ZAMAN GÖSTERGESİ Mekanik özelliklerine göre üç çeşit santrifüj vardır: 1.Sabit (açılı) başlıklı 2.Açılır başlıklı AÇMA DÜĞMESİ 3.Ultrasantrifüj HIZ KONTROLÜ TAKOMETRE VE FREN 1.SABİT AÇILI BAŞLIK 2. HORİZONTAL BAŞLIK Sabit başlıklı olanlarında başlık ile santrifüj mili arasında 25-45 derecelik bir açı vardır. Bu tip santrifüjlerde yüksek devir elde etmek daha kolaydır ve küçük partiküller daha çabuk ayrılırlar. Fakat tüpün dibine çöken çökelek ile üstte kalan sıvı arasında düz bir ayırma yüzeyi elde edilemez. Çökeleğin üst yüzeyi belli bir açıda eğri olur. Dolayısı ile tüpü santrifüjden çıkardıktan sonra çökeleğin üst kısmı yerinden koparak süpernatana karışabilir. Belirli hacimdeki örnek için sabit açılı rotorlardaki çökme yolu, hareketli-kovalı rotorlara göre daha kısadır. Parçacıklar yanal tüp çeperine hareketlikovalı rotorlara göre daha hızlı ulaşıp, çeperlerden kayarak çökelti oluşumuna neden olur. 3
r min= 4.8 cm Sabit açılı rotorlar çökelti elde etmek için avantajlıdır. Bu yüzden hücre fraksiyonlarını elde etmeye yönelik olarak, diferansiyel santrifüjleme ile DNA ve RNA eldesi için gerçekleştirilen santrifüjleme işleminde tercih edilir. Rotor açısının dar olması nedeniyle sedimantasyon yolu kısadır. Sedimantasyon yolunun kısalığı çökelti eldesindeki etkinliği artırır. r max= 9 cm Açılır başlıklı santrifüjlerde ise yüksek devirlere ulaşmak daha zordur fakat ayırma işlemi daha iyidir. Çünkü çökelek ile süpernatan arasında düz bir ayrılma yüzeyi meydana gelir. Dolayısı ile çökeleğin süpernatana karışma ihtimali daha zayıftır. Bu santrifüjlerde büyük partiküllerin ayrılması daha etkilidir. Fiziksel özelliklerine göre üç çeşit santrifüj vardır: 1. Manuel (El) Santrifüjler 2. Otomatik (elektrikli) Santrifüjler 2. Otomatik Santrifüjler 1. Masa tipi santrifüjler 2. Hematokrit santrifüjleri 3. Ultra santrifüjler 4. Soğutmalı santrifüjler 4
1. Masa tipi santrifüjler 2.Hematokrit santrifüjleri 3. Ultra santrifüjler Ultrasantrifüjler rutin amaçlarla pek kullanılmazlar. Daha çok araştırma amaçlı olarak kullanılırlar. Fakat, bazı laboratuvarlarda lipoproteinlerin alt fraksiyonlarının ayrılmasında kullanılabilirler. Çok yüksek devirlere ulaşabilen santrifüjlerdir. Sabit başlıklıdırlar. 4. Soğutmalı santrifüjler Santrifüjleme işlemi yapılırken dikkat edilmesi gereken noktalar Santrifüjleme işlemi yapılırken tüplerin eşit ağırlıkta ve tam birbirlerine karşı gelecek şekilde yerleştirilmeleri gerekir. Kan ve kan ürünleri ile çalışırken enfeksiyon ajanlarının yayılması riskine karşı tüplerin ağzı mutlaka parafilim veya özel kapakları ile kapatılmalıdır. 5