Finansal Yatırım ve Portföy Analizi Ayşegül İşcano glu Çekiç 1 Trakya University-Department of Econometrics Hafta 3
Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları İşlem Miktarı: Bir piyasada, bir seansta ya da belli bir dönemde alınıp satılan (el değiştiren) menkul kıymet adedidir. Borsa da, her işlem günü, her iki seansın işlemleri için ayrı ayrı hisse senedi bazında işlem miktarı yayınlanır. Farklı pazarlarda gerçekleşen işlem miktarları toplandığında, Borsa İstanbul un o günkü işlem miktarı ortaya çıkar. Birincil piyasadaki işlemler ayrı olarak gösterilir.
Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları İşlem Hacmi Hisse senedinde gerçekleşen her sözleşmedeki hisse senedi sayıları ile işlem fiyatlarının çarpılması sonucu bulunan miktardır. Tüm hisse senetlerinin işlem hacimleri toplamı, Hisse Senetleri Piyasasının toplam işlem hacmini oluşturur.
Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları İşlem Birimi Bir sermaye piyasası aracının, kendisi ya da katları ile işlem yapılabilecek asgari sayısını ya da değerini ifade eder. Hisse senetleri piyasası nda işlem birimi olarak lot kullanılır. 1 lot 1 adet hisse senedi veya 1TL nominal değerli hisse senedine denktir.
Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Ağırlıklı Ortalama Fiyat Bir sonraki seansta uygulanacak baz fiyatın hesaplanmasına esas teşkil eden, hisse senedinin miktar ağırlıklı fiyatıdır. Her hisse senedi için her seans öncesinde bir önceki seans işlemleri dikkate alınarak ağırlıklı ortalama fiyat hesaplanır. İşlem günü sonunda, her hisse senedi için aşağıdaki formül kullanılarak hesaplanır: i=1 A.O.F = M i F i i=1 M i Burada, M i = Gerçekleşen emrin içerdiği hisse senedi miktarı F i = Gerçekleşen emrin satış fiyatı
Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Baz Fiyat Bir hisse senedinin seans içinde işlem görebileceği üst ve alt fiyat limitlerinin ve fiyat adımlarının belirlenmesine esas teşkil eden fiyattır. Bu fiyat, menkul kıymetin en son işlem gördüğü seanstaki ağırlıklı ortalama fiyatının en yakın fiyat adımına yuvarlanması ile elde edilir.
Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Baz Fiyat Bir hisse senedinin seans içinde işlem görebileceği üst ve alt fiyat limitlerinin ve fiyat adımlarının belirlenmesine esas teşkil eden fiyattır. Bu fiyat, menkul kıymetin en son işlem gördüğü seanstaki ağırlıklı ortalama fiyatının en yakın fiyat adımına yuvarlanması ile elde edilir. Örnek 1 : AAA hisse senedinin 1. Seans sonunda ağırlıklı ortalama fiyatı 4.35 TL ise, bu hisse senedinin 2. Seans baz fiyatı; 2.52 5.00 TL fiyat aralığında fiyat adımı 0.02 TL (2 kuruş) olduğu için 4.35 rakamı en yakın fiyat adımına yuvarlanmak suretiyle 4.36 olarak bulunur.
Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Baz Fiyat Örnek 2. BBB hisse senedinin 2. Seans ağırlıklı ortalama fiyatı 22.35 TL ise, bu hisse senedinin sonraki işgünü 1. Seans baz fiyatı, 10.10 25.00 fiyat aralığında fiyat adımı 0.10 TL (10 kuruş) olduğu için, 22.35 rakamı en yakın fiyat adımına yuvarlanması suretiyle 22.40 TL olarak bulunur.
Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Referans Fiyat: İşlem görülebilecek en üst ve en alt fiyat limitlerinin belirlenmesinde esas teşkil etmeyen, rüçhan hakkı kuponlarının ilk işlem gördüğü seansta işleme baz fiyatla açılmaması nedeniyle, yatırımcılar açısından kuponun yaklaşık değerine ilişkin olarak bir referans olarak kullanılmak üzere, eski hisse senedinin bölünmeden önceki en son işlem gördüğü seanstaki ağırlıklı ortalama fiyatı ve bedelli artırım oranı kullanılarak bulunan bir fiyat türüdür.
Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Fiyat Adımları: Fiyat adımı, her hisse senedi fiyatı için bir defada gerçekleşebilecek en küçük fiyat değişimidir. Hisse senetlerinin fiyat adımları, baz fiyatlarına göre belirlenir. Baz Fiyat Aralığı(TL) Fiyat Adımı(TL) A 0.01 2.5 0.01 B 2.52 5 0.02 C 5.05 10 0.05 D 10.1 25 0.1 E 25.25 50 0.25 F 50.5 100 0.5 G 101 250 1 H 252.5 500 2.5 I 505 ve üzeri 5
Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Fiyat Adımları: Örnek 1 : CCC hisse senedinin en son seans ağırlıklı ortalama fiyatı 43.89 TL ise yeni seans baz fiyatı 0.25 TL lik fiyat adımına göre 44.00 TL olarak bulunur.
Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Fiyat Adımları: Örnek 1 : CCC hisse senedinin en son seans ağırlıklı ortalama fiyatı 43.89 TL ise yeni seans baz fiyatı 0.25 TL lik fiyat adımına göre 44.00 TL olarak bulunur. Örnek 2 : DDD hisse senedinin önceki seans ağırlıklı ortalama fiyatı 52.30 TL dir. Bu durumda ağırlıklı ortalama fiyat en yakın fiyat adımına yuvarlanarak baz fiyatın 52.50 TL olduğu ortaya çıkacaktır. Bu baz fiyat 50.50 100.00 TL lik baz fiyat aralığına girdiği için fiyat adımı 0.50 TL (50 kuruş) olacaktır.
Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Fiyat Adımları: Örnek 3 : EEE hisse senedinin önceki seans ağırlıklı ortalama fiyatı 100.50 TL dir. 1.00 TLlik fiyat adımına göre yeni seans baz fiyatı 101.00 TL olacaktır. Bu durumda baz fiyat 101.00 250.00 baz fiyat aralığına gireceğinden yeni seansta 1 TL lik fiyat adımı kullanılacaktır.
Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Fiyat Değişme Sınırları: Borsada işlem gören menkul kıymetler için teşekkül ettirilen pazarlarda arz ve talebin karşılaştırılması, ancak Borsa Yönetimi tarafından belirlenen yöntemle tesbit edilen fiyat aralıkları içinde yapılır. Her hisse senedi için, seans içinde işlem görebileceği en düşük (taban) ve en yüksek (tavan) fiyatlar, o hisse senedi için Fiyat Aralığını oluşturur. Bu sınırlar, o seansın baz fiyatı temel alınarak hesaplanır.
Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Fiyat Değişme Sınırları: Hisse senetleri piyasasında (lot ve özel emirler için), fiyat aralıkları, baz fiyatın %10 altı ve üstü ile sınırlıdır.
Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Fiyat Değişme Sınırları: Hisse senetleri piyasasında (lot ve özel emirler için), fiyat aralıkları, baz fiyatın %10 altı ve üstü ile sınırlıdır. Örnek. X hisse senedinin, 05.01.2005, 2. Seans A.O.Fsi 273.20 TL ise; 06.01.2005 tarihli, 1. Seansta uygulanacak Baz Fiyat, Fiyat Adımı ve Fiyat Değişme Sınırlarını hesaplayınız.
Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Fiyat Değişme Sınırları: Hisse senetleri piyasasında (lot ve özel emirler için), fiyat aralıkları, baz fiyatın %10 altı ve üstü ile sınırlıdır. Örnek. X hisse senedinin, 05.01.2005, 2. Seans A.O.Fsi 273.20 TL ise; 06.01.2005 tarihli, 1. Seansta uygulanacak Baz Fiyat, Fiyat Adımı ve Fiyat Değişme Sınırlarını hesaplayınız. Ağırlıklı ortalama fiyat en yakın fiyat adımına yuvarlanarak baz fiyat bulunur, daha sonra bulunan baz fiyata göre fiyat adımı ve fiyat aralığı tespit edilir.
Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Hisse Senedi Piyasalarının Temel Kavramları Fiyat Değişme Sınırları: Table: Fiyat Değişme Sınırları Baz Fiyat : 272.5 TL Fiyat Adımı : 2.50 TL Fiyat Marjı (%) : +/ 10% Alt sınır (Taban Fiyat) : 272.5 (272.50x0.10) = 245.25 245 TL Üst sınır (Tavan Fiyat) : 272.5 + (272.50x0.10) = 299.75 300 TL Fiyat Değişme Sınırları : 245 300
HİSSE SENETLERİ PİYASASININ İŞLEYİŞİ Hisse Senedi Piyasalarının İşleyişi Müşteri ve Borsa Emirleri Borsa üyelerine müşterileri tarafından verilen alım satım emirleri Müşteri Emri olarak adlandırılır. Müşteri emirleri limitli veya serbest fiyatlı olabilir. Limitli müşteri emrinde, emri veren alıcı, işlemin gerçekleşmesi için kabul ettiği en yüksek fiyatı; satıcı ise satmaya razı olduğu en düşük fiyatı belli eder. Müşteri, verdiği emirdeki fiyatı belirleme konusunda üyeyi serbest bırakmak istediğinde, Serbest Fiyatlı ibaresini taşıyan emir verir. Müşteri emirleri, üye temsilcileri tarafından seans içinde Borsa bilgisayar sistemine aktarıldığında Borsa Emrine dönüşür.
HİSSE SENETLERİ PİYASASININ İŞLEYİŞİ Hisse Senedi Piyasalarının İşleyişi Alım Satım İle İlgili Genel Kurallar Verilen bir emrin karşı bir emir tarafından karşılanması sırasında, sistemin uyguladığı bir takım işlem kuralları vardır. Fiyat Önceliği Daha düşük fiyatlı satış emirlerinin, yüksek fiyatlı satış emirlerinden; daha yüksek fiyatlı alım emirlerinin, düşük fiyatlı alım emirlerinden önce işlem görmesini sağlayan öncelik kuralıdır. Zaman Önceliği Girilen emirlerde fiyat eşitliği olması halinde, sisteme zaman açısından daha önce kaydedilen emrin daha önce işlem görmesini sağlayan öncelik kuralıdır. Müşteri Emirlerinin Önceliği Fiyat ve zaman öncelikleri açısından eşitliğin söz konusu olduğu emirler arasında müşteri emirleri, Borsa üyelerinin kendi nam ve hesaplarına verdikleri Borsa emirlerinden önce sisteme girilir.
HİSSE SENETLERİ PİYASASININ İŞLEYİŞİ Hisse Senedi Piyasalarının İşleyişi Emir Girişinde Sınırlamalar Hisse Senetleri Piyasası nda üye temsilcileri sisteme emirlerini aktarırken başlıca iki sınırlamaya uymak zorundadırlar. Maksimum Lot Miktarı: Limit Fiyatlı olarak verilen emirler, her hisse senedi için belirlenen bir defada sisteme girilebilecek maksimum lot miktarı ile sınırlandırılmıştır. Hisse senetleri 250, 500, 1.000, 2.500, 5.000, 10.000 ve 25.000 lot olarak belirlenen yedi farklı maksimum lot sınırından birine tabidir. İşlem Değeri Sınırı: Bir defada sisteme girilebilecek her lot emri 1.5 milyon TL işlem değeri ile sınırlandırılmıştır.
HİSSE SENETLERİ PİYASASININ İŞLEYİŞİ Hisse Senedi Piyasalarının İşleyişi Emir Çeşitleri: Normal emirler farklı şekillerde sisteme iletilebilmektedir. Normal emirler, sisteme, limit fiyatlı, limit fiyatlı aktif işlem koşullu, özel limit fiyatlı ve limit değerli olarak iletilebilmektedir. A. Normal Emirler İşlem birimi halinde verilmiş, küsuratsız, tam olarak 1 lot (1 adet ya da 1 TL nominal) ve katlarından oluşan emirlerdir. Dört ayrı gruba ayırmak mümkündür. 1. Limit Fiyatlı Emirler Fiyat ve miktarın girildiği emirlerdir. İşlem kısmen veya tamamen olmazsa, gerçekleşmeyen kısım ekranda pasif olarak görünür.
HİSSE SENETLERİ PİYASASININ İŞLEYİŞİ Hisse Senedi Piyasalarının İşleyişi 2. Kalanı İptal Et Emirleri (KİE) Fiyat ve miktarın girildiği, ancak işlem olmazsa tamamı, kısmen işlem gördüğü durumda görmeyen kısmın emir dosyasına pasif olarak yazılmayarak, sistem tarafından otomatik olarak iptal edildiği emir türüdür. 3. Özel Limit Fiyatlı (OLFE) Emir Emir miktarının sıfır-0 olarak girildiği, sadece fiyat verilerek sisteme aktarılan emirlerdir. Belirli bir fiyata kadar olan bütün emirleri karşılamak amacı ile girilir.
HİSSE SENETLERİ PİYASASININ İŞLEYİŞİ Hisse Senedi Piyasalarının İşleyişi 4. Limit Değerli Emirler Özel limit fiyatlı emirlerin belirli bir tutar sınırı konmuş şeklidir. 1. Miktar Sıfır-0 olarak girilir. 2. Fiyat girilir. 3. Emre maksimum işlem değeri TL olarak yazılır. 4. Bu tür emirler için Maksimum Değer kısıtı (limit) emir miktarıdır. 5. Eğer üyenin kendisine ait emirleri daha fazlaysa girilen emir iptal edilir.
HİSSE SENETLERİ PİYASASININ İŞLEYİŞİ Hisse Senedi Piyasalarının İşleyişi B. Özel Emirler Borsa Yönetim Kurulu tarafından, menkul kıymet bazında belirlenen hisse sayısını aşan ve başka bir özel emir ile eşlendiğinde eksper onayıyla gerçekleştirilen, bölünmez bir bütün olarak işlem gören emirlerdir. Özel emir miktarının alt sınırı, hisse bazında geçerli olan maksimum lot sayısı ve baz fiyatı ile aşağıdaki şekilde ilişkilendirilmiştir; Table: Özel Emir Miktarları Baz Fiyat Aralığı Minimum Özel Emir Miktarı 0 25.00 maksimum lot miktarının 10 katı 25.25 50.00 maksimum lot miktarının 6 katı 50.50 100.00 maksimum lot miktarının 3 katı 101.00 ve üzeri maksimum lot miktarının 1 katı
Tahvil ve Bono Piyasalarının Temel Kavramları Diğer menkul kıymet araçları TTK md. 420 ye göre anonim şirketlerin ödünç para bulmak için itibari kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç senetlerine tahvil denir.
Tahvil ve Bono Piyasalarının Temel Kavramları Tahvillerin Sağladığı Haklar ve Mali Sorumluluklar Tahvil hamilinin bir şirkete kullandırdığı sermaye yabancı sermayedir. Tahvil hamili, tahvili çıkaran kuruluşun uzun vadeli alacaklısıdır. Tahvil hamili şirketin aktifi üzerinde alacağından başka hiçbir hakka sahip değildir. Şirketin yönetimine katılamaz. Şirketin brüt karından öncelikle tahvil sahiplerinin faizleri ödenir. Tahvil sahipleri alacaklarını aldıktan sonra şirketin malvarlığı üzerinde hiçbir hak iddia edemezler.
Tahvil ve Bono Piyasalarının Temel Kavramları Tahvil yatırımcısı için riskler Tahvil ihraç eden şirketin tahvil anapara ve faizlerini ödemeyecek duruma gelmesi, İkincil piyasada işlem gören gören tahvillerin, piyasa faiz oranlarındaki dalgalanmalara bağlı olarak fiyatlarının artması ya da azalmasıdır.
Tahvil ve Bono Piyasalarının Temel Kavramları Tahvil Türleri Klasik tahvilleri kendi içinde aşağıdaki şekilde ayırabiliriz: 1. Devlet Tahvilleri - Özel Sektör Tahvilleri (State bonds, government bonds, public sector bonds - corporate bonds, private sector bonds) Maliye Bakanlığı tarafından belli amaçlarla çıkarılan dahili istikraz (iç borçlanma-internal borrowing) tahvilleri uzun vadeli, Hazinenin dönemsel ihtiyaçları için çıkarılan tahviller ve hazine bonoları (treasury bills, T-bills) ise kısa vadelidir, Özel sektör tahvillerinde vade en az 2 yıldır. Not: Belediyeler (municipal bonds) ve kamu kuruluşlarının çıkardığı tahviller de devlet tahvilleri sayılır.
Tahvil ve Bono Piyasalarının Temel Kavramları Tahvil Türleri 2. Primli Tahviller - Başabaş Tahviller-İskontolu Tahviller (Premium bonds - par bonds) İhraç edilen bir tahvil üzerinde yazılı değerle (face value) satışa çıkarılıyorsa, bu başabaş tahvildir. Nominal değerinden daha yüksek bedelle satışa çıkarılan tahvillere primli tahvil denir. nominal değerden daha düşük bedelle satışa çıkarılan tahvillere ise iskontolu tahvil denir Tahvil ihraçlarını düzenleyen diğer mevzuatımız da tahvillerin nominal değerlerinin %5 i kadar düşük bedelle ihracına izin vermektedir. Ayrıca satışın son gününden yani faizin işlemeye başladığı tarihten önce satın alanlara, erken satın alma süresine isabet eden faiz kadar indirim yapılabilmektedir.
Tahvil ve Bono Piyasalarının Temel Kavramları Tahvil Türleri 3. İkramiyeli Tahviller (Lottery bonds) Tahvillerin satışını teşvik etmek için para ikramiyeleri de verilebilir. Ancak her ne isim altında olursa olsun, alıcılara sağlanacak menfaatler tahvilin itfa tablosunda belirtilen faiz ödeme tutarının içindedir. Her ne nam altında olursa olsun, faiz dışında bir menfaat sağlanamaz
Tahvil ve Bono Piyasalarının Temel Kavramları Tahvil Türleri 4. Nama ve Hamiline Tahviller Tahviller bütün menkul kıymetler gibi nama ve hamiline yazılı olabilirler. Halka arzedilmeksizin satılmak üzere ihraç edilecek tahvillerin nama yazılı olarak çıkarılmaları sermaye piyasası mevzuatı çerçevesinde zorunludur.
Tahvil ve Bono Piyasalarının Temel Kavramları Tahvil Türleri 5. Paraya Çevrilme Kolaylığı Olan Tahviller (Cash-convertible bonds) İhracından itibaren belli bir süre geçtikten sonra istenildiği zaman işlemiş günlük faiziyle birlikte paraya çevrilme imkanı olan tahvillerdir. Bazı tahvillerde bu imkan her an kullanılabilir, bazılarında ise şirkete talepte bulunulması halinde bu tahviller itfaya dahil edilerek faiz ödeme tarihinde kupon ödemesiyle birlikte yapılır.
Tahvil ve Bono Piyasalarının Temel Kavramları Tahvil Türleri 6. Garantili ve Garantisiz Tahviller (Guaranteed - non guaranteed bonds) Çıkarılan tahvillerin satış şansını arttırmak için bir bankanın veya şirketin bağlı olduğu holdingin garantisi sağlanır. Banka veya holdingin garantisi, çıkarılan tahvillerin anapara ve faizlerinin vadelerinde geri ödenmesini kapsar.
Tahvil ve Bono Piyasalarının Temel Kavramları Tahvil Türleri 7. Sabit ve Değişken Faizli Tahviller (Fixed-rate bonds - floating-rate bonds) 8. İndeksli Tahviller (Indexed bonds)
Tahvil ve Bono Piyasalarının Temel Kavramları Tahvillerde Değer Tanımlamaları A. Nominal Değer (Nominal value, face value, par value) Tahvilin üzerinde yazılı değerdir. Bu değer sabit olup, hiçbir zaman değişmez. Muhasebe kayıtlarına ve itfa planına esas teşkil eder. Vade sonunda tahvil hamilinin eline geçecek anaparadır. B. İhraç Değeri (Issue value) Piyasaya sürüldüğü anki değer. C. Piyasa Değeri (Market value) Tahvillerin piyasa değeri, nominal değerden çok farklı olmasa da, şartlara göre inip çıkabilir. D. Kupon Oranı Tahvillerin üzerinde yazılı olan faiz oranıdır. Tahvillerin kupon oranı ile nominal değeri çarpılarak o döneme ilişkin ödenecek faiz tutarı hesaplanır.
Tahvil ve Bono Piyasalarının Temel Kavramları Devlet Tahvilleri ve Hazine Bonoları Devlet tahvilleri bir yıldan uzun vadeli, Hazine bonoları ise bir yıldan kısa vadeli borçlanma senetleridir. Devletin finansman gereksinimlerini karşılamak amacı ile çıkartılan iç borçlanma belgeleri olarak tanımlanmaktadır.
Tahvil ve Bono Piyasalarının Temel Kavramları Özellikleri: Hazine bonolarının dönemsel faiz ödemeleri olmadığı için kupürlü (kuponlu) ihraç edilmezler. Hazine bonoları ve kuponsuz Devlet tahvilleri iskonto esasına göre ihale yöntemi ile satışa sunulurlar. Kuponlu olan tahviller PAR değeri (100.000 TL) üzerinden satışa sunulmaktadır. Devlet tahvilleri ve Hazine bonoları vadeleri dolmadan paraya dönüştürülemezler. Ikincil piyasalarda alınıp satılmaktadırlar.