TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2010,Say:3 Sayfa:134 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2010,Issue:3 Page:134 KEMALPAAZÂDESADBEYVE SEFRVEEHBENDERLER ADLIESER AhmetDÖNMEZ ABSTRACT KemalPaazâdeSaidBey,wholivedatthelastperiodofOttomanEmpire,isoneofthewellroundedintellec tualswhoisknownforhislegalprofessionandjournalistidentity.hepublishedmanybooksandarticles. OneofhisworksiscalledSefîrveehbenderler.Thiswork,whichisnotknownbyscientificenviromentsthat muchdespitebeingoneoftheprincipalbookswhicharewrittenaboutdiplomacyinottomantime,issub jectedadetailedreviewwithinthisarticle.thebookiswritteninottomanlanguageanditisnotpossibleto bereachedexceptforafewlibraries.byconsideringthis,theworkisgivenasawholeinthearticle,asatrans lationfromarabicletterstolatinones.thevalueinscientificliteratureofthisbookwhichiswrittenabout ambassadorsandconsulshasbeenattemptedtobeputforwardwiththereviewsmadewithinthisarticle. Apartfromthis,KemalPaazâdeSaidBey,whoisanOttomanintellectualnotknownwelltoday,hasbeen triedtobeintroducedbygivinginformationabouthisworksandhislife. KeyWords Diplomacy,Ambassador,Embassy,Consul,KemalPaazâdeSaidBey KEMALPAAZÂDESADBEYANDHISWORK SEFRVEEHBENDERLER ÖZET KemalPaazâdeSaidBey,Osmanl nnsondönemindeyaam,gazetecivehukukçukimliiyleöneçkanaydnlardan dr.birçokkitapvemakaleyaynlamtr.onuneserlerindenbirisidesefîrveehbenderler dir.osmanl dadiplomasiyle ilgiliyazlmözgünkitaplarnilklerindenolmasnaramen,ilmîçevrelerdepekdetannmayaneser,buçalmaçerçeve sindeayrntlolarakincelemeyetâbitutulmutur.kitaposmanlcadrvebirkaçkütüphanednda,kitabaulalmas mümkündeildir.budurumgözönündebulundurularak,eser,arapharflerindenlatinharflerinetammetinçeviri hâlindemakaleiçindesunulmutur.elçivekonsoloslarlailgiliyazlmbukitabnilmîliteratüriçindekideeri,çalma dâhilindeyaplankritiklerleortayakonulmayaçallmtr.ayrcagünümüzdeyeterincebilinmeyenbirosmanlaydn olarakkemalpaazâdesaidbey,yaamveyaptlarylailgilibilgilerverilerektantlmayaçallmtr. AnahtarKelimeler Diplomasi,Sefîr,Sefâret,ehbender,KemalPaazâdeSaidBey Ar. Gör., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Eleman. ahmett76@yahoo.com
2 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 Giri Elçilikkurumu,günümüzdeuluslararasilikilersistemininenönemliunsur lararasndayeralr.devletlerindpolitikalarnngerçekletirilmesininbirarac olarakdiplomasi,odevletindierülkelereatadelçilervekonsoloslararacly layürütülür. Elçilik sisteminin bugünkü eklini almas, çok uzun bir süreç içinde gerçek lemitir.özelliklexiii.vexiv.yüzyllardatalyanehirdevletlerindeortayaç kan ve hzla Avrupa devletlerinde yaygnlaan dâimî elçilik sistemi ile birlikte, diplomasi bir ilim/sanat, diplomatlk profesyonel bir meslek nitelii kazanmaya balamtr 1.1815ViyanaKongresi,bahsedilenbusüreçiçindeönemlibirdönüm noktasntekileder.viyanakongresi nde,ogünekadarbellibir disiplin içinde olmayan ve uyumlu bir kurallar sistemi bulunmayan elçilik ve konsolosluklar, büyükavrupadevletlerininkatlmylabirsistemiçineoturtulmutur 2.) OsmanlDevleti ninbusüreçiçindekirolünebakldnda,özelliklexvii.ve XVIII.yüzyllardaedilgenkonumdabulunduugörülür.Budurumundaetkisiyle Bat tipi diplomasi uygulamas Osmanl da çok geç benimsenmitir. Öyle ki ilk dâimîosmanlelçisi1793ylndagönderilmi 3,HâriciyeNezâreti1836 dakurul mutur.ancak1839 datanzimatdönemi ninbalamasylabirliktemodernleme çalmalarnaarlkverildikçe,dilerisistemihzlareformizeedilerekosmanl elçilikvekonsolosluklaravrupabakentlerindegiderekyaygnlamtr. OsmanlHâriciye sininbatsistemiylebugeçentegrasyonuylabalantlola rak,ilmîliteratürümüzdedpolitikavediplomasikonularndaözgünçalmala rnortayaçknngeciktiigörülmektedir.tabiikibu,diplomasiileilgilihiçça lma yaplmad anlamna da gelmez. Özellikle Osmanl elçilerinin elçilikleri esnasndakideneyimleriniiçerensefâretnâmelerdikkatedeerekildeyaynimkân bulmutur.ancakbudurum,sefâretnâmelerindiplomasiylebalantsndandaha çok,bilgikaynaklarnnsnrlolduubirdönemdeavrupaveonunyaamtarz nadairayrntlarailgiylealakâldr.bunundndadiplomasikonusunda,neya zkki,yayabancyazarlardanolduugibiçevirileryaplm 4 yadabukonu,siya 1 Ayrntl bilgi için bkz. Vlademir Potyemkin-S.Bakruin-A.Efimov, Uluslararas likiler Tarihi, (Çev. Atilla Tokatl), stanbul 1977, s.177; Ayrca bkz. Harold Nicolson, Diplomatie, Switzerland, A. Francke AG. Verlag Bern, 1947, s.25 26. 2 1818 ylnda, Aix-La Chapelle Protokolü ile Viyana Kongresi nde alnan kararlarda baz düzenlemeler yaplmtr. Mehmet pirli, Elçi, A, C.XI, TDV Yaynlar, stanbul 1995, s.14. 3 Osmanl elçilikleriyle ilgili ayrntl bilgi için bkz. Ercüment Kuran, Avrupa da Osmanl kamet Elçiliklerinin Kuruluu ve lk Elçilerin Siyasî Faaliyetleri 1793 1821, Ankara, Türk Kültürü Aratrma Enstitüsü Yaynlar, 1988; Ahmet Dönmez, Kar- lkl Diplomasiye Geçi Sürecinde Osmanl Daimî Elçiliklerinin Avrupa da Yeniden Tesisi 1832 1841, Fahir Armaolu Armaan, Ed. Ersin Embel, TTK Yaynlar, Ankara 2008, s. 174-176. Osmanl konsolosluklaryla ilgili bkz. Mahmut Akpnar, Osmanl Devleti nde ehbenderlik Müessesi, (yaynlanmam yüksek lisans tezi), Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas, 2001. 4 Hüseyin Agâh n Sefir ve ehbenderler Hukuk ve Vezaifi adl eseri buna bir örnektir. Elçiler ve konsoloslar hakknda geni ekilde bilgi verilmesine ramen, eser Avrupal bir yazardan çeviridir. Hüseyin Agâh, Sefir ve ehbenderler Hukuk ve Vezaifi, stanbul 1312. Diplomasi ile ilgili yaynlanm dier bir eser, Salih Münir Paa nn Diplomasi ald kitabdr. Said Bey ve Hüseyin Agâh n eserleriyle ile karlatrldnda 1910 yl gibi geç bir tarihte yaynlanm olmakla birlikte oldukça geni kapsamldr. Eserin ilk cildi 311 sayfadan oluur ve ayrntl olarak diplomasi konusuna tahsis edilmitir. kinci cildindeyse bal bana konu olarak Almanya y almtr. Anladmz kadaryla Münir Paa, dier büyük Avrupa devletlerini de ciltler hâlinde eserine ekleyerek geni bir kaynak kitap oluturmay planlam; fakat gerçekletirerememitir. Salih Münir Paa, Diplomasi, Tevsi Tabâ it Matbaas, stanbul, 1328.
2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 3 setle ilgili eserin ufak bir bölümü içinde skp kalmtr. Hatta muhtemelen bu tarihselalkanlnetkisiyle,osmanldiplomasitarihi,elçiliklerivekonsolosluk larylailgiliaratrmalargünümüzdebileoldukçayetersizdüzeydebulunmakta dr 5. BütünbuçizdiimizolumsuztabloyaramenXIX.yüzylnsonlarnagelindi indediplomasiveonunilkeveamaçlarylailgilisnrldaolsaözgünçalmala rnortayaçktgörülür.bununilkörneklerindenbirisefîrveehbenderlerisimli eserdir.kelimeanlamolaraksefîrelçiye,ehbenderisekonsolosakarlkgelir.yani bueser,elçivekonsoloslarladahadorusuelçi/elçilikvekonsolos/konsoloslukla rntanm,yaps,hakvegörevleriyleilgilidir. Buçalmadaesasolarak,SefîrveehbenderleradleserveeserinyazarKemal PaazâdeSaidBeyincelenecektir.Böylece,hemilimçevrelerindepekbilinmeyen birkitabnveyazarnntantlmas,hemdekitabniçeriiveönemiyleilgilideer lendirmeyaplmasamaçlanmaktadr. ÖncelikleSaidBeyveonunyaamhakkndabilgiverilmesi,çokdabilinme yenbuosmanlaydnnngündemegetirilmesiaçsndanyararlolacaktr. I.KemalPaazâdeSaidBeyve Sefîrveehbenderler AdlKitabnDeer lendirmesi A.HayatveEserleri KemalpaazâdeSaidBey,mehurgazeteciveediptir.Es kimaarifnâzralikemalpaa nnoludur.yitahsilgör mü, Franszca, Almanca, Arapça ve Farsça dillerini ören mitir. SaidBey,çeitlialanlardaçalmalaryapm,çoksayda eserortayakoymutur.ancakbunlariçindeözelliklegazete cikimliiyleöneçkmaktadr.uzunsürecmaliahvalbal altnda TarîkveVakitGazeteleri ndesiyasîmakaleler ve ede biyatadairçeitliyazlarkalemealmtr 6.Gazeteciliinyansrauzunsüreçeitli resmîgörevlerdebulunmutur.hâriciyyematbuatkalemi ndekâtipolarakbalad memurluk vazifesinde zamanla ilerleyerek, uray Devlet Bidayet Mahkemesi Bakanlnakadaryükselmitir.AyrcabirsüreHukukMektebihocalyapmtr 7. SaidBey,fikirlerinisöylemektençekinmeyenbirkiiliesahipti.Bufikirlerini eletirelbirdilleyaynladmakaleveiirlerleifadeetmitir.bunedenledosttan çokdümankazanmtr.onunbaarlbirgazeteciolmasvemesleindenyüksek gelireldeetmesinindourduukskançlkdabudümanlklararttranbiretken 5 Bu konuda ayrntl bilgi için bkz. Mehmet Alaaddin Yalçnkaya, Kuruluundan Tanzimat a Osmanl Diplomasi Tarihi Literatürü, Türkiye Aratrmalar Literatür Dergisi, Cilt I, No.1, Say 2, Bilim ve Sanat Vakf Türkiye Aratrmalar Merkezi, stanbul, 2003. 6 brahim Alâettin Gövsa, Türk Mehurlar Ansiklopedisi, Yedigün Neriyat, stanbul 1946, s.339; Bursal Mehmed Tahir Efendi, Osmanl Müellifleri, C. I-II-III, Ankara, 2000, s. 343. 7 Mehmed Zeki Pakaln, Sicil-i Osmanî Zeyli, C. XVI, (Yay. Haz. Serdar Sakin), TTK Yaynlar, Ankara, 2008, s.39 40.
4 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 olmutur.halidziyauaklgilhatralarnyazdkrkyladlkitabndabudu rumuöyledilegetirmektedir: OzamânSaidBey inbirmakalesiiçinbirtanesaraltnyazücretialnabütün BabâliCaddesi,matbuatâlemindevarlmashayaledilebilecekolanmertebelerinenyükse i olmaküzere hayran olarak veiçin için hatta arasratakntakn kskançlkduyarak bakard...vakasaidbeybutüryazlariçinesizbirmüni(kâtip)idi. 8 ÖzellikleNamkKemalveAhmetMithadEfendiveAbdülhakHamid legir diiserttartmalarmehurdur.buçekimelerokadarilerigitmitirkibirkere sindemuallimnaciileilgiligirdikleribirtartmannardndana.mithadefendi tarafndanyoldadarpedilmivebuolaykarakolakadargitmitir 9.Bütünbuçe kimeler ve o dönemde II. Abdülhamid e çeitli konularda yazd jurnaller yü zünden,saidbey indümanlargiderekartmtr.sonundabatasadrazamolmak üzere önemli devlet adamlarnca aleyhinde verilen bir mazbata nedeniyle, 1899 ylndaii.abdülhamidtarafndanyemen esürgünedilmitir 10.Buradabulundu uyaklak10senezarfndaçokbüyükskntlaryaamtr.hiçkimseylegörü mesine izin verilmedi gibi, tüm maddî imkânlarndan da mahrum braklmtr. Hattadefalarcataleptebulunmasnaramenbu10senezarfndabirkerebileban yoyapmasnaizinverilmemitir 11. Busürgünhayat,II. Adülhamid in 1908 detahtan indirilmesiylesonaermi vesaidbeyaffedilerekstanbul adönmütür.bundansonraonuruiadeedilerek uray Devlet Tanzimat Dairesi Bakanl na getirilmitir. Bu görevi bir süre sür dürmü,yahaddinidoldurmassonucu1912 deemekliedilmitir. SaidBey,1921ylndastanbul davefatetmitir.kabrisüleymaniye de,babas AliKemalPaa nnyanndadr. SaidBeyçokyönlüveüretkenbirkiiydi.Gazetemakaleleridndakiçal malarunlardr:fezâiliahlâkiye,garâibiâdatahvâm,galatattercüme,dârül Kütüb, Teebbüsât Cürmiye, Mehâkim, Hukuku Düvel, Tehîri zmihlâl, Usûlü Mes uliyetivükelâ,vazâifiadliyeiettbba,usûlimaîetinsan,hukukusiyâsiyei Osmaniye.HukukuSiyâsiyeiOsmaniyeadlkitabbirsüreMektubiHukuk taoku tulmutur. Ayrca tamamlayamad Kamusu Said adnda FranszcaTürkçe bir lügativardr. BirçokiiridemevcutolanSaidBey,özTürkçetaraftaryd.Budurumonun udizelerindenaçkçaanlalmaktadr: ArapçaisteyenUrban agitsin, Acemceisteyenran agitsin FrengilerFrengistan agitsin, 8 Halid Ziya Uaklgil, Krtk Yl, C. II, nklâp ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1969, s.151. 9 nal n belirttiine göre, bu mesele mahkemeye gidecekken, birçok kiinin araya girmesi ile Said Bey ve Ahmet Mithad Efendi bartrlmtr.. Mahmut Kemal nal, Bütün Eserleri Son Asr Türk airleri, C.III, Dergah Yaynlar, stanbul, 1988, s. 1621-1622. Ayrca bkz. Pakaln, age, s.45; Uaklgil, age., s.151-152. 10 Pakaln, age., s.39. 11 Pakaln, age., s.39.
2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 5 KibizTürk üz,bizetürkîgerektir 12. B. Sefirveehbenderler AdlKitabnDeerlendirmesi KemalPaazâdeSaidBey insefîrveehbenderleradleseri,içeriiveyaynlan d tarihgözönünde tutulduunda, diplomasiile ilgili Osmanl dayaplm öz günçalmalarnilklerindendir. Kitap,ikianabölümdenmeydanagelmitir.Birincibölüm,elçivekonsolosla rnhakvevazifelerininaçklamasnaayrlmtr.devletlerarasilikiler,diploma sininbirsiyasîilimdalolarakortayaçk,diplomatlarveözellikleri,elçigönde rilme nedenleri ve elçilerin snflandrlmas hakknda genel bilgiler verilmitir. Daha sonra dâimî ve geçici elçiler tanmlanm ve bunlarn belirleyici özellikleri açklanmtr.böylebirayrmagidilmiolmasdikkatçekicidir.çünkübueserle yakndönemdeyaynlananhüseyinagâh nsefîrveehbenderlerhukukvevezaifi adlçevirieserindebilebuekildetanmlaycbiraçklamayayaplmamtr. SaidBey,dâimîelçiyigeçicielçidenayranbelirleyicinoktay,elçininatanma süresiyle ilikilendirmektedir. Buna göre bir elçinin dâimî elçi olarak kabul edil mesiiçinbilâmüddetatanmasgerekmektedir.geçicielçiiseniân,hediyeverilme sivemerâsimtebrikigibiilerlegönderilirvedevletininilerinebulunduuülke de müdahale edemez. Bu ancak özel yetkiyle ve nadir durumlarda olabilir. Ko nuylailgilidierçalmalardabile,ikielçiliktipihakkndakesinbirayrmagidile cekekildeayrntverilmediidüünülürse,budurumeserindeeriniarttrmak tadr.ayrcabubölümiçindegeçicielçiyeyaplacakmerâsimkonusunadeinil mekte ve geçici bir elçiye fevkalâde büyükelçi ünvân tamadkça, dâimî elçilere uygulanan merâsimin yaplmayaca bilgisi verilmektedir. Bunun yan sra bir devlettarafndandierinegönderilengizlimemurvekomiserismiverilenkiilerise elçilerdenayrlmaktadr.osmanldevleti ninavrupa yagönderdiielçilerleilgili yaplan çalmalarda, elçilerin geçicidâimî nitelikleri ortaya çkarlrken bu tip bilgilerbüyükönemtamaktadr. Yinebubölümiçindebirelçininbulunduudevletteneleryapmasgerektii konusu,özellikledevletininonurveerefinikorumak,haklarnkorumaknoktas navurguyaplarakdetaylcaaçklanmaktadr.ayrcahâricezmemleketolarakisim lendirilen ve elçilerin sahip olduu haklarn bütününü ifade eden kavram izah edilmektedir. Elçilerin dokunulmazl, elçilik binasnn elçinin bal bulunduu devletin topraklarndan saylmas ve müdahale edilememesi, vergi muafiyeti, yargilanmalar konusundaki ayrntlar bu çerçevede açklanmaktadr. Bir elçinin itimatnâmesiniteslimederekgörevebalamas,göreviniicraetmesivegerektiin degörevininsonaermesininhangiekillerdegerçekleeceigösterilmektedir. Bunagöre,birelçi,temsilcisibulunduudevletten,kendisinegörevininsonaerdi inedairyazgelmesihâlinde,budurumubulunduudevletindileribakanl 12 Gövsa, age., s.339.
6 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 na bildirmelidir. Bu tebli, elçilik görevinin resmî olarak nihayete ermesi için yeterlidir.görevisonaerenbirelçi,bulunduuülkedenayrlmadanönce,diplo masigeleneininbirgereiolarakvedaziyaretindebulunmaldr.saidbey indik katçektiidierbirhusus,herdevletinelçigöndermekvegöndermemekkonu sundaserbestolmasdr.bununyansradabirdevlet,kendisinetayinedilenelçi yi kabul edip etmemekte serbesttir. Elçi olarak tayin edilen kiiyi reddetme ve yerinebirbakasnngönderilmesiniistemekbirdevletinhakkdr. Elçilerleilgiliverilentümbubilgiler,Avrupa dageçerliolandiplomasiuygu lamalarn açklamaktadr. Bu veriler sayesinde, günümüz aratrmaclar, o dö nemdegeçerliolandiplomasiuygulamalarhakknda bazönemli bilgilereula makvebunlaruangeçerliolanuygulamalarlakarlatrmaimkânbulmakta dr. XIX. yüzyl elçilik sistemi ve elçileriyle ilgili hazrlanan çalmalarda, doru deerlendirme yaplmas için o günün kural ve koullarnn bilinmesi hayatî bir önemtamaktadr.budurumesere,günümüzçalmalariçinbirkaynaknitelii kazandrmaktadr.ayrcakitapiçindeelçilerinhakvevazifelerianlatlrkençeitli Avrupagazetevekitaplarndanbukonudayakntarihliörneklerverilmesieserin içeriinizenginletirilmektevekaynakolmaniteliiniarttrmaktadr. Said Bey, elçilerleilgiliaktardayrntlardansonrakonsoloslar (ehbender ler) hakknda da ayn yöntemi izleyerek; konsolosluun tanm, çeitleri, ortaya çk, yaygnlamas, hak ve vazifeleri hakknda genel bilgileri vermektedir. Ar dndanyenidenelçilerinsnflandrlmaskonusunageridönmekte,küçükelçi,orta elçi,büyükelçiler ve bunlarnfarklarn belirleyenözellikleri,ünvanlaraçklamak tadr.papa nnelçilerininstatüveisimleridierlerindenayrlmaktavebukonuda ayrntya girmektedir. Bölümün son ksmnda, daha çok devletlerin birbirleriyle olan ilikileri, bunlarn gerçekleme ekilleri, karakteristik özellikleri hakknda bilgileryeralmaktadr. Eserinikincibölümde,yazarnkonuileilgilidüünceleri,Avrupadiplomasisi vediplomatlarndanörneklerverilerekaçklanmaktadr.bölüm,tamamylaavru paveosmanldevletadamlarvediplomatlarnnbandangeçenilginçolaylarn, birazdanüktelibirdilleifadeediliindenibarettir.ayrcaaradabazbeyitlerve rilmitir.budurum,eseriniçeriinizenginletirmektedir. Bubölümündedikkatçekenönemlibirhusus,verilenanekdotlarneserinya zl tarihine çok yakn olmalardr. Bu yazarn gazeteci kimliinden ve yabanc dilbilgisindenilerigelmektedir.bahiskonusuyaplanolaylarnçoununuanda unutulupgitmi,odönemingazeteyapraklararasndakalmeylerolduudü ünüldüünde,buralardaverilenbilgilerinkaynakniteliitadsöylenebilir. Sefîrveehbenderleradlkitapbirbütünolarakdeerlendirildiindeunlarsöy leyebilirki, içeriindeki elçivekonsoloslara dairbilgiler,eserinbasm tarihigöz önünde tutulduunda, yeterli seviyede bulunmaktadr. Bilhassa birinci bölüm; elçiler,konsoloslarveelçiliksistemibakmndanverilenayrntlbilgileraçsndan zengindir.ancakkitabngiriksmnda da belirtildii gibi,konuyla ilgilenenleri
2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 7 yeterincetatminedebilecek,okuyucularnaklndakisorulargenibirekildece vaplayabilecekbirniteliiyoktur.özellikleosmanldiplomasisi,elçivekonsolos lar hakknda yeterli düzeyde bilgi verilmemi olmas, bizi bu tespiti yapmaya itmektedir.bukonulardadahafazlaayrntyagirilmiolsa,kitabndeeriartarve kitapgünümüzaratrmaclariçinçokdahadeerlibirkaynakniteliitayabilir di. DierbirproblemSaidBey in,eserindekibilgilerihangikaynaklardaneldeet tiini açklamamasdr. Ayrca Avrupal diplomatlara dair verdii anekdotlar nerelerden ald belirsizdir. Bu durum, kitabn içeriine belli ölçüde temkinli yaklalmasn gerektirmektedir. Ancak Said Bey in, çok sayda dil bilen ve çok okuyan birisi olarak, yabanc eserlerden elde ettii bilgileri yazlarna yanstt ortadadr.ahmetrasim inifadelerinegöre,saidbeyodönemde;siyaset,hukuk, diplomasi gibi konularda yazdklaryla öretici bir vasfa sahipti ve siyasî diplomatikstlahatkullanylatürkgazeteciliindebirsiyasîdilinoluturulma sndabüyükbiretkiyapmt 13.Bubilgiler,SaidBey insiyaset,hukukvediploma sikonularnahâkimbirkiiolduunugöstermesiaçsndanönemlidir. Netice olarak unu söyleyebiliriz ki Said Bey bu kitabyla, diplomasi konu sundakiyaynaçn tespitederekvedieraratrmaclaraörnekbiryolaçarak önemli bir hizmet yapmtr. Bütün eksikliklerine ramen Sefîr ve ehbenderler, yaynlandtarihdegözönünealndnda,kymetlibireserdir.zatensaidbey debahsedileneksikliklerinfarkndadrki,eserinintakdimksmndaokuyucular, elçiler ve konsoloslar konusunda bilgilerini kendileriyle paylamaya çarmakta vebuyazlaryazarlarnnimzalarylayaynlamasözüvermektedir. BuaçdanSaidBey inkitabn,içerikbakmndannispetenzayf;fakatyolaçc ve yaynland tarih itibariyle özgün bir çalma olarak deerlendirmek hatal olmayacaktr. II.SefirveehbenderlerAdlKitabnMetinÇevirisi A.KitabnGenelÖzellikleri Said Bey in Sefîr ve ehbenderler isimli kitab 88 sayfadan olumaktadr. Said Beyeserinirisale 14 olaraktanmlamaktadr.elimizdekinüsha birinci basmdr ve TürkTarihKurumuKütüphanesi nde311157kaytnumarasylabulunmaktadr.1890 (Hicri 1307) ylnda Ebuziya Matbaas nda baslmtr. Eserin dili, zamânna göre sadedirveakcbirüsluplayazlmtr.kitap,arapharfleriileyazlmtrvemat budur 15. B.KitabnMetinÇevirisi 13 nal, age., 1626; Pakaln, age., s.40 41. 14 Bir ilme dair yazlm küçük kitap. 15 Said Bey eserinde, parantez içinde çeitli açklamalarda bulunmutur. Bunlar, metin çevirisinde aynen korunarak verilecektir.
8 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 SEFRLERVEEHBENDERLER fâdeibtidâiye [3] Zabtvekaydeylediimba zma lûmâtvefkrâthâvîolmaküzeresefîrlerve ehbenderler hakknda vaktiyle yazm olduum bir risâleyi ba z malu mât ve fkrâtcedîdeilâvesiylekâbilinerdereceyegetirdiimdenitenerediyorum. Taraf erefi hazreti pâdiâhîden [4] hemîe nâ il olduum inâyeti seniyye, hdemâtme mûriyethâricindehâlîbulduumevkâtböyleâsârasarfilehüsni ist imâl etmekliimi iktizâ ettiinden neri asâr vezâ ifi ubûdiyyet ve ükür güzârndanaddeylerim. Zuhûredennicehukûkdüvelkitâblarmzdasefîrveehbenderlermebâhisi, mebâhisisâ irearasnakarpcâlibidikkathâldegösterilmitir. Umûmenmemâlikimütemeddinedesefâretveehbenderhânelercemüttehiz vemer ikavâ idimücmelenirâ e [5] edenbiresernekadarhatââlûddahiolsaie yararzannederim. Gâyetlemuhtasarvemüfîdsûretteirâ eikavâ ideylediinden,risâleninzabt kavâ idi âsân olaca gibi ksm sânî ittihâz klnan fkrât dahi câlibi haz ve istifâdeeylerdir. Fakat gerek kavâ id ve gerek fkrât için böyle birkaç risâle tertibine muktezî sermâye mevcûdolup, bimennihîteâlâ ibû risâlehakknda ber vechi me mûlü rabetiâmmegörüldüühâldebuyoldabirkaçrisâledahaçkarlr. [6] Kavâ idvefkrâtyolundamalu mâtirsâledenzevâtbulunurisegönderecek lerieylerimzâlaryladercedilir. Geleneldenbuidieyledimithâfvebeyân Göremehlima ârifedesetrinoksân Saîd. [7] MebhasEvvel HukûkveVezâ if Hey etidüveliyyeazâsndanbulunanhükûmâthâliinfirâddakalamaypge rekmenâfi imütekâbillerininesbâbhusûlünüteshîlvegerekumûrvemesâlihi vâk alarnn hüsni cereyânn te mîn zmnnda yekdieriyle mu âmelâta giriip münâsebâtpeydaetmeyemecbûrdurlar. Lâzimeihâlolarakakvâmnyekdieriylemu âmelâtvemünâsebâtagirimek mecbûriyetiesâskavmiyetintakrîriyleberabermeydanagelmitir. Yeniçkmata bîrâttanolmaküzere(diplomasi) [8] ta bîriyleyâdolunanbirilim mevcûd olup, ilmi mezbûra (ilmi münâsebâti düveliyye) demekliimiz münâsibtir. Lâykyla vâkf mu âmelât ve münâsebât düveliyye olan erbâb iktidâra vasf olarak diplomat denildii gibi, mesâlihi hâriciyyei düveli temîte vâsta olanzevâtasfatme mûriyetolarakdiplomatderler.
2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 9 Yeni çkma olduunu beyân eylediim (diplomasi) ta bîrinin Avrupa ricâli devletince isti mâli karni sâbk evâhirinde ta ammüm eylemeye balamsa da mevzû i lehi olan diplomasi ilminin vücûdu nev i beerin milel ve akvâma münkasemolmaszamânkadarkadîmdir. Ya nîmilelvedüvelinharbilânetmekveyasulhveyaittîfâkveyasâ irbirey teklîf eylemek için yekdierine sefîr veya münâdî irsâl etmeleri en kadîm âdâttandr. OnbeinciasrdaAvrupa daulûmvema ârifinyenidenintiârabalamasve barutunicâdylaamerika nn [9] kefigibihâlâtfevkalâdezuhûragelmesidiplo matlnrevâcnabâ isolmutur. Bir diplomat ilmi hukûk düvele ve Avrupa devletlerinin kavânini esasiyesiyle usûli idârelerine ve târihi umûmiye ve birkaç elsineye her hâlde vâkfolmaklâzmdr.peklâzmeylerdenbiridediplomasiilmindemütemâyiz vemütehirzevâtnâsârikalemiyeleriyletercümeihâllerinibilmektir. Terifât süferâ usûlünce (büyükelçiler) snf evvel (orta elçiler) snf sânî (mukîmelçiler)snfsâlis(maslahatgüzârlar)snfrâbi addolunur. Sâniveyasâlisderecedebulunansefîrlerilemaslahatgüzârlarnyekdierinden farklarolmaypusûlitakaddümütensîkiçinböyletertîbisunûfedilmitir. Cihânda arzûy tasaddur ve takaddüm ile da vay teferrüd ve tahakkümi ahvâlitabî iyyedenidiinebinâ enhükûmetlermeyânndadahiotürlüda vâlar ihdâsna tasaddî edenler [10] zuhûr etmi ve bu yüzden beyne ddüvel birçok mükilât tekevvün eylemitir. Sükalâ ve cühelânn âsâr olan o makûle esbâba mebni devletler beyninde tecvîzi nizâ ve husûmeti hilâf akl ve hikmet idii anlaldndan, terifât düveliyye ba z kavâ ide rabt olunup o yoldaki münâza âtnmehmâemkenönüalnmtr. Cereyânmünâsebâtavâstaolmaküzerelâzmgeleniktidârhâ izveusûli dâ iresinde i timâdnâmeyi hâmil olarak bir devlet tarafndan dier devletin nezdinebilâmüddetimu ayyeneirsâlolunanzâta(dâ imîelçi)tlâkedilir. Çokdef avukû bulduuvecihlebirniânveyahediyeileveyahudicrây merâsimitebrîkgibibirme mûriyetle i zâm olunan zâta (muvakkat elçi) ta bîr olunur. Hükümdârlartarafndanicrâymerâsimeme mûrolanöylemuvakkatelçiler umûrdevletemüdâhaleedemeyip [11] devletleritarafndankendilerineoyoldabir iktidârveme zûniyetverilmesipeknâdirdir. Cânibi devletten böyle iktidâr ve me zûniyet verilir ise (icrâ merâsim me mûriyeti)sfatbi ttabi sâktolur. Çokdef adevletlerdierbirdevletinnezdinehafîbirme mûrveyakomiser gibiadamlargönderirlerisedeböylekimselersüferâdanaddolunmazlar. Hükümdârlarn timsali zâtiyeleri büyükelçilerin vekâlet ve me mûriyetleri sefîrolduklarmemleketinbizzâthükümdârnezdinedir.
10 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 Husûsât düveliyyeden bir husûsun tesviyesine me mûr murahhaslar veya icrây merâsimi tebrîk ve emsâli mevâdd için ta yin klnan muvakkat sefîrler veyabakame mûrlarfevkalâdebüyükelçiünvânnahâ izolmadkçaonlarhak kndasüferâydâ imîyeyemahsûsmerâsimicrâ [12] olunmakve(hâricezmemle ket)imtiyâzonlaradahiverilmekiktizâ eylemez. Dâ imîelçilerdenma dûdolmayanöyleme mûrinidüveliyyehakkndaibrâz hürmetveri âyetâdettir. Hüsni muhafazai münâsebât ve mesâfât emeli âmâl düveliyyeden olmak üzeremuktezîolmasylabuhürmetveri âyetlâzmzarûriyedendir. Hayrhâhâne nesâyih, bi ttabi müstesnâ olmak üzere sefîrler, nezdinde bu lunduklar devletin hukûk istiklâline dokunacak hâl ve kâlden ve umûr dâhiliyyesine müdâhaleden içtinâb etmelidir. Devlet ve kavminin hukûk ve nâmusuarbirsûrettehükûmetimahalliyetarafndanihlâledildiinigörenbir sefîr, münâsebâtn kat ile memleketine avdet etmek üzere pasaportunu taleb edebilir. Zât ve zemâna göre süferâca bu yolda bir tedbiri hatarnâk, devleti metbû alarnnta lîmâtylaittihâzolunmakveyahudmeselefevkalâdeveyaemri muhâbere mükil bir [13] hâlde bulunduu takdîrde ihtiyâr edilmek lâzm gelir. Resmen hükümdârn huzûruna çkp veda etmek, me mûriyeti hitâm bulan her sefîriçinâdetisedehdmetisefâretinhitâmbulmasibûresmivedâ nîfâsna muallâkdeildir.(hâricezmemlekethakk)nâmylamehûrolanbirhak,pekçok imtiyâzâtveteminâtnesasdr. Devletlerin istiklâli kâ idesince her müstakil devlet hudûd mülkiyesi dâhi linde hukûk hâkimiyetini isti mâl ettii gibi, emri i tibârî olarak hâricdeki sefârethânesidahikendimülküaddolunduundan,oradakisefîrikendimemleke tinde mukîm hükmünde bi l istiklâl hareket eder. Zâtnca sefîr, her türlü ta arruzdanâzâdeolmazvedevletininisterlütûf,isterkahrmütezamminolsun, nezdindebulunduudevleteettirmekistediiteblîgatbîpervâicrâedemezisebi hakknîfâyvazifedenâcizaddolunmaklâzmgelir. [14] Rzây sefîr hâsl olmakszn me mûrîni mahalliyeden hiç birinin bir sefârethâneyeduhûlücâ izdeildir. Zîrâ süferânn hürriyeti ahsiyeleriyle emniyeti zâtiyyelerinin muhâfazas maksadbusûretlehâslolabileceiderkârdr. Sefîrinma iyyetme mûrlarylahademesivergidenma füvvolmakiktizâ edip gerçibunlarntekâlifisâ ireden dahima füvvtutulmalarmuvâfkihtirâmise dema füvviyetivergiyehasredilebilir. öylekisûretimahsûsadabiryolunveyabirköprününücretimürûriyesi süferâdandahialnabilip,süferâbundandolayitikâedemezler. Devletlerbuyoldaeyleriçinnizamâtdâhiliyyeleriahkâmncahareketedip fakatbeyne ddüvelbirhürmetimahsûsakabilindenolarakekseriyaöyleücretve resimlerindahialnmasmu taddr.
2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 11 [15] Zâtlarna münhasr eyây sefîrler mu âyene ettirmeksizin gümrüklerden geçirebilirlerisedebuvesileilegümrüklernizâmâtnari âyettenkendileriniâzâde tutamazlar. Rüsûm mevzû ay vermeksizin bir tâcire veya baka bir kimseye mu âveneten gümrükten mâl geçirmek isteyen sefîr, imtiyâzn sûisti mâl etmi demek olacandan, emeli is âf olunmasa müteki olamaz. Zîrâ bir sefîrin eyâsylaberabertüccârmâlbulunduutebeyyünedincegümrükme mûrueyâ ymu âyenevetüccârmâlndangümrükresmitalepeylemeklesefîrinimtiyâzn ihlâle tasaddi etmi olmaz. Jurnallerde mütâlaa olunduuna göre 1889 senesi Austosu ndaberlin demukîmngilteresefîrinineyâsmeyânndabirkuyumcu yamüte allikmücevherâtbulunduuhafiyyentahkîkolunmalaeyâ,dâhiliyye Nezâreti nin emriyle açlm ve mücevherâtn gümrük resmi ceza nakdisiyle beraber vâstai nakli eyâ olan adamdan tahsil edilip sefîr dahi bu sûisti mâli icrâya cesâret eden [16] hademesini derhal tard ettiini Almanya Hâriciyye Nezâreti nebildirmitir. Sefîrsandklarndatüccârmalndanveduhûlümemnû eyâdanbireyol madnresmenbeyâneyleriseartkbusözdeemniyetolunmakveeyânnmu ayenesinden vazgeçilmek lâzmdr. u yoldaki me füvviyât bir tâkm isti mâlâta vesile olduundan, Almanya da bu husûsa dâ ir ba z kavâ id vaz olunmu ve kavâ idimezbûrenintevsî imutasavverbulunmutur. Sâhibiakarolansefîrvesâ irme mûrîn,sefâretintahttemellükvetasarrufla rnda bulunan akara müte allik da vâlar akarn bulunduu memleketin mehâkiminderü yetolunmakumûrzarûriyedendir. Zâtata allukedensâ irde âviiçinsefîrlervesefâretme mûrlarhâ iziimtiyâz olup mehâkimi mahalliye onlara müte allik da vâlar rü yet edemedikleri gibi, hatta bunlardansahibiakarolanlarnakarlarna müte allik [17] da vâlarhakknda dahimehâkimimahalliyedensâdrolani lâmlarzâtlarnata allukedemeyipyal nzakarlarhakkndacâriolmaklâzmgelir. Rzâysefîristihsâlolunmaksznbirmücrim,hattaahâliimahalliyedenbile olsa,derûnsefârethânedeahzvegiriftolunmakcâ izdeildir. Zîrâ (hâric ez memleket) imtiyâz sefîrlerin ve sefârethâne me mûrlarnn zâtlarnamünhasrolmaypsefârethâneleredahiâmildir. Jurnallerde krâ at olunduuna göre 1888 senesi evâhirinde Paris teki Avus turyasefârethânesininbahçesinefirâredenvecebrenhetkirzcürmündendolay ta kîb olunmakta bulunan bir Franszn arkasndan jandarma neferâtndan dört neferbi dduhûlmücrimiahzvegiriftettiklerindendolayazîmbirmünâza ay düveliyye tahaddüs etmi ve dokuz on gün [18] iddetli muhâberât vukû undan sonrafransahükûmetitarafndanavusturyahükûmetinetarziyeverilmitir. Sefâretemensûbolanlardanbirmücrim,mahalle zâbtastarafndansokakta tutulupsefâreteteslîmedildiihâldehukûkdüvelihlâlolunmuaddedilmez.
12 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 âyânkaydvuku âttanolarakparis tebirfi ilikatldendolayngilizsefîri sefâretadamlarndanbirinihükûmetimahalliyeyeteslîmetmitir. Sûreti mahsûsada sefîre teslîmi mecbûriyeti ma neviyyesi istilzâm eden madde,mücrimolankimseninsefâretçeyerlilerdenolarakistihdâmolunanadam lardanbulunmasmaddesiolarak,böylebirhâldesefîr,mücriminmensûbolduu hükûmeteteslîmindenimtinâ ederisehukûkdüvelcemugayiriânvehaysiyet birharekettebulunmuolur. Zâbtai idâre ve adliye me mûrlar tarafndan yolda [19] süferânn arabalar durdurulupmu âyeneolunmakcâ izolamaz. Tâ ifei sefâ in ve memâliki ecnebîyyede bulunan kuvvei berriyye ve bahriyyekumandanlardahi(hâricezmemleket)imtiyâznhâ izdirler. (Realyo)ileondördüncüLuizamânndapâyitahtlardadâ imîsefârethâneler bulundurmakusûlüta mîmedilmivemasûniyetvehâricezmemlekethusûsât hakkndaolvakitittihâzolunanbirtâkmkavâ idavrupacacârîolanmu âmelât hazrayaesasolmutur. Zîrâozamânlarakadarsefâretlermuvakkatme mûriyetlerolupzâtsüferâ, dâ imâ masûn bulunmusa da dâ imî sefârethâneler bulunmamaktan nâi sefârethâne hakknda iktizâ eden masûniyet ve hâric ez memleket gibi usûle çendanehemmiyetverilmemitir. Journaldudroitinternatioonalprivéya nî(hukûkhusûsiyeidüveljurnali) nâmylabirmüddettenberi [20] nerolunmaktaolanbirgazetebubâbdapekmü kemmel malu mât târihiyye vermekte olduundan evveliyât mu âmelât mebsûteyedâ iretrâflmalu mâtalmakisteyenlerinmezkûrgazeteninbirkoleksi yonunu edinmeleri tavsiye olunur. Süferânn beyinlerinde cereyân eden münâsebât husûsiyeleri devletlerinin münâsebât dâ imelerinin misâli zîrûhu mesâbesine girerek düveli muhtelife tarafndan bir pâyitahtta bulunan (he yeti süferâ)birme mûrînidüveliyyesnftekilederler. ehbenderlernasbdahiasrmzdacâriihukûkdüvelicâbncasefâretusûlü srasndakabûlvetasdîkolunmutur. Son senelerde ehbenderhânelerin adedi sefârethânelerin adedinden ziyâde tekessüretmivedahaetmeyemüsta iddbulunmutur. Zarûretiticâriyedennâirûb meskûnunhemenhercânibinemünteirolan ehbenderhâneler,akvâmn [21] hüsniâmîzevei tilâfnteshîlvema îetvemen fa atmüterekelerinitahkîmetmilerdir. Dorudan doruya devletlerin vekîlleri olan diplomatlar gibi ehbenderler mensûbolduklardevletlerevekâletetmezler. Zâhirdeehbenderlerdahisüferâgibidevletinbirermurahhasresmîsihük mündeiselerdehakîkatteehbenderlerinvezâ ifime mûrelerimukîmolduklar memlekette bulunan vatandalarnn menâfi ni himâyeden ve vatandalarnn vatanlarndanâ ilolduklarhfzhukûkabulunduklarmemâliktedahimazhari yetleriesbâbnistihsâldenibârettir.
2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 13 Umûmen tâcirlerin akvâm ecnebîyye ile peydâ edegeldikleri münâsebât câriyeye menâfi ve ihtiyâcât ticâriye sebebi müstakil olduundan, ehbenderhâneler bidâyeti hudûslerinden beri birer ticârethâne sfâtn hâ iz ol mutur. Ziyâretveyamüddetikalîlevemedîdeiçinikâmet [22] maksadylanâs,imdi memâlikiecnebiyeyesevkedenvesîleler;tahsîliilimveedebvekesbihünerve ma rifetveyatenezzühveyamüsâheretgibiesbâbmuhtelifeolarakevâ ildeol duu vecihle yalnz ticâret maddesi olmadndan, ehbenderhânelerin ticârethânehâlineihtisaslarazalmtr. (JournalduPalais)nâmmecmu aimehûredemütâla aolunduunagörebir adam devleti metbû asnn ruhsat olsun olmasn devleti metbû asna ta alluk etmeyen bir mesele için bir devleti ecnebîyye tarafndan dier bir devleti ecnebîyye nezdine ister sefâret ister ehbenderlik sfatn hâ iz olarak murahhas gönderilseoadamntâbi iyetiasliyesinekat âhalelgelmeyipdevletlerinkavânîn i mahsûsasnda devletin izni olmakszn hdmeti ecnebîyeye gidenlerin hakk tâbi iyyetten sâkt addolunmalar lâzm geleceine dâ ir olan ahkâm bu hâle kâbilitatbikdeildir. Seyyâhlar, ecânib ile bi ttabi münâsebâti rûzmerreye [23] giritiklerinden ve icâb hâlinde himâyeye muhtâc olduklarndan, tâcir olsun olmasn her seyyâh hakkndalâzmeimu âvenetinîsârhusûsuehbenderlereâ idvazîfedir. ehbenderlikme mûriyetlerievâ ildefahrîolarakhementüccârsnfnamün hasrgibiolupmu teberântüccârdanfahrîehbenderlernasbedilirleridi. Sonramesâlihicârîyenintezadsebebiyleehbenderlerinumûrme mûreleri tekessürettikçe,çünkütâcirlervazifeiresmiyelerininbi ttabi ikinciderecedenîfâ edegeldiklerinden o me mûriyetler için tüccâr dan fahrî adam nasb gayri kâfi göründü. Zarûretveyabakagünekaydvemecbûriyetsebebiyleme mûriyetineikdâm vedevâmedenme mûrlargibitüccâr,mesâlihikesirerü yetineicbârmümkün olduundan,onlarabedelmuvazzafme mûrlarta yînilâzmgeldi. Tarafhükûmettenmensûbolarakpâyitahtlarda [24] veticâretikesîrolanmem leketlerdemuvazzafehbenderlerbulundurulupehbenderhâneilerionlaragör dürülmeyebalad. Zuhûrât âlem tenevvü ve tekessür ettikçe ve münâsebât memâlik ve büldânrehîniizdiyâtoldukçaehbenderhânelerindahitekessüretmesitabî îdir. Uzlet ve infirâd üzere kalmak düveli hâzrai mütemeddinece mümkün ve câ iz olmayp hukûk düvelin galebât müslihânesinin biri de her memlekette ecânibinhâlvemevki lerinihaylita diletmitir. Gayetle nefîsi âsardan olarak (Ségur) nâm zâtn: (Tableau historique et politique)ya nî(levhaitemââitârîhîvesiyasî)ünvânleserindebeyânolunduu üzere fezayi vâsii arz, cümlemize bah olunmu bir matbah ni am ve bir mecmaihuzûzolduundan,kürreiarzvatanumûmîittihâzolunarakveecnebî
14 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 nâmyla yekdiere husûmet izhâr olunmak [25] ka idesinden vazgeçilerek mütemedden terakkiyâta çallmak kâ idesindeki ma fûliyet günden güne tezâhürvetebeyyüneyliyor. Kavânîni mevzû ai düveli baka devletler tanmak öyle dursun (Dictionnaire des chancelleries) ya nî (kançlaryalar kâmûsu) nâm eserde beyân olunduuüzere Herdevletimütemeddineninkuvveiumûmiyesidierdüveli mütemeddinenin kavânîni infâz için lede l hâce istihdâm olunmak ve hâric ez memleket hakk bir vatanda bir tâkm ecnebî memleketler vücûda getirmeyip ecnebîlereheryerivatanetmekiçinhüsniisti mâledilmekusûlününyevmenfe yevmentevsî vetahkîmineçallr.. Seyr ve hareket veya ikâmet eden sefine tâ ifesinden veyahud ecnebî topra nda bulunan bir frkai askeriyye ve me mûresi hilâfnda bir hâl ve harekette bulunankimseninmuhâkemesimensûbolduuhükûmeteâ idtir. erâ iti tebdîl ve iktisâb tâbi iyyet her devletin [26] kavânîni dâhiliyyesiyle ta yinolunupkâ idetenherkestâbi iyyetiasliyesiniterkvetebdîliledierbirdev letintâbi iyyetiniiktisâbeylemektemuhayyerdir. Sûretiumûmiyede olarak tebdîli tâbi iyyetinkâffei düveltarafndankabûl olunan esbâb ve vesâ ili evvela bir memleketin ya ahden veya bey veya sûreti dier ile bir devletten dier devlete geçmesi sânîyen bir kadnn teb ai ecnebîyyedenbiriyletezevvücetmesisâlisenbirkimseninterkivatanvebirmem leketi ecnebîyyeye nakli mesken ile o memleketin mensûb olduu devletin tâ bi iyyetinitalebveiktisâbeylemesihusûsâtndanibârettir. Zevâbitiumûmiyebumerkezdeisedeba zdüvelkenditeb asndanbilâruh satdierbirdevletinhdmetimülkiyeveyaaskeriyyesinedâhilolanlaratebdili tâbi iyyetetminazarylabaktklargibi,ba zdüveldahiteb asndanbirkadnile tezevvücedenerkekleridekenditeb asndanaddeyler. [27] Dorudan doruya bir memleketin tâbi olduu devletin ülkesinden bi l ifraz âhar bir devletin ülkesine ilhâk olunmasndan gayr ahvâlde tebdîli tâ bi iyyetmaddesibirfi iliihtiyârîolduundan,rzasolmaksznhiçbirkimsenin tâbi iyyetiasliyesindenihrâccâ izdeildir. Zuhûratharbiyeivesâ iredendolaybirkt aarazidierbirdevletinarazi sineilhâkolunduutakdîrdedahioradakiahâlimutlakatebdilitâbi iyyeteicbâr olunamayptâbi iyyetiasliyesinimuhafazaetmekarzusundabulunanlaraarâzii metrûkedenhicretetmekiçinbirmehlimünâsibitâolunmakbeyne ddüvelâdet olmutur. Umûmen tebdîli tâbi iyyet esbâbnn bâlâda beyân olunan enva ndan bey ne ddüvelenziyâdebadiiniza olanvebinâen aleyhenmühimibulunannev i avdetetmemekfikriveniyetiylebirmemlekettendiermemleketenaklimekân ile vukû bulan tebdîli tâbi iyyet maddesidir. Gayetleçok [28] mübâhasâta sebep olanbunev itebdîlitâbi iyyeteelsineisâ iredebirerismimahsûsverilmisede bizdebubâbdabirismimahsûstakarrüredilmemitir.
2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 15 Fransz lisannda buna (Naturalisation) ta bîr olunmakta olup lisanmzda (tevattun)ve(yerlileme)gibibirisimvaz olunmakiktizâ eder. Kat âyerlilerdenfarklarolmamaküzerefransa da,fransatâbi iyyetiniiktisâb edenecnebîler,yerlilerinhâ izolduklarkâffeihukûkanâ ilolurlar. Kâffeihdemâtdevletevehattameclisimeb ûsânveayânazalnaintihâb venasbolunmakhukûkunubileihrâzederler. Gerekavâmvegereklordlarkamaralarazalnaintihâbvenasbolunmakve sâ ir ba z hukûk belediyeye mazhar olmak ngiltere de, ngiltere tâbi iyyetini ihrâz eden ecnebîler için öteden beri memnû idiyse de imdi [29] o memnû iyyet kalkp aslen ngilizlerle sonradan ngiltere tâbi iyyetine girenler arasnda fark kalmamtr. Sûreti mahsûsada olarak sefîrlerin ve adamlarnn ahsî vergi i tâsndan ma füvv tutulmalar bâlâdabeyân olunduuüzerehertarafçakabûlolunmusa da akar vergisinden ma füvviyetleri pek çok mü elliflerin itirâzâtn da vet edip ciheti nazariyece akar vergisinden ma füvviyetleri hakknda hakikaten esbâb ma kûleyoktur. Zarûrî olarak (sefîr sfatyla ikâmet ettikleri hâne) ünvân delil gösterilip sefîrlerin ikâmetlerine mahsûs sefârethâne, te âmülün galebesi âsârndan olmak üzereakarvergisindenma füvvtutulur, Dorudandoruyaahsîvergii tâsndanveakarvergisindensüferânnistis nas gibi gümrük resmi i tâsndan dahi ma füvviyetleri bâlâda ifâde klnmakla beraber bu bâbda suveri islâhiye düünüldüü beyân [30] olunmu olup, suveri islâhiyeden olarak sefîrlerin mahalli me mûriyetlerine vusûllerinde orada ikâmetleriiçinkendilerinenelâzmisehâricdengetirmeküzerebirmehlvemese lâ üç dört ay müddet verilmek o müddetin mürûrundan sonra gümrük resmi i tâsnamecbûriyetleriolmaksûretiba zmemâliktekarârgîrolmutur. Zuhûr edecek ihtiyâca göre gümrük resmi verilmeksizin imrâr ettirilecek eyânn gümrük resmi bedeli olarak her sefârethâne için senevî bir kredito açl mak,ya nîbirmeblata yînedilmeksûretidahiba zmemâliktemüttehazolup bumeblanyekûnundanziyâdeolanrüsûmunte diyesiiktizâ edeceiderkârdr. Umûmen devletlerce ecânibe kar akçe husûsunda semîhâne hareket olun makmu tadolmaklabufazlannistîfâsiçinsrârolunmashiçbirdevlettarafn dan [31] vâkî olunmayp bu bâbda ba z ikâyât vukû u açktan aça sûisti mâlât tahakkuketmesindennâidir. Gazetelerde mütâla a olunduuna göre ba z hükûmât gümrük mu âfiyyeti maddesinibütünbütünortadankaldrmakvesefîrlerinegümrükresmimukâbili olarakdef atenveyasenevîbirmeblavermeksûretiniterci veihtiyâretmilerdir. Fransa daziynet,atvearabalarveihtiâmhademesiüzerinevaz olunanver giyedâ irneredilenkanûnunonyedincimaddesinde Fransa nndostveyamüt tefikiolanakvâmnbüyüksefîrlerivemaslahatgüzârlarnekadarmüddetikâmet ederlerseetsinleribûrüsûmdanmüstesnâdrlar. denilmitir.
16 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 Kâ idei istisna akar vergisi için sefârethâne hâricinde ikâmet eden sefâret kâtiblerinedahiâmilolupfransa dabununhilâfndahareketetmekisteyenba z me mûrînimâliyezuhûretmesiyleumûrhâriciyyenezâreti ndenmüzekkerei umûmiyetasdîrolunmu [32] vebu bâbdaki te âmül ve âdetinhüküm vekuvveti mu âhedâtnhükmvekuvvetiderecesindeidiigösterilmitir. Kâffei eshâb href ve sanâyi in i tâsyla mükellef olduklar patent rüsûmu gibirüsûmunhrefvesanâyi ileitigâledensefîrlerevesefîrkâtiblerineümûlü lâzm gelecei bedîhî iken onlardan bile süferâ ve kütebây ecnebîyye mazhar mu âfiyâtolunurlar. Gerek Fransa da ve gerek Fransa kavânîn ve nizâmâtna tevfiki kavânîn ve nizamâtedenmemâliktekapvepencererüsûmunâmylaebniyeninkapvepen cerelerinden resm alnmakta olup sefârethâneler ve süferâ kâtiblerinin mahalli ikâmetleriburüsûmdandahimüstesnâdr. Lihâzasefârethâneveyabirsefâretkâtibinekââneolmaküzerehânesinikira yaverenbiradamnmâdâmkimüste cirindenbedelialmascâ izdeildir.pence re ve kap rüsûmu olarak zimmetinde olan matlûbât hükûmet hat ve tenzîl olunmakiktizâ eder. [33] (MauriceBlock)nâmmüellifimehûreserinefisiolan(Dictionnairedela Politique)ya nî(kâmûsusiyâsiyât)nâmkitâbtasüferâyecnebîyyeyehermem leketteverilenimtiyâzâtekseritahammülfersâolduuinsâfenbeyânedilmitir. Neyedâ irolursaolsun,ikiecnebîninkendisefâretveyakonsoloshânelerinde resmenakdettiklerimukâvele,mükâvelâtresmiyedenma dûdolupmehâkimi mahalliyeöyleukûdamübteniolanmatlûbâtiçinverdiklerii lâmlara(icrâimu vakkat)hükmünüdercederlerise,kâ idetenhareketetmiolurlar. Vukû ât garîbei mehûreden olarak Venedik te bulunan Yunan konsolosu hastalanm olan hademesini hükûmetin hastahânei umûmiyesine i zam ile meccânenmüdâvâtolunmaktalebindebulunmuvetalebininaslsais afettirmi tir. Zevâbiti umûmiyeden olduu üzere hdmeti [34] sefâret bir niânei emniyet olduundan, ne nâm ile olursa olsun hâ izi sefâret bulunanlar esâsen müsâvii kadr ve i tibârda bulunmak iktizâ eder ise de, bâlâda imâ klnd üzere mukteziyâtdâ iyyeitakaddümolarakbubâbdafarklarihdâsolunmutur. Taraf düvelden gönderilen sefîrlere verilen sfat ve ünvânlarn muhtelif ol masvetefrîktemükilâtgörülmesicihetiyle1815seneimiladiyesindeakdolunan ViyanaKongresivesonra1818seneimiladiyesindemün akidolan(ekslaapol) encümenidüveliyyesibubâbdabirtâkmkararvermitir. ZâhiribirihtirâmdanibâretolmaküzerePapa nngönderdiilégatsvenonce denilen sefîrlerin umûm süferâya tekaddüm etmeleri mukarrerât mezbûre icâbâtndandr. Umûmen(légats)ve(nonce)beynindekifark [35] (légats)nbehemehâlkardinal liksfatnihrâzetmiolmasarttr.
2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 17 Gururveazameteshâbndanolmak(nonce)ve(légats)lariçinsfâtmahsûsa olarak,bunlarsüferâsalonlarndapatriklikazametisatarlar. Fevkalâdeortaelçidenilenikincisnfsüfârayatekaddümetmekvefakaton lardanaddolunmaküzerepapann(enternonce)ünvanlsefîrleridahivardr. Kongrenin on birinci protokolü hükmünce hakîkaten hâ izi vekâlet olmak, ya nî hükümdârn vekîli bulunmak (légats) ve (nonce) ile büyükelçilere mahsûstur. Kâffei süferânn yekdiere takaddümleri sunûf i tibâriyle olup gönderen hükümdârlarnhükümdârlarolduklardevletlermertebeievketvesatvetçene kadarmütefâvitoluriseolsunsefîrlerisnfsüferâyagöreyekdieretakaddüm ederler. [36] Göndermekhakkhâ izolmayanzâtveyahe yetsefîrkabûledemeyip,sefîr kabûletmekhakksefîrgöndermekhakknhâ izolanlaramünhasrdr. Lâkin süferâ irsal ve kabûlü bir iktidârdan ibâret olup vazife olmadndan, birhükümdârhangisnftanoluriseolsunbirsefîrkabûletmeyemuvâfakatiçin artlarvaz edebilir. Mizâcna efkârna etvârna politikasna aslvenesline,velhâslbirhâline nazaran zâtndan honut olamayacan anlad ve ale ltlâk istemedii adam hdmetisefâretlekabûletmemektemuhtardr. Nice ahvâli garîbesi dillerde destan olan spanya kral (Katolik Ferdinand) Almanya imparatoru (Mâkosmiyân) tarafndan kendisine gönderilen bir sefîri MukaddemâoadamistemediiniAlmanya [37] imparatoruna söylemi olmak cihetiyle spanyahudûdundatevkîfettiripalmanya yai âdeeyledi. Vukû ât mümâseleye mahal kalmamak için sefîr nasbndan evvel istimzâc olunmak âdet olup, hatta ba zen birkaç zâtn ismini hâvî defter irsâliyle hakk intihâb,devletimürselünileyhâyaterkedilir. Hercihetlebeynlerindeemniyetikâmilemevcûdolanikihükümdârdanbiri mu ayyenbirzâtnsefâretlekendinezdinegönderilmesinidierhükümdârai âr eder. Lâzmeiihtirâmlarvetarafeynbeynindekiemniyetvei timâdneseri kymeddârolarakbuiltimâsahemendâ imamuvafakatolunur. Dorudandoruyakendilerinehaysiyetvemertebeleribirderecedeolandev letlerin sefîrlerinden en kademelisi kim ise onun sefîri süferây sâ ir eye hakk takaddümüvardr. Zuhûredenhaysiyetmeselelerinemu âhedâtveya [38] mer iolanmu âmelâtile birçâreitesviyebulunmasnahimmetolunur. Umûmenbumeselelerikat iyyenfaslvetesviyeetmekiçinbâlâdazikrolunan (EksLâapol)Kongresindegösterilenmesâ i,ba zdüvelinâdâtvemübâhâtaolan meylverabetlerindendolaysemeresizkald.
18 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 Gayetle umûr mu tenâbahâdan addolunmakta olan bayrak selamlamak husûsunu ba z düvel mu âhedât mahsûsa veya mu âmelât mer iye ile ta yîn etmilerdir. Franszdiplomatlarnnvaz ediphertarafakabûlettirdikleribirkâ idehük müncehükümdârlarbeynindekarâbetvemüsâheretbulunmasmüstahakolduk larmertebevehaysiyetçekat âsebebita dilâtcüz iyyevekülliyeolamaz. Kongrenin 1815 senesi Martnn 19 u târihli protokolünde Hükümdâr hânedânlarbeynindekarâbetvemüsâheretbulunmasdiplomasime mûrlariçin fazlabirmevki vermez. denilmitir. [39] Kezalik iki devlet beyninde ittifâk siyasî bulunmas dahi devletin süferâsnnyekdierevesüferâisâ ireyekarmevki lerinihiçdeitirmez. Gerek hükûmeti tâbi ler ve gerek himâye tahtnda bulunan hükûmetler ve gerek bir ictimâ aksâmndan olan he yetler devleti metbû a ve hâmiyelerinin hakktasaddurlarntasdîkmecbûriyetindedirler.mamafihittihâtlarmahlûtolan hükûmetlerin devleti merkeziye ile olan münâsebetlerinde tasaddur keyfiyeti devletimerkeziyeyeâ iddir. Muvâzenei düveliyye, devletlerin hiçbir gûnâ tadilat görmeksizin ile lebed dâ imkalmalarnicabetmez. Nev ü nemâ ve inhitât nüfûz ve evket devletlerce dâ imiyyü l vukû mevâddanoluphukûkdüvel,hâdisâttaolantagayyürkuvvetibi ttabi kabûlve tasdikeder. (Vusta) nâmyla yadolunan kurûn, milel ve akvâmn birçok emâretlere münkasemolduubirzamânidi. Hele o vaktin Almanyas ile talyas için bu hâl [40] pekmusîbbireyolarak ticâretinimdikiehemmiyetindenârivehissiyâtkavmiyeyeza aftârîolduuve ihtiyacât umûmiye ve siyâsîyenin mahdûd bulunduu ve bir gûnâ tehlikei hâriciyyenin bu küçük emâretleri tehdît etmedii müddetçe kâbili tahammül hâllerdenidi. Lâzmeiasrvezamânolarakbugünkügündebuhusûsâtncümlesitebeddül edipküçükhükûmetlerinpekçoutârumâroldu. Yerlerine kavmiyeti vâhideyi hâvi büyük büyük devletler gelerek, binâen aleyh eskiden olduu gibi adm banda süferâya rast gelinmeye bedel sefîrlerinadedigündengüneeksiliyor. Zuhûrmükülâtamebnîikidevletarasndamuvakkatenta dilimünâsebât olunmasvetarafeyndenbirininmülkündeneticesineolacahenüzma lûmol mayanbirhâssevehastalksebebiylemüddetimedidebakamemlekettekalnp mahalli me mûriyetine gelinememesi ve sâ ir mevâni i [41] zâtiyyeden nâi îfây vazîfeninta azzürügibiahvâldebirsefîrinme mûriyetinidûçârekvekemanve i timâdnâmesininhükmümütebihünfîholabilir. Umûmen dâ imî bir sefîrin me mûriyeti devletinden avdet emri ald anda kendisince hitâm bulmu olarak, sefîrin avdeti hakkndaki nâmenin tahrîrâtn
2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 19 nezdindebulunduudevleteteblîedildiiandai timâdnâmeninhükmümünfe siholur. Gazetelerdemütâla aolunduunagörelondra dabulunanamerikasefîrinin avdeti hakkndaki tahrîrât ngiltere Umûr Hâriciyyesi Nezâreti ne 1887 senesi kanûnsânisininsekizincigünüakamteblîolunduuhâldedokuzuncugünü Pazar olmak mülâbesesiyle bir davette ngiltere Umûr Hâriciyye Nâzr sefîri müârünileyheba zîfâdâtmahremânedebulunmuolduundanamerikadev letibihakknprotestoetmitir.fransa nnbirikiseneakdemalmanya dabulunan [42] birsefîridahiavdetiemraldnnertesigünübirictimâ isüferâdabulunmu olmaktandolaymes ûltutulmutur. Konsoloslar, ya nî ehbenderler hakknda bâlâda beyân olunduu üzere her memlekettecârîba zkavâ id iumûmiyemevcûdisedememâlikiosmâniye de bulunanteb aiecnebîyyeyeuhûdatîkailei tâolunanbirtâkmimtiyâzâtnneti cesi olmak üzere bizdeki konsoloslarn memâliki sâ iredeki ehbenderlerin imtiyâzâtndanziyâdeimtiyâzlarvardr. Kâffeiimtiyâzâtnehemmikonsoloslarnhâkimsfatnhâ izolmalarveos fata vatandalar beyninde tekevvün eden de âviyi rü yete me mûr bulunmalar maddesidir. Gerek zâtlarna ve gerek ma iyyetlerindeki tercümanlara uhûd atîka hük münce verilen imtiyâzlar bizim memâlikte konsoloshâneleri kâffei memâliki mütemeddinedeki konsoloshânelerin gayr bir hâle vaz etmi ve ez cümle 1086 senei [43] hicriyesinde ngiltere Devleti ne verilen ahidnâmede ngiltere elçileri tâcirleri himâye olunmak için memâliki mahrûsede nasb ve ta yîn eyledikleri konsolosuaslahapisolunmaypveevlerimühürlenmeyipkendileriniaramayalar veref olunmayavehernema kûleda vâlarolurisesüddeisa adettearzolunup ngiltereelçilericevâbnvereler. fkrasmündericbulunmutur. Lâkin konsoloslarn bir da vâlar zuhûr ettikde mehâkimi Osmâniye ye tâbi olmalarvebinâen aleyhbirkonsolosbircürümdendolaymaznûnaleyholduu takdîrde tahkîkât evvelîye ve istintâkiyye iinin â id olduu me mûrîni adliye tarafndanicrâolunupyalnzmuhâkemenindersaâdetmahâkiminehavâleolun maslâzmgelir. Me âli fkra bu merkezde olduu hâlde 1084 târihinde Fransa devletine i tâ olunan ahidnâmede münderic u Françelularn konsoloslaryla da vâs [44] olanlarn husûsu Âsitânei saadetimde istimâ oluna fkrasyla dahi mü eyyeddir. NeiseuhâldeDevletiOsmâniyememâlikindebulunankonsoloslarteb ai Osmâniyeilebirda vâlarolduuhâldehâricezmemleketimtiyâzndantamamen müstefid olamayp yalnz bu husûsca bizdeki konsoloslarn mevki i ma neviyyeleri Prusya memâlikinde bulunan konsoloslarn mevki lerinden dûn olduuanlalyor.
20 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 Verilenimtiyâzâtahdiyemeyânnda: Elçilerhdmetlerindeolantercüman lar olageldii üzere harâcdan ve kassabiyeden ve sâ ir tekâlifi örfiyeden mu âf olalar. Elçileri hdmetinde olan tercümanlarn Françelulara inâyet olunan mu âfiyyetonlarnhakkndadahimukarrerola. fkrasndamündericimtiyâzlar dahihayliareylerolduumuhtâcîzâhdeildir. Helebirtâkmkonsoloslartarafndanmücerredteb aecnebîyyeninhâ izol duklar mu âfiyyâta nâ il edilmek maksadyla teb a i [45] Osmâniye den birçok ehâs tercüman ta yîn olunmak ve tercüman ünvânyla kendilerine â id mu âfiyyâtvevârislerinedahiintikâlettirilmekgibibirtâkmsûist imâlnâkâbili tahammülhalegelmitir. Lâzmeimaslahatolarakbusuisti mâlâtnönünüalmakiçinmu ahharanbir nizâmnâmeneredilmitir. YinengiltereDevleti neverilenahidnâmede ngilteretercümanlarndanbiri (mürd)olduktangiltere dengelmiisemetrukâtnelçileriveyakonsoloslarkabz edipbucânibteolupvârisivarisevârisineverilipyoksabeytü lmâlclarkabzeyle yeler. fkrasdahimünderictir. Umûmen konsolosluun târihi ihdâs pek eski olup ticâret ve seyâhate â id mesâlihintesviyesiiçinötedenberitalyavespanya damahsûshâkimlernasb olunuridi. (Guvi) nâm Kudüs Kral miladn bin yüz [46] doksan senesinde sirkat katl hyânet kalbzenlik adam kaçrmakmaddelerimüstesnâolmaküzere Marsilya tüccârnamülkündekendileriileecânibarasndatahaddüsedenmünâza âtfasla me mûrkonsoloslarta yînetmeyeme zûniyetvermiidi. OnüçüncüasrdaAvrupadevletlerindenbirtâkmkonsolosnasbedebilmek hakkn yekdierine vermeye balamakla bu usûl ve âdet on altnc asrda umûmenmer ioldu. Kâffeimemâlikimütemeddinedekonsoloslar(generalkonsolosu)ve(birinci veikincisnfkonsolosu)i tibârylaüçsnfamünkasemdir. Gerekbizdevegerekmemâlikimütemeddineisâ irede(generalkonsoloslar) mukîm olduklar havzai memlekette bulunan konsoloslara, dâ irei ta lîmâtlar dâhilindeolaraknezâretveonlaridâreederler.lâkinkonsoloslukvezâ ifibuüç snfkonsolosamünhasrolmayp(konsolosvekîlleri) [47] ve(konsolosmülâzmla r)ünvânlme mûrlardahiovezâ ifiîfâeylerler. Mükâvelât muharrirlerinin vazîfelerini memâliki ecnebîyyede konsoloslar veyavekîlleriîfâedipkendivatandalarnamüte alliksicillâttutarlar. Niceahvâldekonsoloslarveyavekîllerivatandalararasndaveyavatanda laryla bulunduklar memleket ahâlisi beyninde mütehaddis da valar için hâkim nasbolunurlar. Vatanlarnnya nîmetbû larolandevletmemâlikinindâ ireime mûriyetleri dâhilindebulunanlimanlardakisefâ initicâriyesihakkndazâbtahukûkunuicrâ ilemükelleftirler.