Araştırma/Research Article TAF Prev Med Bull 2008; 7(6):497-502 Üniversite Öğrencilerinin Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları [The Health Life Style Behaviours of University Students] ÖZET AMAÇ: Sağlığın geliştirilmesi sadece hastalıkları önlemeye yönelik olmayıp, bireyin genel sağlık ve iyilik durumunu daha da iyileştirmeyi amaçlar. Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi nde okuyan öğrencilerin sağlığı geliştirme davranışlarını ve bu davranışları etkileyebilecek özelliklerin saptanmasıdır. YÖNTEM: Bu araştırma, Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi nde okuyan Eylül-Kasım 2006 tarihleri arasında araştırmaya katılmayı kabul eden 349 öğrenci ile yapılmıştır. Verilerin toplanmasında öğrencilerin sosyo-demografik özelliklerini içeren soru kağıdı ile, Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları ölçeği kullanılmıştır. Veriler, bilgisayar ortamında SPSS 11.0 programı kullanılarak değerlendirilmiştir. İstatistiksel analizlerde ortalama, t testi ve Kurskal Wallis testi kullanılmıştır. BULGULAR: Öğrencilerin SYBD puan ortalaması orta düzeyde olup, öğrencilerin yaş ortalamaları arttıkça sağlık sorumluluğu davranışları artmaktadır. Kız öğrencilerin SYBD puan ortalaması ve beslenme davranışı puanları erkek öğrencilere göre yüksek bulunmuştur. SONUÇ: Ailenin ekonomik düzeyi arttıkça SYBD puan ortalaması da artmaktadır. SUMMARY AIM: Health promotion not only includes preventing diseases but purposes usual health and wellness position of the persons. The aim of the study to determine the healthy lifestyle behaviors and will be effective speciliaties these behaviors of university students in Celal Bayar University. METHODS: The study was conducted 349 students who are educatedin of Faculty of Education Celal Bayar University who accepted to take in place of study date of September-November 2006. For collecting data, a demographic questionnaire and Healthy Lifestyle Behaviors Scale were used. The data were evaluated by SPSS 11.0 pacget programme on computer. T test, mean and Kruskall Wallis tests were used in the statistical analyses. RESULTS: Students Healty Lifestyle Behaviors were determined level of medium. Increasing of mean of age health responsibility of the students were increased. Girls health lifestyle behaviors and eating behaviors were found higher as the boys. Level of family students, healthy lifestyle behaviors were increased. CONCLUSION: It is found that level of medium of the students healthy lifestyle behaviors. Gülten Karadeniz, Emre Yanıkkerem Uçum, Özden Dedeli, Öznur Karaağaç Celal Bayar Üniversitesi Manisa Sağlık Yüksekokulu, Manisa. Anahtar Kelimeler: Öğrenciler, eğitim fakültesi, sağlıklı yaşam biçimi, sağlığı geliştirici davranış. Key words: Students, faculty of education, healty lifestyle, health promotion behavior. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Gülten Karadeniz, Celal Bayar Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu Manisa drgkaradeniz@yahoo.com.tr GİRİŞ Sağlığın geliştirilmesi sadece hastalıkları önlemeye yönelik olmayıp, bireyin genel sağlık ve iyilik durumunu daha da iyileştirmeyi amaçlar (1,2). Bu bağlamda günümüz sağlık anlayışı; bireyi aile ve toplumun sağlığını koruyan, sürdüren ve geliştiren sağlık merkezli bakım yaklaşımını içermektedir (3). Bu anlayış; bireyin iyilik halini koruyacak, sürdürecek ve geliştirecek davranışlar kazanması ve kendi sağlığı ile ilgili doğru kararlar almasını sağlamaya dayandırılmıştır. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre gelişmiş ülkelerdeki ölümlerin %70-80 inin, az gelişmiş ülkelerdeki ölümlerin %40-50 sinin nedeni yaşam biçimine bağlı olarak ortaya çıkan davranışlardır (4). Hipertansyon, şişmanlık, Tip 2 Diyabetes Mellitus, koroner kalp hastalıklarının her geçen gün prevalans ve insidansının artması nedeniyle sunulacak sağlık hizmetlerinin sağlığı koruma, sürdürme ve geliştirme yönünde olması son derece öenm taşımaktadır (5). İnsanların kendi sağlıklarını düzeltmede ve kontrol etmede ve tam bir sağlık potansiyeline kavuşmada sağlığın geliştirilmesi çalışmaları önem taşımaktadır. Böylece bireylerde sağlıklı yaşam bilincinin gelişmesi, yaşam tarzının iyileştirilmesi, bireylerin sağlıklarını korunmalarında kendi görevlerini algılayıp, riskli davranışlardan kaçınarak sağlığı koruyucu ve geliştirici davranışları uygulamaları oldukça önemlidir (6,7). Toplumların sağlık düzeyi, toplumda sağlıklı bireylerin çoğunlukta olması ile ölçülür. Her insanın temel haklarından biri olan sağlıklı olma, sağlığın korunması ve sürdürülmesi sağlık personelinin temel amacı olmalıdır. Sağlık çalışanları mesleki sorumlulukları ve profesyonel rolleri gereği yaşam biçimleri ile toplumda rol modeli olmalı ve toplumun sağlık eğitiminden sorumlu olmalıdırlar. Bireyler de www.korhek.org 497
sağlıklı davranışlar geliştirmede kendi sorumluluklarını almalıdırlar. Gerek sağlık personelinin rolü, gerekse bireylerin öz sorumluluğu ile sağlıklı yaşam biçimi davranışları günlük yaşam alışkanlıkları haline döndürülmelidir (1,2,3,6,7). Sağlıklı yaşam biçimi davranışları bireyin sağlık sorumluluğunu alma, kendini gerçekleştirme, sağlık kontrolü, stres yönetimi, beslenme ve egzersiz davranışlarını içermektedir. Bu çalışmanın amacı, Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi nde okuyan öğrencilerin Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları (SYBD) ve etkileyen faktörleri incelemektir. GEREÇ VE YÖNTEM Bu araştırma Eylül-Kasım 2006 tarihleri arasında Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi nde okuyan öğrencilerin sağlığı geliştirme davranışlarını ve bu davranışları etkileyebilecek özelliklerin saptanması amacıyla yapılmış tanımlayıcı bir araştırmadır. Araştırmanın evrenini Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi 1. ve 4. sınıf öğrenciler oluşturmuştur (n=658). Araştırma örneklemi seçilmemiş, Eylül-Kasım 2006 tarihleri arasında araştırmaya katılmayı kabul eden ve okulda bulunan 349 öğrenciden veri toplanmıştır. Verilerin toplanmasında öğrencilerin sosyodemografik özelliklerini içeren soru kağıdı ile, Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları (SYBD) ölçeği kullanılmıştır. Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları ölçeği (SYBD), 1987 yılında Walker, Sechnist ve Pender tarafından geliştirilmiş olup, bireyin sağlıklı yaşam biçimi ile ilişkili olarak sağlığı geliştiren davranışları ölçen bir ölçektir. Ölçeğin Türkiyedeki geçerlilik ve güvenirlik çalışması Esin (1997) tarafından yapılmıştır. Ölçekte toplam 48 ifade yer almaktadır. Ölçeğin 6 alt başlığı bulunmaktadır. Bunlar; kendini gerçekleştirme, sağlık sorumluluğu, egzersiz, beslenme, kişiler arası destek ve yönetimidir. Her bir alt başlık birbirinden bağımsız olarak tek başına kullanılabilmektedir. Ölçek dörtlü likert tipi olup, tüm ifadeleri olumludur (8). Araştırma sonucunda elde edilen veriler, bilgisayar ortamında SPSS 11.0 programı kullanılarak değerlendirilmiştir. İstatistiksel analizlerde ortalama, t testi ve Kurskal Wallis testi kullanılmıştır. BULGULAR Araştırmaya katılan öğrencilerin yaş ortalaması 21.47±2.14 dür. Öğrencilerin %42,4 ünü kız öğrenciler oluşturmaktadır. Öğrencilerin tamamına yakını (%99,4) bekârdır. Araştırmaya katılan öğrencilerin %45 i birinci sınıfta okumaktadır. Ailedeki çocuk sayısı 3 ve altında olanlar %64,5 olup, öğrencilerin %89,1 inin aile tipi çekirdek ailedir. Öğrencilerin annelerinin eğitim durumu incelendiğinde ilkokul ve altı eğitim alanlar çoğunluktadır (%77,1). Babaların ise %45,6 sı ilkokul ve üstü eğitim almıştır. Öğrencilerin değerlendirmesine göre; ailelerinin gelir durumu genellikle orta düzeydedir. Öğrencilerin çoğunluğu (%75,4) sigara içmemektedir. Alkol kullanmayan öğrencilerin oranı %77,4 tür. Öğrencilerin %92,8 inin her hangi bir kronik hastalığı bulunmamaktadır (Tablo 1). Tablo 1. Öğrencilerin sosyodemografik özellikleri Sosyodemografik özellikleri Sayı Yüzde Yaş grubu 21 yaş ve altı 21 yaş üstü Cinsiyet Kadın Erkek Sınıf 1.Sınıf 4. sınıf Ailedeki çocuk sayısı 3 ve altı 3 üzeri Aile tipi Çekirdek Geniş Parçalanmış Annenin eğitim durumu Babanın eğitim durumu Babası yaşamayan Ailenin ekonomik durumu İyi Orta Kötü Sigara içme durumu Sigara içen Sigara içmeyen Alkol kullanma durumu Alkol kullanmayan Alkol kullanan Kronik hastalık varlığı Kronik hastalığı olan Kronik hastalığı olan 164 185 148 201 157 192 225 124 311 21 17 269 80 181 159 9 87 239 23 263 86 270 79 47,0 53,0 42,4 57,6 45,0 55,0 64,5 35,5 89,1 6,0 4,9 77,1 22,9 51,9 45,6 2,7 24,9 68,5 6,6 75,4 24,6 77,4 22,6 324 92,8 25 7,2 Toplam 349 100,0 498 www.korhek.org
Tablo 2. Sağlıklı yaşam biçimi davranışları ölçeğinin madde sayısı, ortalama puanları ve değerleri Puan Madde (minmax) sayısı Ort±SD Sağlıklı yaşam biçimi davranışları 48 75-186 125,9±17,4 Kendini gerçekleştirme 13 21-52 39,3±5,5 Sağlık sorumluluğu 10 10-40 20,3±5,6 Egzersiz 5 5-20 10,1±3,1 Beslenme 6 7-24 15,7±3,2 Kişiler arası destek 7 10-28 22,2±3,1 Stres yönetimi 7 9-28 18,1±3,4 Öğrencilerin Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları (SYBD) ölçeği genel ortalamaları Tablo 2 de verilmiştir. Bu çalışmada, SYBD ölçeği ortalaması 125.9±17.4 (alt puan=75; üst puan=186) dır. SYBD ölçeğinden alınabilecek üst puanın 192 olup, elde edilen ortalamanın orta düzeyde olduğu görülmektedir. Araştırmaya katılan öğrencilerin yaşa göre SYBD incelendiğinde iki grup arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olmadığı görülmüştür (p>0.05). SYBD alt grupları incelendiğinde ise sağlık sorumluluğu ortalamasının yaş artışına paralel olarak arttığı belirlenmiş ve iki grup arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmıştır (p<0.05). Öğrencilerin SYBD puanları cinsiyete göre incelenmiş, kız öğrencilerin puanlarının daha yüksek olduğu ve gruplar arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu belirlenmiştir (p<0.05). Beslenme durumuna göre incelendiğinde ise; kız öğrencilerin beslenme puanlarının daha yüksek olduğu ve gruplar arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu bulunmuştur (p<0.05). Araştırmaya katılanların okudukları sınıfa göre SYBD puanları arasında istatistiksel ilişki aranmış ve gruplar arasındaki farkın anlamsız olduğu belirlenmiştir (p>0.05). Ancak SYBD puan ortalaması son sınıfta okuyan öğrencilerde daha yüksek bulunmuştur. Kendini gerçekleştirme alt grubu ortalamasının 3 ve üzeri sayıda kardeşi olanlarda daha yüksek olduğu ve gruplar arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu bulunmuştur (p<0.05). Anne ve babanın eğitim durumuna göre incelendiğinde ise; hem anne, hem babanın eğitim düzeylerinin sağlık sorumluluğunu etkilemediği ve gruplar arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olmadığı belirlenmiştir (p>0.05). Sigara içenlerle SYBD arasındaki ilişki istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır (p>0.05). Alkol alanlarla SYBD arasında da anlamlı fark saptanmamıştır (p>0.05). Ailelerin sosyoekonomik düzeyi ile öğrencilerin SYBD puanları arasındaki ilişki incelenmiş; bu ilişkinin istatistiksel olarak anlamlı olduğu görülmüştür (p<0.05). Ekonomik düzeyi daha yüksek olanların SYBD puanlarının da daha yüksek olduğu görülmüştür (Tablo 3). TARTIŞMA Araştırmada öğrencilerin sağlıklı yaşam biçimi davranışları ölçeği ortalamasının orta düzeyde olduğu bulunmuştur. SYBD ölçeğinden alınabilecek üst puan 192 olup, çalışmada SYBD ortalaması 125,9 olarak saptanmıştır. Türkiye de yapılan bir çalışmada SYBD puan ortalaması 122,1±19,8 bulunmuştur (9). Diğer çalışmada SYBD puan ortalaması 117,5±17,1 olarak bulunmuştur, sonuçlar çalışma sonuçlarımızla benzerdir (2). Yurt dışında, aynı ölçek kullanılarak yapılan çalışmalarda SYBD puan ortalamaları daha düşük bulunmuştur (10-12). Benzer çalışmalarda ölçeğin alt gruplarını oluşturan kendini gerçekleştirme, kişiler arası destek, egzersiz gibi davranışlarda oldukça yüksek puanlar elde etmişlerdir (13-15). Araştırmamızda; yaş ile SYBD arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmamıştır. Ancak yaş ile öğrencilerin sağlık sorumluluğu alma davranışları arasında anlamlı ilişki saptanmıştır. Yaş arttıkça sağlık sorumluluğunun da arttığı belirlenmiştir. Yapılan diğer çalışmalarda benzer sonuçlar bulunmuş olup, sağlık sorumluluğu yaş ilerledikçe artmaktadır (13-15). Türkiye de işçiler üzerinde ve öğretim elemanları ile yapılan çalışmalarda da yaş arttıkça sağlık sorumluluğunun arttığı belirlenmiştir (16,17). Elde ettiğimiz sonuç bu çalışmaların sonuçları ile benzer bulunmuştur. Çalışmamızda kız öğrencilerin SYBD puanlarının daha yüksek olduğu ve cinsiyete göre SYBD puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olduğu belirlenmiştir. Türkiye de yapılan bir çalışmada SYBD kadın ve erkeklerde orta düzeyde bulunmuş ve iki grup arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıştır (2). Hemşirelik öğrencileri ile yapılan bir çalışmada SYBD ölçeğinden alınan puanların oldukça düşük olduğu belirlenmiştir (3). Bizim çalışmamızda SYBD puanları orta düzeyde bulunmuştur. www.korhek.org 499
Tablo 3. Öğrencilerin sosyodemografik özellikleri ile sağlıklı yaşam biçimi davranışları arasındaki ilişki Sağlıklı yaşam biçimi davranışları ölçeği Sosyodemografik özellikleri Mean Sd Test Yaş grubu 21 yaş ve altı 21 yaş üstü Cinsiyet Kadın Erkek Sınıf 1.Sınıf 4. sınıf Ailedeki çocuk sayısı 3 ve altı 3 üzeri Annenin eğitim durumu Babanın eğitim durumu Sigara içme durumu Sigara içen Sigara içmeyen Alkol kullanma durumu Alkol kullanmayan Alkol kullanan *Ailenin ekonomik durumu İyi Orta Kötü *Kruskal Wallis test 124,4 127,1 129,2 123,4 124,2 127,2 124,9 127,6 125,5 126,9 125,9 125,9 126,8 122,7 125,7 126,1 130,1 124,8 119,0 15,5 18,9 17,2 17,2 16,9 17,7 17,6 16,9 17,6 16,6 18,6 16,1 16,9 18,3 17,2 18,0 18,7 16,8 16,1 t=-1,420 p=0.156 t=3,107 p=0.002 t=-1,620 p=0.106 t=-1,378 p=0.169 t=-0,611 p=0.542 t=-0,017 df=336 p=0.986 t=1,909 p=0.057 t=-1,76 p=0.860 X²=7,465 df=2 p=0.024 Konuyla ilgili çalışmaların az sayıda olması cinsiyet ile SYBD nin etkileşimini tartışmak açısından yeterli olmayabilir. Daha büyük evren içeren çalışmalardan elde edilen sonuçlar bu konuda açıklık kazandıracaktır. Çalışmada, kız öğrencilerin sağlık sorumluluğu puanları daha yüksek bulunmuştur. Araştırmamızda SYBD ile beslenme arasında istatistiksel olarak anlamlı ilişki bulunmuş ve farkın yine kız öğrencilerden kaynaklandığı belirlenmiştir. Sağlık personeli ile yapılan benzer bir çalışmada, erkeklerin beslenme puanı, kadınlara göre daha düşük bulunmuştur (2). Yine ülkemizde yapılan bir çalışmada benzer sonuçlar elde edilmiştir (17). Bu durum gerek kültürel yapı ile gerekse bayanların estetiğe ve sağlığa erkeklerden daha sorumlu bakmaları ile ilgili olabilir. Baltaş ın çalışmasında da kadınların beslenme konusunda koruyucu sağlık davranışlarına daha yatkın oldukları bulunmuştur (18). Bu çalışmada kişiler arası destek ve SYBD davranışları arasında anlamlı ilişki bulunmuş ve kız öğrencilerin kişiler arası destek puanlarının erkeklere göre daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Çalışmalarda, beslenmeden sonra en çok uygulanan sağlık davranışlarının kişiler arası destek ve kendini gerçekleştirme olduğu saptanmıştır (2,18,19). Yurt dışı çalışmalarda da benzer sonuçlar elde edilmiştir (12,13). Çalışmamıza katılan öğrencilerin sınıf farklarına göre SYBD arasında anlamlı fark bulunmamıştır. Sadece dördüncü sınıfta okuyan öğrencilerde sağlık sorumluluğu puanları yüksek bulunmuştur. Tokgöz çalışmasında (2002) sağlık sorumluluğu puanlarının 3. ve 4. sınıflarda daha yüksek olduğunu bulmuştur (17). 500 www.korhek.org
Araştırmaya katılan öğrencilerin anne ve baba eğitim durumu ile SYBD arasında anlamlı fark bulunmamıştır. Hem ülkemizde, hem de dış ülkelerde yapılan çalışmalarda anne baba eğitim durumunun SYBD nı etkilediği bildirilmiştir (3,15,20). Bizim elde ettiğimiz sonuç, anne eğitiminin çoğunlukla (%77,1) ilkokul ve altı olmasından, dolayısıyla benzer olmasından kaynaklanabilir. Eğitimli annelerin kendi sağlık sorumluluklarını daha fazla üstleneceği düşünülerek bu annelerin çocuklarının da paralel olarak sağlık sorumluluklarının daha yüksek olacağı söylenebilir. Öğrencilerin SYDB ile sigara ve alkol kullanmaları arasında anlamlı fark bulunmamıştır. Bu durumun öğrencilerin büyük çoğunluğunun hem sigara (%75,4) hem alkol (77,4) kullanmıyor olmalarından kaynaklandığı söylenebilir. Öğrencilerin gelir düzeyi ile SYBD arasında istatistiksel olarak anlamlı fark vardır. Yüksek gelir düzeyi birçok çalışmada SYBD nı etkilemiştir. Gelir düzeyi arttıkça, SYBD puanları yükselmektedir (3,7,21). Bilindiği gibi ülkemizde sosyoekonomik düzey, başta beslenme olmak üzere tüm yaşam şeklini etkilemektedir. Elde ettiğimiz sonuç, genel olarak toplumumuzun yaşam şekline uygun bir sonuçtur. SONUÇ Araştırmamızdan elde edilen sonuç genel olarak üniversite öğrencilerinin SYBD puan ortalamalarının orta düzeyde olduğunu göstermiştir. Bu sonuç gelişmekte olan ülkemiz açısından değerlendirildiğinde iyi kategorisine konulabilir. Ancak araştırmamızda örneklemi üniversite öğrencilerinin oluşturduğu ve üniversite eğitiminden beklenen sağlıklı, entelektüel ve bilişsel yeteneklerin yeterince kazanılamadığı söylenebilir. SYBD nin tüm dünyada yeniden ele alındığı ve davranışa dönüştürülmesi çabalarının sürdüğü hem araştırmalardan hem medyadan görülmektedir. Bu konuda hekim, hemşire ve tüm sağlık personeline önemli görevler düşmektedir. Bireylere sağlık davranışları kazandırmada sağlık çalışanlarının önemli rolleri bulunmaktadır. KAYNAKLAR 1. Dirican R, Bilgel N. Halk Sağlığı. II. Baskı. Bursa. Uludağ Üniversitesi Basımevi, 1993. 2. Pasinlioğlu P, Gözüm S. Birinci basamak sağlık hizmetlerinde çalışan sağlık personelinin sağlık davranışları. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi. 1998; 2(2): 60-68. 3. Ayaz S, Tezcan S, Akıncı F. Hemşirelik yüksekokulu öğrencilerinin sağlığı geliştirme davranışları. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu. 2005; 9(2): 26-34. 4. Dickey Janick JJ. Lifestyle modifications in the prevention and treatment of hypertension, Endorc Pract. 2001; 7(5): 392-9. 5. Spradley WB. Health promotion and wellness, community health nursing concept and practice, Lippincott, 2001. 6. Bahar Z. Sigaraya karşı sağlık personeli, Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi. 1993; 9(2): 87-114. 7. Erdoğan S, Nahcivan N, Esin N ve ark. Sağlığı sürdürme, sağlığı geliştirme ve hemşirelik. Hemşirelik Bülteni. 1994; 8: 32. 8. Esin N. Endüstriyel alanda çalışan işçilerin sağlık davranışlarının saptanması ve geliştirilmesi. Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul. İstanbul Üniversitesi, 1997. 9. Altun İ. Kocaeli nde yaşayan halkın sağlıkla ilgili tutumlarına ve sağlık yaşam biçimi davranışlarına ilişkin bir çalışma. Sağlık ve Toplum. 2002; 3: 41-51. 10. Bagwell MM, Bush HA. Improving health promotion for blue-collar workers. Journal of Nursing Care Quality. 2000; 14(4): 65-71. 11. Sisk RJ. Caregiver burden and health promotion. International Journal of Nursing Studies. 2000; 37: 37-43. 12. Tashiro J. Exploring health promoting lifestyle behaviors of Japanese college women: perceptions, practices, and issues. Health Care Women International. 2002; 23(1): 59-70. 13. Pender N, Barkauskas V, Hayman L, Rise VH, Anderson E. Health promotion and disease prevention toward excellence in nursing practice and education. Nursing Outlook. 1992; 40: 106-12. 14. Duffy E, Rossow R, Hernandez M. Correlates of health promotion activities in employed Mexican- American women. Nursing Research. 1996; 45: 18-24. 15. Weitzel MH. A test of the health promotion model with blue collar workers. Nursing Research. 1989; 38: 99-104. 16. Beşer A, Bahar Z, Büyükkaya D. Health promoting behaviors and factors related to lifestyle among turkish workers and occupational health nurses' responsibilities in their health promoting activities. Industrial Health.2007; 45(1): 151-159. www.korhek.org 501
17. Tokgöz E. Kadın öğretim elemanlarının sağlığı geliştirme davranışları ve etkileyen etmenlerin değerlendirilmesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Yayınlanmamış doktora tezi. 2002 18. Baltaş Z. İngiltere'de yaşayan Türk toplumunun sağlık davranış kalıpları. V. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Bildiri Kitabı. İstanbul. 1996, p. 124-135. 19. Esin N. Türk kadınlarının sağlık davranışlarının değerlendirilmesi. VI. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Kitabı. Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı. Adana.1998. 20. Lusk SL, Kerr MJ, Ronis DV. Health-promoting lifestyles of blue-collar, skilled trade, and whitecollar workers. Nursing Research. 1995; 44: 20-4. 21. Kuster A, Fong C. Further psychometric evaluation of the Spanish language health promotion lifestyle profile. Nursing Research. 1993; 42: 266-9 502 www.korhek.org