ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Mustafa Oğuz KILINÇASLAN YAMULA BARAJ GÖLÜ(KAYSERİ) NDE YAŞAYAN BAZI EKONOMİK BALIK TÜRLERİNDE PARAZİTOLOJİK İNCELEMELER SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI ADANA,2007

YAMULA BARAJ GÖLÜ(KAYSERİ) NDE YAŞAYAN BAZI EKONOMİK BALIK TÜRLERİNDE PARAZİTOLOJİK İNCELEMELER Mustafa Oğuz KILIÇASLAN YÜKSEK LİSANS TEZİ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI Bu tez 24/12/2007 tarihinde Aşağıdaki Jüri üyeleri Tarafından Oybirliği / Oyçokluğu ile kabul edilmiştir. İmza :. İmza :.. İmza :.... Prof.Dr.İbrahim CENGİZLER Prof.Dr. Necdet AYTAÇ Öğr.Gör.Dr Argun Akif ÖZAK Jüri Başkanı Üye Üye Bu tez Enstitümüz Su Ürünleri Anabilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No : Prof.Dr.Aziz ERİNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Bu çalışma Araştırma Çukurova Üniversitesi Bilimsel araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No : SÜF2005YL7 Not : Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil, ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ YAMULA BARAJ GÖLÜ(KAYSERİ) NDE YAŞAYAN BAZI EKONOMİK BALIK TÜRLERİNDE PARAZİTOLOJİK İNCELEMELER Mustafa Oğuz KILINÇASLAN ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİMDALI Danışman : Prof.Dr.İbrahim CENGİZLER Yıl : 2007, Sayfa: 42 Jüri : Prof.Dr.İbrahim CENGİZLER Prof.Dr. Necdet AYTAÇ Öğr.Gör.Dr Argun Akif ÖZAK Bu çalışmada, Kayseri il merkezinin 35 km kuzeydoğusunda, Kızılırmak Nehri üzerinde elektrik üretimi ve sulama amacıyla kurulmuş Yamula Baraj Gölü nde yaşayan bazı ekonomik balık türlerinde deri, yüzgeç, solungaç ve iç organlarda ekto ve endo parazit taraması yapılmıştır. 165 balık bireyi üzerinde Eylül 2006 Temmuz 2007 tarihleri arasında araştırma yürütülmüştür. Bu araştırmaya göre 165 numunede, 5 adet Cyprinus carpio, 3 adet Silurus glanis ve 1 adette Leuciscus cephalus olmak üzere toplam 9 adet parazit tesbit edilmiştir. Bu parazitler Trichodina nigra, Dactylogyrus vastator ve Molnaria intestinalis türleridir. Anahtar Kelimeler: Ekonomik balıklar, Ectoparazit ve Endoparazit I

SUMMARY THESIS OF MASTER OF SCIENCE PARASITOLOGICAL RESEARCH ON ECONOMIC FISHES IN YAMULA DAM LAKE IN KAYSERI CITY Mustafa Oğuz KILIÇASLAN UNIVERSTY OF ÇUKUROVA INSTITUTE OF SCIENCE DEPARTMENT OF FISHERY PRODUCTS Supervisor : Prof.Dr.İbrahim CENGİZLER Year : 2007, Pages: 42 Committee : Prof.Dr.İbrahim CENGİZLER Prof.Dr. Neçdet AYTAÇ Öğr.Gör.Dr Argun Akif ÖZAK In this study, ecto and endoparasite screening on skin, fin, gill and organs of natural fish population found in natural habitat have been investigated in the Yamula Dam Lake in Kayseri City. This research has been conducted on 165 natural fishes between September 2006 and July 2007. As a result of experimental studies, Trichodina nigra, Dactylogyrus vastator and Molnaria intestinalis species have been identifîed on 5 Carp, 3 Wels and 1 Chub species fîshes. Keywords: Economic fishes, Ectoparasite, Endoparasite II

TEŞEKKÜR Lisansüstü eğitimimin süresince çalışmalarımda katkılarını esirgemeyen ve bana her zaman yol gösteren danışman hocam Sayın Prof. Dr. İbrahim CENGİZLER e, Tez çalışmamın çeşitli aşamalarında bana hertürlü olanağı sağlayan GESİAD (Kayseri Genç Sanayici ve İş Adamları Derneği) çalışanlarına ve özellikle araştırma yaptığım balıkların yakalanmasında desteğini esirgemeyen Ali GÜVEN e Teşekkürlerimi sunarım. III

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER. IV ÇİZELGELER DİZİNİ... V ŞEKİLLER DİZİNİ... VI KISALTMALAR VII 1. GİRİŞ... 1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 3 2.1. Çalışmada Tespit Edilen Parazitlere İlişkin Önceki Çalışmalar...... 3 2.1.1. Trichodina nigra Lom, 1961.... 3 2.1.2. Dactylogyrus vastator Nybelin, 1924.... 5 2.1.3. Molnaria intestinalis Dogiel & Bychowsky, 1934... 6 3. MATERYAL VE METOD... 8 3.1. Materyal... 8 3.1.1. İncelenen Bazı Doğal Türler.. 10 3.1.1.1. Adi sazan (Cyprinus carpio)..... 11 3.1.1.2. Akbalık (Leuciscus cephalus)..... 12 3.1.1.3. Yayın (Silurus glanis) 13 3.1.1.4. Bıyıklı Balık (Barbus plebejus) 14 3.2.Metod... 15 4. BULGULAR VE TARTIŞMA... 17 5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER... 29 KAYNAKLAR... 31 ÖZGEÇMİŞ...... 42 IV

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 4.1. Çalışılan Balık Türlerinde İnfestasyonun Aylara Göre Dağılımı... 20 Çizelge 4.2. Enfeste Olan Balıklarda Enfeste Oranları ve Yoğunlukları... 22 V

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Dadağı Köyü Ebiç Belediyesi (Yamula Baraj Seti) ve Baraj Gölü 8 Şekil 3.2. Türkiye Haritasında Kayseri nin Yeri... 9 Şekil 3.3. Yamula Baraj Gölü nün Kayseri deki Yeri... 9 Şekil 3.4. Sazan (Cyprinus carpio),sazanın ağız yapısı... 11 Şekil 3.5. Akbalık (Leuciscus cephalus)... 12 Şekil 3.6. Yayın (Silurus glanis)... 13 Şekil 3.7. Bıyıklı Balık (Barbus plebejus)... 14 Şekil 3.8. Araştırmada Kullanılan Mikroskop... 15 Şekil 4.1. Trichodina nigra Mikroskobik Görünümü... 18 Şekil 4.2. Trichodina nigra da bulunan dişli halkalar. 19 Şekil 4.3. Çalışılan Balıklarda İnfestasyonun Aylara Göre Dağılımı... 21 Şekil 4.4. Enfeste Olan Balıklarda Görülen Parazit Türlerinin İnfestasyon Oranları.... 23 Şekil 4.5. Dactylogyrus vastator un Mikroskopik Görünümü. 25 Şekil 4.6. Molnaria intestinalis'in Mikroskopta Görünümü... 27 VI

KISALTMALAR A C D : Anal yüzgeç (Anüs yüzgeci) : Kaudal yüzgeç (Kuyruk yüzgeci) : Dorsal yüzgeç (Sırt yüzgeci) L. lat : Lignea lateral (Boyuna pul sayısı) L. trans : Lignea transversal (Enine pul sayısı) P V : Pektoral yüzgeç (Göğüs yüzgeci) : Ventral yüzgeç (Karın yüzgeci) VII

1.GİRİŞ Mustafa Oğuz KILIÇNASLAN l.giriş Ülkemiz su potansiyeli açısından değerlendirildiğinde, su kaynaklarının, dünyanın genel görünüşünde olduğu gibi, eşit olarak dağılmadığı ortaya çıkar. Bu bakımdan iç bölgeler, kıyı bölgelerimize oranla yetersizdir. Su kaynaklarının eşit olmayan dağılımında iklim koşulları, jeomorfolojik özellikler ve kayaçların cinsinin büyük önemi vardır. Deniz ve iç sularımızda canlı yaşamın sayıca ve türce giderek azalması, kirliliğin, yanlış yapılaşmanın, aşırı avlanmanın, yanlış teknoloji kullanmanın en önemli belirtileridir (anonymous,2005). Ülkemiz, üç tarafı denizlerle çevrili olmasının yanı sıra, sayısız iç su kaynaklarına sahip olup, toplam su ürünleri üretimi bakımından, 2003 verilerine göre 594.260 ton ile dünya su ürünleri üretim sıralamasında orta sıralarda yer almaktadır (Anonim 2003). Bununla birlikte, son yıllarda su ürünleri yetiştiriciliğinde hızlı bir büyüme görülmektedir. Yetiştiriciliğe alınan balıklarda pazara sunulmadan önce sağlık nedenleriyle kayıplar meydana gelmekte ve üretici yönünden ekonomik zararlara yol açmaktadır. (Ekingen, 1976; Cengizler, 2000). Ayrıca balıklarda rastlanılan sağlık problemleri büyüme, üreme ve beslenme üzerine etki yaparak verimi düşürmektedir. Bu sağlık problemlerinden verim üzerine özellikle etkili olanlardan bir tanesi parazit kaynaklı hastalıklardır. Parazitler bakteriler ve virüsler gibi salgın yaparak yoğun mortaliteye neden olmadıkları halde, doğrudan veya dolaylı olarak değişik şekillerde zarar verebilmektedirler. Bundan dolayı başka bir canlının zararına yaşayabilen varlıklara parazit, paraziti barındıran ve onun yaşaması için gerekli ortamı sunan canlıya ise onak denir. Balık parazitleri, kültür balıkçılığındaki başarıyı engellemesinin yanı sıra doğal sularda da önemli kayıplara neden olmaktadırlar. Balıklar, sudaki beslenme piramidinin üst ucunu kapsadıklarından parazit enfestasyonu ile her zaman karşı karşıyadırlar. 1

1.GİRİŞ _ Mustafa Oğuz KILINÇASLAN Parazitler balıklarda özellikle su kalitesinin iyi olmaması, yüksek balık yoğunluğu, yetersiz beslenme ve çevre koşullarının değiştiği durumlarda yoğun olarak görülürler ve balıktaki stres faktörlerinin artmasıyla gelişen zayıflama ve yoğun parazit invazyonları balıklar için ölümcül olabilir (Seçer, 1987). Parazitlerin balıklar üzerine etkisinin yanı sıra insanlarda da sağlık sorunlarına yol açabildikleri bilinmektedir (Stoskopf, 1984; Körting,1984). Bu duruma özellikle balığı çiğ olarak tüketen ülkelerde rastlanılmaktadır. Bu açıdan parazitlerin biyolojilerinin bilinmesi mücadelede önemli bir etkendir. Özellikle doğal balık türlerinin parazitleri ile ilgili yapılmış araştırmaların sayısı yeterli değildir. Türkiye de 555 kadar baraj gölü bulunmaktadır. Bunlardan biri olan Yamula Barajı, Kayseri il merkezine 30 km uzaklıkta Yemliha Kasabası nın kuzey doğusunda Kızılırmak üzerinde elektrik enerjisi ve sulama amaçlı kurulmuştur. Barajın 1999 yılında Ayen Enerji A.Ş. tarafından inşası üstlenilmiş ve 2002 yılında baraj gölünün oluşumu için su tutulmaya başlanmıştır. Baraj Gölü tam olarak dolduğunda 115m derinliğe, 60km uzunluğa ve 80 km 2 lik bir alana sahip olacaktır. Bu açıdan Baraj Gölü Türkiye nin önemli su kaynaklarından biri olmaya adaydır. Yapılacak olan çalışmada, Yamula Baraj Gölü nde yaşayan bazı ekonomik balık türleri( Cyprinus carpio, Barbus plebejus, Leuciscus cephalus, Silurus glanis) nde ekto ve endo parazitler yönünden araştırılacaktır. Araştırma sonuçları baraj çevresindeki bölge halkı ve diğer müteşebbisler tarafından yapılması planlanan kafes balıkçığında yaşanabilecek paraziter hastalıkların önlenmesinde ve bu konuda daha sonra yapılacak araştırmalara temel oluşturacağına inanılmaktadır. 2

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mustafa Oğuz KILINÇASLAN 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Su ürünleri arasında ekonomik değeri olan balıklar, hayvansal besin kaynakları içinde yer alan önemli besin öğelerinden biridir. Balık yetiştiriciliği çalışmalarında karşılaşılan en önemli sorunlardan birisi, zararları doğal ortamlarda pek fark edilmeyen ya da görülmeyen parazit kökenli hastalıklar ve parazitlerin doğrudan ya da dolaylı olarak konak canlı üzerinde meydana getirdikleri etkidir. Balık parazitlerinin ve hastalıklarının araştırılması, günümüzde gittikçe gelişen balıkçılık endüstrisi ve balık yetiştiriciliği için büyük önem taşımaktadır. Balıklarda yaklaşık olarak 10 bin tür parazitin yaşadığı bilinmektedir. Bu parazit türlerinin % 27'si Crustacea, % 18'i Protozoa, % 17'si Digenea, % 15'i Monogenea, % 10'u Cestoda, % 7'si Nematoda, % 4'ü Acantocephala ve % l'i de Huridinea gruplarını içermektedir (Cengizler, 2000). Balıklarda hastalık yapan paraziter etkenlerin başında protozoa, helmint ve artropoda türleri gelmektedir. Balık parazitleri ile ilgili olarak yurtdışında ve yurtiçinde değişik araştırmacılar tarafından yapılmış birçok araştırma mevcuttur. Bunlardan konuyla ilgili olan bazı araştırmalar aşağıda verildiği gibidir. 2.1. Çalışmada Tespit Edilen Parazitlere İlişkin Önceki Çalışmalar 2.1.1. Trichodina nigra Lom, 1961 Trichodina cinsine ait parazit türlerinin sayısı 190 dan fazladır. Tatlı su deniz balıklarında sıklıkla karşılaşılan bir ciliat türüdür ve vucudunu saran siler sayesinde çok hızlı hareket edebilirler. Neden oldukları hastalığa "Trichodiniasis" denilmektedir. Enfekte balıklarda, beyaz lekeler görülür. Epitel dokuya zarar verirler ve solungaç lamelleri arasında hiperplasi oluştururlar. Bunun yanında, hasta bireylerde iştahsızlık görülür. (J.Lom and İ. Dykova, 1992). Kore deki bir araştırmada süs balıkları üzerine çalışan 8 çiftlikte 15 balık türünden toplam 351 balık bireyi araştırılmış ve 7 tür parazit içerisinde Trichodina sp. bulunmuştur (G. J. Hayvvard ve ark. 2002). 3

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mustafa Oğuz KILINÇASLAN Cengizler ve Can (1999), yaptıkları bir araştırmada, Tilapia {Oreochromis niloticus, Oreochromis aureus) 'larda bulunan ektoparazitler ve bunların mevsimsel dağılımlarını inceleme sonucunda Trichodina sp. türü parazite rastmış ve bu türün kış aylarında enfeste oranının arttığını saptamışlardır. Rintomaki-Kinnumen ve Voltanen (1997), 1984 1994 yıllarında Kuzey Norveç salmonlarının derisinde Trichodina nigra bulmuşlardır. Parazitin yavru balıklarda çok daha etkili olduğunu görmüşlerdir. Burgu ve ark, (1988), 1981 1984 yılları arasında İç Anadolu Bölgesi nde yaptıkları çalışmada tatlısu balığı türlerini paraziter yönden incelemişler ve 999 adet balığın 597'sinin bir veya daha fazla parazit türü ile enfekte olduğu saptanmış ve 38 adet alabalık bireyinde Trichodina spp. tespit edilmiştir. Özer ve Erdem (1998), Sinop Yöresi'nde yaptıkları çalışmada, tuzlusu ve tatlısularda yetiştiriciliği yapılan alabalık ve sazanlarda bulunan bazı iç ve dış parazitleri araştırmışlar ve Trichodina acuta, Trichodina nigra ve Trichodina mutabilis türlerini bulmuşlardır. İngiltere, İskoçya ve Galler deki araştırmada yaklaşık olarak 60 farklı yerden alınan 20 adet tatlısu balığı türünde bulunan 7 adet Trichodina cinsinden bir taneside Trichodina nigra" dır (Gaze and Wootten, 1998). Danimarka'da yapılan bir çalışmada, yılanbalıkları paraziter yönden incelenmiş ve Trichodina türü parazit çoğunlukla balığın dorsal bölümündeki deri üzerinde tespit edilmiştir. Bu araştırmada ayrıca, balığın ağırlığının ve boyunun enfeksiyon oranıyla önemli şekilde ilişkili olduğu ortaya konulmuştur (H.C.K. Madsen ve ark., 2000). Madsen ve ark. (2000), Danimarka'da yaptığı çalışmada Yılan balığı (Anguilla anguilla) üzerine yetiştiricilik yapan çiftliklerde, su kalitesi parametrelerine göre Trichodinosis oranını incelemişlerdir. 4

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mustafa Oğuz KILINÇASLAN Sri Lanka'da yapılan bir araştırmada süsbalıkları üretip ihraç eden çiftliklerde 13 balık türünden toplam 1520 adet incelenmesi sonucu ulaşılan bulgularda balıkların % 45,3'ünde parazite rastlanılmış ve bu oranın % 18,4'ünde ise 7 protozoan türü parazite rastlanılmış, bunların içerisinde 3 tanesinin Trichodina spp. türü parazitler olduğu tespit edilmiştir (A.C.M. Faizal ve ark., 2003). Cengizler ve ark. (2001). Ocak 1996 -Kasım 1997 tarihleri arasında Adana da Seyhan Nehri'nde bulunan Cyprinus carpio ların ekto ve endo parazitlerinin belirlenmesi üzerinde yaptıkları bir çalışmada protozoan parazitlerden Trichodina nigra parazitine de rastlamışlardır. 2.1.2. Dactylogyrus vastator Nybelin, 1924 Dactylogyrus genusuna ait parazitler hem tatlu su hemde denizbalıklarında etkilidirler. Tatlı su balıklarında özellikle sazanlarda etkili 7 türü vardır. Bunlardan en önemlileri D. extensus ve D. vastator türleridir (Musselius, 1987). D. vastator solungaç lamellerine tununarak hiperplasiye neden olur. Vladimirov, (1971) yaptığı bir araştırmada D. vastator larvalarının 2 yaşın altındaki sazanlarda daha etkili olduğunu göstermiştir. Cengizler ve ark. (2001), Seyhan Nehri'nde avlanan sazan (Cyrinus carpio L. 1758)' ların ekto ve endo parazitlerinin araştırlması sırasında Monogenean trematodlanndan; Dactylogyrus vastator türünü tespit etmişlerdir. Sinop ta Haziran 2000'de yakalanan eğrez balığı bireylerinin incelenmesi sonucu solungaçlarda Dactylogyrus cornu türünün bulunduğu gözlemlenmiştir (Özer ve Öztürk, 2005). Whittington (1998), balıklarda yaşayan parazitlerden en önemlilerinden birisinin monogenealar olduğunu ve potansiyel olarak Avustralya'da yaşayan yaklaşık 3000 balık türü üzerinde etkili parazit olduğunu bildirmiştir. Sinop ta Haziran 1994-Mayıs 1995 tarihleri arasında doğal ortamda bulunan sazan(cyprinus carpio)'larda ektoparazitlerle ilgili araştırma yapalarak ektoparazitler tespit edilmiş ve bunlardan bir tanesininde Dactylogyrus extensus olduğu saptanmıştır. (Özer ve Erdem, 1999). 5

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mustafa Oğuz KILINÇASLAN Cengizler ve Can (1999), Ç.Ü. Su Ürünleri Fakültesi Tatlı Su İşletmesi'nde tilapialarla ilgili olarak yaptıkları çalışmalarında Dactylogyrus spp. rastlamış ve kış aylarında en yüksek orana ulaştıklarını gözlemlemişlerdir. Hırvatistan, Vrana Gölü nde Scardinius erythrophthalmus hesperidicus'un sağlık durumları ile ilgili parazitolojik incelemede muayene edilen balıkların % 27'sinde infestasyon tespit edilmiş ve etken olarak Dactylogyrus ve Ichthyophthirius türlerinin çoğunlukta olduğu kayıt edilmiştir (Popovic ve ark, 2001). 2.1.3. Molnaria intestinalis Dogiel & Bychowsky, 1934 Parazit Nematoda (Yuvarlak Kurtlar) nın bir türüdür. iki ucu ince, silindir şeklinde, uzun vücutlu, segmentsiz parazitlerdir. Vücutlarinin ön kisminda bir agiz mevcuttur. Bunu takip eden özafagus ve arkadan anüsle dişari açilan barsak gelmektedir. Vücutlari bölümlere ayrilmamiştir. Erkek ve dişisi ayridir ve genellikle erkek nematodlar dişilerden daha küçüktürler. Boylari birkaç milimetre ile bir metre arasinda degişir. Balıklar ara konak ve son konak olabilirler (Cengizler, 2000). Sokolov (2002), Rusya daki Volga Havzası'nda yaptığı bir çalışmada yakaladığı Leuciscus idus balıklarında yapmış olduğu paraziter inceleme sonucunda bir adet Molnaria sp. larvasına rastlamış ve bu Volga Havzası'nda bulunan ilk Molnaria cinsi Nematod olarak kayıtlara girmiştir. Moravec (1986), Çekoslovakya'daki Macha Gölü'nde 1966 67, 1975 77 ve 1981 82 yılları arasında 2 ila 8 yaşlarındaki 3 cyprinid türü ( Abramis brama, Rutilis rutilis ve Scardinius erythrophthalmus ) de endoparazit helminthleri üzerine bir çalışma yapılmış ve 6 nematod türüne rastlanılmıştır. Ayrıca, bu Nemetod türleri içerisinde rastlanılan Molnaria intestinaîis türünün diğer türlere göre, konakta bulunduğu dönemde enfeksiyon oranının yaygınlığını artırdığı belirlenmiştir. Moravec (1983), Molnaria cinsi ( Molnaria intestinaîis, Molnaria leusisci, Molnaria erythrophthalmi ) nematod üyelerinden Molnaria cinsinin tek türü ve tipi olarak iddia edilen Molnaria intestinalis''in diğer iki tür ile olan morfolojik, bulundukları konaklar ve yaşadıkları bölgelerin benzerliklerine dikkat çekmiştir. 6

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mustafa Oğuz KILINÇASLAN Daniconematid ve Skjabillanid nematodlarının yaşam dögülerinin benzer olduğunu destekleyen bulgulara rastlanılmıştır (Morovec ve Kie, 1987). Skolov (2003), Ukrayna'da yapılan bir çalışmada Skjabillanidae ailesine ait Molnaria intestinalis, Skjabillanus tincae ve Skjabillanus scardinii türlerinin baş ve kuyruk sonu morfolojik özellikleri üzerine çalışmış ve bu nematod türlerinin cloak şekilleri ile ilgili yeni bilgiler elde etmiştir. Macaristan da bulunan Hidvegi Gölü'nde 1996-2000 yıllan arasında yapılan çalışmada, balıklar paraziter yönden incelenmiş ve incelemenin ilk yılında 13 balık türünden toplam 100 numune toplanarak 36 parazit tür belirlenmiş ve bu parazit türleri içerisinde Molnaria intestinalis türüne de rastlanılmıştır (Szekely ve ark, 1997). Manfredi ve ark. (2003), Kuzey İtalya daki Como Gölü ve Adda Nehri üzerindeki farklı yerlerden yakalanan Leuciscus cephalus türünde yaptıkları paraziter araştırmada 6 farklı tür bulmuşlar (Pomphorynchus laevis, Allocreadium markewitschi, Parasymphylodora markewitschi, Raphidascaris acus, Hysterothylacium aduncum ve Molnaria intestinalis.) farklı tür bulmuşlar ve bu parazit türlerinin bir tanesinin Molnaria intestinalis olduğunu bildirmişlerdir. 7

3. MATERYAL VE METOD Mustafa Oğuz KILINÇASLAN 3.1. Materyal Yamula baraj gölü, Kayseri İl merkezinin 35 km kuzeydoğusunda, Yemliha Kasabası nın 2.5 km kuzeydoğusunda, Kızılırmak Nehri üzerinde elektrik üretimi ve sulama amacıyla kurulmuştur (Şekil 3.1,3.2,3.3). Faaliyete geçtiğinde yılda 425 milyon Kwh enerji üretilecek olan projeyle aynı zamanda Kayseri de 6.463 ha, Kırşehir ve Nevşehir de toplam 98.000 ha alanının sulanması beklenmektedir. Baraj gölü, normal su seviyesinde 85.30 km 2 alanı kapsayacaktır. Bu kotta göl uzunluğu 60 km dir. Proje tamamlandığında Kocasinan ilçesi Kuşçu kasabasının tamamı, Taşhan, Mollahacı, Çevril ve Hırka köylerinin ise yarısı göl alanında kalmaktadır. Projenin su tutma programı hazırlanarak Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına sunulmuş, Bakanlık da görüşünü almak için DSİ Genel Müdürlüğüne göndermiştir. Bu programa göre Aralık 2003 te barajda su tutulmaya başlanmıştır. Nisan 2005 tarihinde elektrik enerjisi üretimine başlaması planlanmıştır. Ancak henüz elektrik üretimine geçilememiştir. Elektrik enerjisi üretimine başlandığında, yukarıda ismi geçen köy ve kasabalar tarım arazileri ile birlikte sular altında kalacaktır. Kamulaştırma bedeli olarak 15 milyon dolar bütçe oluşturmuş ve dağıtılmaya devam edilmektedir. Ancak, bu para oradaki insanların aktif olarak işgücü pazarına girmesi için teşvik edici değildir. Buradaki insanların mağduriyetlerinin giderilebilmesi ancak onlara yeni istihdam sahaları açarak olanaklı görülmektedir. Bu istihdam alanlarının biride gölde yapılacak kafes balıkçılığıdır. Şekil3.1. Dadağı Köyü Ebiç Beldesi(Yamula Baraj Seti) ve Yamula Baraj Gölü 8

3. MATERYAL VE METOD Mustafa Oğuz KILINÇASLAN Harita 1. Türkiye Haritası Şekil 3.2. Türkiye Haritasında Kayseri nin yeri(anonim, 2007) Şekil 3.3. Yamula Baraj Gölü nün Kayseri deki yeri(anonim,2007) 9

3. MATERYAL VE METOD Mustafa Oğuz KILINÇASLAN Bu çalışmadaki balık materyalleri Yamula Baraj Gölü ndeki doğal balık (Cyprinus carpio, Barbus plebejus, Leuciscus cephalus, Silurus glanis) türleri oluşturmaktadır. Araştırma Eylül 2006- Temmuz 2007 tarihleri arasında yürütülmüştür. Araştırma süresince Yamula Baraj Gölü ne her ay belirli aralıklarla uzatma ağları atılarak her ay 15 balık bireyi üzerinde çalışma yapılmaya gayret edilmiş ve toplamda yakalanan 165 balık bireyinde parazitolojik inceleme yapılmıştır. Balıklarda bulunan parazitleri saptayabilmek için ya canlı yada yeni ölmüş balık bireyleri olmasına dikkat edilmiştir. Çünkü özellikle ekto parazitler balık öldükten sonra yerlerini hızla terk etmektedirler ( Cengizler, 2000). Ekto parazit için, balık yüzeyinden, solungaçlardan yüzgeçlerden ve yüzgeç tabanlarından kazıma yoluyla alınan preperat örnekleri mikroskop altında önce 10 luk daha sonra 40 lık büyütmelerde inceleme alınmıştır. Endo parazitlerin incelenmesinde ise balıklar diseksiyon yoluyla iç organları açılarak ve vücut boşlukları ve iç organları çıplak gözle incelendikten sonra böbrek, dalak, karaciğer, sindirim sistemlerinden ve kas dokularından preparatlar hazırlanarak mikroskopta incelemeye alınmıştır. Daha sonra balıklardan alınan parazit örneklerinin fotoğrafları alınarak resimleri çizilmiş ve tür tayini yapılmaya çalışılmıştır. Parazitlerin tür tayininde Evans ve Lester (2001), Kim et al. (2002), Lom ve Dyková (1992), Noga (2000), Paperna (1996), Srisawangwong et al. ( 1997), Thilakaratne et al. (2003) ve Timur ve Timur (2003) araştırıcıların eserlerinden yararlanılmıştır. 3.1.1 İncelenen Bazı Ekonomik Balık Türleri Baraj Gölü oluşum sürecindedir. Bu nedenle Baraj Gölüne ait balık türlerini sıralamak olası değildir. Balıkların tür tayininde (Balık 1987) den yararlanılmıştır. Yamula Baraj Gölü nde doğal olarak bulunan ve parazit yönünden incelenmiş bazı balık türleri aşağıda verilmiştir. 10

3. MATERYAL VE METOD Mustafa Oğuz KILINÇASLAN 3.1.1.1. Sazan (Cyprinus carpio Lin. 1758) Şekil 3.4: Sazanın (Cyprinus carpio ), ağız yapısı ve ağız etrafında bulunan bıyıklar Vücudu yüksek ve yanlardan yassılaşmıştır. Genellikle büyük pullarla örtülüdür. İkisi kısa ikisi uzun dört bıyık bulunan ağız, uç konumlu ve dişsizdir. Sırt ve anüs yüzgeçlerinin sonuncu dallanmamış şuaları kemikleşmiş olup, arka kenarları testere şeklinde küçük dişçikler ihtiva eder. Dudaklar iyi gelişmiş ve etlidir. Vücudun yan tarafları sarımsı, sırt siyahımsı, anüs ve kuyruk yüzgeçleri portakal sarısı rengindedir. Sırt yüzgeci gayet uzundur, kuyruk yüzgecine çok yaklaşır. Kuyruk yüzgeci iki çatallı olup, loplarının ucu hafif yuvarlaktır (Şekil 3.4). 11

3. MATERYAL VE METOD Mustafa Oğuz KILINÇASLAN Diagnostik Özellikler: D: III IV 16 22 L. lat: 35 40 Solungaç ışın sayısı: 27 28 A: II- III 5 6 L. tran: 5 / 5 6 Kromozom Sayısı: 104 P: I 15 17 Omur sayısı: 36 37 V: II 7 8 Farinks dişler: 1.1.3 3.1.1 Üreme Zamanları: Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarıdır. Avlanma Yöntemleri: Uzatma ağları, Iğrıp, Serpme ağlar, Olta (Anonim,2005) 3.1.1.2. Akbalık (Leuciscus cephalus Lin. 1758) Şekil 3.5 Akbalık (Leuciscus cephalus) Vücut yanlardan çok hafif basık ve uzunca kalın yapılı olup, etrafı siyah renk yapıcı tanelerle çevrilmiş, iri ve düz pullarla örtülmüştür. Renk, vücudun sırt kısmında koyu olup, yan taraflara doğru açıktır. Ventral ve Anal yüzgeçler portakal sarısı reginde, diğerleri renksizdir.(anonim 2005) Altçene hafifçe ileriye çıkıktır (Şekil 3.5). Güney Anadolu, Ceyhan, Seyhan, Amik, Fırat ve Dicle nehir sistemlerinde yaşarlar. Omnivordurlar. Etleri lezzetli; fakat çok kılçıklıdır. Diagnostik Özellikler: D: III 8 L. lat: 43-47 Solungaç dikeni: 8 10 A: III 8 9 L. trans: 7 8 / 3 4 P: I 15 17 Farinks dişler: 2.5 5.2 V: I II 8 9 Omur Sayısı: 43 45 12

3. MATERYAL VE METOD Mustafa Oğuz KILINÇASLAN Üreme Zamanları: Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarıdır. Avlanma Yöntemleri: Uzatma ağları, Iğrıp, Serpme ağlar, Olta 3.1.1.3. Yayın (Silurus glanis Lin. 1766) Şekil 3.6. Yayın (Silurus glanis) Vücudu uzun ve çıplaktır. Baş üst taraftan yassılaşmıştır. Baş genişliği, yüksekliğinden daha fazladır. Gözleri küçüktür. Bıyıkları üç çifttir, bunların bir çifti üst çeneden diğer iki çifti ise alt çeneden çıkar. Üstteki uzun bıyıklar sırt yüzgecine kadar uzar. Burun delikleri dört tanedir. Alt çene üst çeneden daha uzundur. Anüs yüzgeci uzun olup kuyruk yüzgeci ile birleşmiştir. (Şekil 3.6.) Göğüs yüzgeçlerindeki dallanmış şualar kemikleşmiştir. Karın yüzgeci anüs yüzgecine kadar uzanır. Renk, çok değişik olmakla birlikte, genellikle karın tarafları kirli beyaz veya sarımtırak, sırtı siyahımsı gri veya kül rengidir. Bazen sırt tarafında yeşilimsi kahverengi yansımalar görülür. Genç bireylerde vücudun yan tarafları alacalı bir desene sahiptir. Yayın eti lezzetli, kılçığı az olan kaliteli bir balıktır. Diagnostik özellikler: D: I 3 5 C: 17 A: I 85 95 Omur sayısı: 68 70 P: I 15 17 V: I 10 12 13

3. MATERYAL VE METOD Mustafa Oğuz KILINÇASLAN Üreme Zamanları: Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarıdır. Avlanma Yöntemleri: Uzatma ağları, Dip ağları, Iğrıp, Parakete, Olta 3.1.1.4. Bıyıklı Balık (Barbus plebejus Bonaparte, 1832) Şekil 3.7. Bıyıklı balık (Barbus plebejus) Vücut yanlarda basık ve alçak yapılıdır. Ağız başın altında ve at nalı şeklindedir. Bıyıklar orta uzunlukta, gözler ise küçüktür. Sırt yüzgeci iyi gelişmiş, en uzun şuanın arka kenarında yüzgecin üçte birini kaplayan testere şeklinde dişçikler vardır. Vücudun rengi sırtta koyu, karın ve yanlarda açık sarı veya sarı-beyazdır. Vücudun esas rengi değişiklik göstermesine rağmen yan taraflarda ve yüzgeçler üzerinde çok sayıda siyah lekeler bulunur.(şekil 3.7) Diagnostik özellikler: D: III IV 7 8 Farinks dişler: 2.3.4 4.3.2 A: III 5 Omur sayısı: 38 41 L. lat: 49 77 Solungaç dikeni: 7 9 L. trans: 10 16 / 7 8 Üreme Zamanları: Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarıdır Avlanma Yöntemleri: Uzatma ağları, Serpme ağlar, Olta 14

3. MATERYAL VE METOD Mustafa Oğuz KILINÇASLAN 3.2. Metod Kayseri Yamula Gölü'nde avcılık yoluyla canlı olarak yakalanan balıklar paraziter yönden incelemeye alınmıştır (Şekil 3.8). Balıklar, GESİAD (Kayser Genç Sanayici ve İş adamları Derneği) tarafından sağlanan mikroskop ve gerekli ekipmanların yardımıyla parazit incelemeleri yapılmıştır. Şekil 3.8 Araştırmada Kullanılan Mikroskop Yakalanan toplam 165 balık bireyi üzerinde parazitolojik kontroller yapılmıştır. Parazitlerin, konağın ölümünden sonra konağı terk etmeleri ihtimaline karşı incelenecek balığın, parazit taramasından hemen önce ölmüş olma koşulu sağlanmaya çalışılmıştır. Bu duruma özellikle dikkat edilmiş ve temin edilen balıkların ölümleri, başlarına sert bir cisimle vurularak sağlanmıştır. Ekto parazitler için, balık yüzeyinden, solungaçlardan, yüzgeç ve yüzgeç tabanlarından kazıma yoluyla alınan preperat örnekleri önce 10 luk daha sonrada 40 lık büyütmelerde incelenerek preperatlarda rastlanılan parazitlerin tür tespiti Evans ve Lester (2001), Kim et al. (2002), Lom ve Dyková (1992), Noga (2000), Paperna (1996), Srisawangwong et al. ( 1997), Thilakaratne et al. (2003) ve Timur ve Timur (2003) araştırıcıların kaynaklarından da yararlanılarak yapılmaya çalışılmıştır. Endo parazitlerin incelenmesinde ise, balıklar diseksiyon yoluyla iç organları açığa çıkartılmış ve öncelikle vucut boşluğu muayene edilmiş, iç organlar çıkartıldıktan sonra ilk olarak çıplak gözle incelenmiş ve daha sonra böbrek, dalak, karaciğer, 15

3. MATERYAL VE METOD Mustafa Oğuz KILINÇASLAN sindirim sistemlerinden ve kas dokularından ezme preperatlar hazırlanarak mikroskopta incelenmeye alınmıştır. İnceleme sonunda tespit edilen endo parazitlerin fotoğrafları alınarak resimleri çizilmiştir. 16

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mustafa Oğuz KILINÇASLAN 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Araştırmada materyal olarak kullanılan balık bireylerinde yapılan inceleme süresince 165 adet balık numunesi alınmış ve ekto ve endo parazit yönünden incelenerek infestasyonun aylara göre dağılımı Çizelge 4.1 ve Şekil4.2 de verilmiştir. Yapılan çalışmalar sonucunda 165 adet numunenin, 5 sazan, 3 yayın ve 1 Akbalık olmak üzere 8 adetinde ektoparazit bulunmuş ve 1 endoparazitlere rastlanılmıştır. Araştırmada ektoparazit olarak tek hücreli bir ciliat olan Trichodina nigra türüne rastlanılmış ve araştırmada tespit edilen bu parazitin sistematikteki yeri şöyledir: Phylum : Protozoa Classis : Ciliata Ordo : Peritricha Familia : Urceolariidae Genus : Trichodina Species : Trichodina nigra Lom,1961 Trichodina tatlısu ve deniz balıklarında sıklıkla karşılaşan ve ayrıca tatlı su süngeri ve amfibian larvalarda da rastlanılan bir ektoparazit türüdür. Trichodina türlerinin konakları spesifik değildir. Trichodinid cinsine ait türler, solungaçlar ve deride etkili bir hastalık olan 'Trichodiniasis' in etkenidir. Trichodiniasis, yetiştiriciliği yapılan balıklarda sıklıkla görülmektedir. Ağır trichodiniasis, balık stoklarının % 50 sinden fazlasında kayıplara neden olur (Lom ve Dyková 1992). Hastalık baş ve gövdede düzgün olmayan beyaz lekeler, iştahsızlık ve tembellik gibi semptomlarla tanınır (Ekingen, 1983). Bu parazit türlerine morfolojik olarak baktığımızda, tabak veya armut şeklinde olduğu, etrafında çok hızlı hareket etmesini sağlayan çok sayıda sile sahip olduğu ve ortakısımda ise yapışkan disk içeren protein yapısındaki iskeleti çelenk şeklinde düzenlenmiş denticle olarak bilinen, ortası boş konik ve yanlardan düz 17

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mustafa Oğuz KILINÇASLAN çıkıntıları olan halkalardan oluştuğu görülür. Disk, solungaçlara veya deri yüzeyine bir emici gibi yapışmasını sağlar. Tirichodina nigra Lom, 1961. da yapışkan disk 35-65 milimikron arasında, buradaki dişli halkanın çapı 20-39 milimikron arasında ve diş sayısı ise yaklaşık olarak 21-29 arasında değişmektedir(şekil 4.2). Balığın deri ve solungaç epiteline ciddi zararlar verir. Tüm trichodina türleri ektokommensal özellik gösterirler. Su ile taşınan partiküller ve balık yüzeyindeki aşınmış doku partikülleri ile beslenirler. Trichodinidler sağlıklıbalıklarda çok fazla sayıya ulaşmazlar. Konakçı epitel hücrelerine yapışkan diskleri ile tutunurlar ve keskin kenarlarını (bıçak sırtı) epitel içine sokarlar. Epitelin etrafınıçevirerek irritasyona sebep olurlar. Trichodina türleri, olumsuz çevresel faktörler nedeniyle hassaslaşan balıklarda (larva, yavru, ergin), vücut yüzeyinin savunma mekanizmasını bozarak aşırı bir şekilde çoğalabilmektedirler (Lom ve Dyková 1992, Özer 2000). Şekil 4.1. Trichodina nigra Mikroskopik Görünümü X 40 Kim et al. (2002), Güneydoğu Asya ülkelerinden Kore ye ithal edilen tropik akvaryum balıklarında görülen kayıpların nedenini belirlemek amacıyla bir araştırma yapmışlardır. Bu araştırmada 5 farklı familyaya ( Characidae, Cichlidae, Cyprinidae, Helestomatidae, Poecillidae ) ait olmak üzere 15 akvaryum balığı türü toplam 351 birey parazitik infeksiyonlar açısından incelenmiştir. Bu çalışmada en yaygın olarak Ichthyophthirius multifiliis e ve bununla birlikte Trichodina spp. ye rastlanmıştır. 18

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mustafa Oğuz KILINÇASLAN Kore'de yapılan bir çalışmada da tropikal süs balıklan bulunan 8 çiftlikte 15 balık türünden toplam 351 balık bireyi araştırılmış ve 7 tür parazit bulunmuştur. Bunların içerisinde Trichodina türlerinin bulunduğu gözlemlenmiştir. (G. J. Hayward ve ark., 2002). Türkiye de tatlısu balıklarının paraziter enfeksiyonları ile ilgili çeşitli çalışmalar yapılmış ve Chilodonella sp., Trichodina sp., Dactylogyrus sp., Trichodina mutabilis, T.acuta, T. nigra, Dactylogrus extensus, D. anchoratus, Gyrodactylus sp., Argulus foliaceus ve metaserkerlerin saptandığıbelirtilmiştir (Sönmez 1996, Erkul 1997, Özer 2001). Bu sonuçların yanı sıra yapılan bu araştırmada Çizelge 4.2 ve Şekil 4.4'de belirtildiği gibi 165 adet balık numunesinin sadece 5 bireyinde Trichodina nigra bulunmuş ve çalışmasında tespit edilen Trichodina nigra türü parazitin balığın dorsal bölümündeki deri üzerinden alınan kazıntıda mevcut olduğu görülmüştür. Yapılan çalışmalarda da Tricodinid parazitlerinin çoğunlukla balığın dorsal bölümündeki deri üzerinden alınan kazıntılarda tespit edildiği kayıt edilmiştir. Şekil 4.2. Trichodina nigra da bulunan dişli halkalar (Vera N. ve ark., 2003). 19

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mustafa Oğuz KILINÇASLAN Çizelge 4.1 Çalışılan Balık Türlerinde İnfestasyonun Aylara Göre Dağılımı AYLAR TOPLAM BALIK SAYISI ENFESTE BALIK SAYISI Eylül 15 2 13,30 Ekim 15 1 6,60 Kasım 15 1 6,60 Aralık 15 1 6,60 Ocak 15 0 0 Şubat 15 0 0 Mart 15 0 0 Nisan 15 1 6,60 Mayıs 15 3 20 Haziran 15 0 0 Temmuz 15 0 0 Toplam 165 9 5,45 % 20

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mustafa Oğuz KILINÇASLAN İnfestasyon Oranları (%) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Aylar Şekil 4.3 Çalışılan Balıklarda İnfestasyonun Aylara Göre Dağılımı 21

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mustafa Oğuz KILINÇASLAN Çizelge 4.2. Enfeste Olan Balıklarda Enfeste Oranları ve Yoğunlukları Toplam Balık Sayısı Toplam Enfekte Balık Sayısı Parazit Türleri 165 9 (%5,45) Parazit Türünün Enfeste Balık Sayısınındaki Yüzdesi Toplam Sayısı Trichodina nigra %55,56 5 Dactylogyrus vastator %33,33 3 Molnaria intestinalis %11,11 1 22

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mustafa Oğuz KILINÇASLAN 60 50 40 30 20 10 0 Trichodina nigra Dactylogyrus vastator Molnaria intestinalis % % Trichodina nigra 55,56 Dactylogyrus vastator Molnaria intestinalis 33,33 11,11 Şekil 4.4. Enfeste Olan balıklarda Görülen Parazit Türlerinin İnfestasyon Oranları 23

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mustafa Oğuz KILINÇASLAN Baraj Gölü'nde doğal olarak bulunan bazı balık türlerinin ekto ve endoparazitleri araştırılırken tespit edilen diğer bir parazit türü olan Dactylogyrus vastator hakkında bazı bilgiler aşağıda verilmiştir. Eylül 2006 - Mayıs 2007 tarihleri arasında yakalanan 165 adet balık bireyi üzerinde yapılan inceleme sonucunda 3 adet balıkta tespit edilen Dactylogyrus vastator paraziti tatlısu balıklarında sıklıkla karşılaşılan bir Monogenea türüdür. Dactylogyrus vastator un sistematiği Phylum : Platyhelminthes Classis Ordo : Monogenea : Dactylogyridea Familia : Dactylogyridae Genus : Dactylogyrus Species : Dactylogyrus vastator Nybelin, 1924 Şeklindedir (Şekil 4.4). Dactylogyrus türleri, direkt yaşam siklusuna sahip ve konak şeçici özelliktedirler. Konakçısının vücudu üzerinde de belli bölgeleri tercih ederler. Sazanların solungaçlarında çok sık rastlanılan bir parazittir. Sazanlarda bilinen en az yedi türü vardır. Ancak bunlardan en önemli iki türü D. vastator ve D. extensus tur (Musselius, 1987). Ovipar özellik gösterirler. Simetrik ve dorsoventral olarak basık bir yapıya sahiptirler. En karakteristik yapıları vücudun ön ucunda bulunan opisthaptor dur. Bu yapılar, parazitin balığa tutunmasını sağlarlar ve morfolojik farklılıklarına bağlı olarak tür tespitinde önemlidirler. Vücudun gerisinde 2 merkezi çengel ve 14 küçük çengel vardır. Vücudunun ön kısmında ileri geri çekilme yeteneğine sahip 4 çıkıntı ve 4 adet göz noktası vardır. Vücutları kasılıp gevşeme yeteneğine sahiptir ve bundan dolayı boyları 2 katı kadar uzayabilmektedir. Ovaryum ve testise sahiptirler. Yumurta bıraktından kısa bir süre sonra ölürler. D. vastator yumurtalarının olgunlaşması ve yumurtlamaya başlamasından sonraki ömrü 12 gündür. 24

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mustafa Oğuz KILINÇASLAN D. vastator larvaları konakçının ağzının içinden ağız boşluğuna geçerek solungaçlara yapışır. D. vastator solungaç flamentlerine emici vantuzlarıyla tutunur ve merkezi kancasını epitel dokuyakadar sokar. Buna tepki olarak; balığın solungaçlarında, solungaç flamentlerinde örtü epiteli ve solunum epitelinin çoğaldığı görülür. Daha sonra solungaç lamellerinde kabarma, erime ve deformasyonlar meydana gelir. Çok sayıda bulunursa hiperplaziye ve solungaç epitelinde tahribatlara yol açar. Bunların sonucunda da ikincil enfeksiyon olarak bakteriler ve mantarlar ortaya çıkmaktadır. Özer ve Öztürk'ün, (1992), Sinop bölgesinde Haziran 2000'de yakalanan 122 adet eğrez balığında yaptıklan çalışmada solungaçlarda Dactylogyrus cornu türünün tesbit etmişlerdir. Amerika nın Utah eyaletinde ticari amaçla büyütülen koi ( Cyprinus carpio) balıklarının birer birer öldüğü rapor edilmiş ve ölmek üzere olan sazanların Trichodina mutabilis ve Dactylogyrus un 6 türü ile ağır şekilde enfekte edilmiş olduğu saptanmıştır ( Kritsky ve Heckmann 2002). Ç.Ü. Su Ürünleri Fakültesi Tatlı Su İşletmesinde yapılan bir çalışmada Tilapialarda tespit edilen Dactylogyrus sp. parazitinin kış aylarında en yüksek oranda görüldüğü kaydedilmiştir ( Can ve Cengizler 1999). Yamula Baraj Gölü nde sazanlarda yapılan araştırmada bulunan Dactylogyrus vastator, balıkların solungaç bölümünden kazıma yoluyla alınan preperat örneğinde tespit edilmiştir. Şekil 4.5. Dactylogyrus vastator un Mikroskobik Görünümü X 100 25

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mustafa Oğuz KILINÇASLAN Yamula Baraj Gölü populasyonunda bulunan Akbalık (Leuciscus cephalus) ta, Eylül 2006 - Temmuz 2007 tarihleri arasında yapılan incelemelerde 1 adet balıkta tespit edilen Molnaria intestinalis paraziti bir Nematoda türüdür. Molnaria intestinalis'in sistematiği Phylum : Nematoda Classis : Secernentea Ordo : Spirurida Familia : Philometridae Genus : Molnaria Species : Molnaria intestinalis Dogiel & Bychowsky, 1934 Şeklindedir (Şekil 4.6 ) Nematodlar hem deniz hemde tatlısu ortamlarında etkli olan yuvarlak kurtlardır. İki ucu ince, silindir şeklinde, uzun vücutlu, segmentsiz bir yapıya sahiptir. Vücutlarinin ön kisminda bir ağız mevcuttur. Bunu takip eden özafagus ve arkadan anüsle dışarı açılan barsak gelmektedir. Ayrı eşeylidirler ve genellikle erkek nematodlar dişilerden daha küçüktürler. Ara konakçı olarak omurgasız canlılara gereksinim duymaları belkide yetiştiricilik ortamlarında fazla yaygın olmamalarına neden olmaktadır. Taşıcı olan ara konakçı balık tarafından yenildiğinde hayat siklusu tamamlanır. Boylari 0.5 milimetre ile 1 metre arasinda degişir (Cengizler, 2000). Nematodların gıdası ya konakçının kimusu yada intestinal mukozanın ve diğer dokuların yumrularıdır. Beslenme esnasında kan damarları da zarar görebilir ve hemoraji şekillenir (Tokşen ve ark, 1996). 1 milimetre den küçük olan larvalar konakta iç organlarda veya deride yaşarlar. Parazitin balığa verdiği zarar bulunduğu yere göre değişiklik gösterir. (Moravec, 1994). Kuzey İtalya bölgesindeki Como gölü ve Adda Nehri boyunca çeşitli yerlerden yakalanan Leuciscus cephalus türünde yapılan paraziter araştırmada 6 farklı parazit türü bulunmuş ve bu parazit türlerinin bir tanesinin Molnaria intestinalis olduğunu tespit edilmiştir (Manfredi ve ark, 2003). 26

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mustafa Oğuz KILINÇASLAN Sokolov (2002), Rusya daki Volga Havzası'nda yaptığı bir çalışmada yakaladığı Leuciscus idus balıklarında yapmış olduğu paraziter inceleme sonucunda bir adet Molnaria sp. larvasına rastlamış ve bu Volga Havzası'nda bulunan ilk Molnaria cinsi Nematod olarak kayıtlara girmiştir. Çekoslovakya'nın Rokytna Nehri'nde yapılan çalışmada 203 adet Leuciscus cephalus türü endoparazit helminthleri yönünden incelenmiş ve inceleme sonucunda 5 nemetod türüne rastlanılmıştır. Nemetod türleri içerisinde Molnaria intestinalis türünüde tespit etmişlerdir (Moravec ve ark, 1991). Yukarıdaki çalışmalara benzer olarak, bu çalışmada da yakalanarak paraziter yönden incelemeye alınan Leuciscu cephalus da Molnaria intestinalis türü tespit edilmiştir. Şekil 4.6. Molnaria intestinalis in Mikroskopta Görünümü X 100 27

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mustafa Oğuz KILINÇASLAN Bu çalışmada Yamula Baraj Gölü nde bulunan bazı ekonomik doğal balık türleri endo ve ekto parazitleri yönünden araştırılmış ve parazitlerin doğal ortamlarında yaşayan balıklarda ancak çok sayıda parazitin invazyonuyla nadiren ölümlere neden olduklarını, ancak yetiştiricilik ortamında kötü su koşullarında sıklıkla görüldüğünü göz önüne alırsak potansiyel bir parazit tehlikesi olduğu ortaya konulmuştur. Yamula Baraj Gölü henüz balık üretimine açık değildir. Ancak önümüzdeki birkaç yıl içinde üretime açılacağı göz önüne alınırsa, burada üretim yapacak müteşebbislerin doğal populasyondaki bu parazit tehlikesine karşı dikkatli olmaları yararlı olacaktır. 28

5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER Mustafa Oğuz KILINÇASLAN 5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER Elde edilen bulgular ve literatür değerlendirmesine göre bazı sonuç ve öneriler aşağıda sıralanmıştır: Bu çalışma ile balıklarda özellikle gelişme geriliği, üreme sorunları ve yoğun bulunduklarında ölümlere yol açmakta olan ekto ve endoparazitler araştırılarak Yamula Baraj Gölü'ndeki Sazan (Cyprinus carpio),yayın (Silurus glanis), Akbalık (Leuciscus cephalus), Bıyıklı balık (Barbus plebejus) balık türlerinde Trichodina nigra, Dactylogyrus vastator ve Molaria intestinalis parazitleri bulunmuştur. Akuakültürlerde, yapay aynı zamanda stresli yaşam alanlarında yüksek ürün isteğine bağlı olarak kalabalık hayvan popülasyonlarıyla çalışma prensibi uygulanır. Bu durum hastalıkların hızlı bir şekilde bulaşmasına ve ilerdede ölümlere neden olabilir. Çiftlik hayvanlarının verimi hastalıkların kontrolü ile artar. Yamula Baraj Gölü nde yetiştiriciklik yapacak girişimcilerin bu bulguları dikkate alarak gerekli önlemleri almaları yaralı olacaktır. Bunun için alınacak tedbirler ve öneriler aşağıda sıralanmıştır. Üreticiler, işletmede kullanacakları alet ve ekipmanların temizliğine dikkat etmelidir. Üreticinin kullanacağı yem miktarı doğrultusunda, yeterli miktarda yemi üç aylık periodlar şeklinde satın alması taze yem kullanılmasına olanak sağlıyacaktır ve ayrıca yem deposunun uygun koşullarda (rutubet almayan, haşerelere karşı korunaklı v.s.) olmasına dikkat edilmelidir. Üretici yavru balığı dışardan alacaksa, yavruların hastalıklara karşı aşılanmış ve sağlık kontrolünden geçirilmiş olmasına dikkat etmelidir. Bunun yanında, varsa satıcıdan sağlık belgesi istenmelidir. Üreticilerin işletmelerinde düzenli sağlık kontrolleri yapmaları hastalıkların erken teşhisinde ve nedeninin bulunmasında önemlidir. Bununla ilgili sağlık izleme formu tutmaları yararlı olacaktır. 29

Hastalık teşhisi uzmanlık gerektirir. Bunun için devlet destekli ilgili kuruluşlardan yardım istenebilir. Üretici potansiyel hastalık problemi oluşturacak anormallikleri takip etme konusunda uzman kişilerden öneriler alabilir ve yine herhangi bir hastalığın belirlenmesi halinde hastalık ilerlemeden hızlı bir şekilde bu kişilerle diyaloga geçmelidir. Üretici, stres yapıcı faktörlere (bozuk su kalitesi, oksijen miktarı, sıcaklık, aşırı stoklama, düzensiz besleme v.b.) özellikle dikkat etmelidir. Üreticiler hastılıklara karşı önlem olarak işletmesinde uygun ve yeterli miktarada kimyasal ilaçları bulundurmalıdır. 30

KAYNAKLAR AL-RASHEID, K.A.S., ALİ, M.A., SAKRAN, T., BAKİ, A.A.A. and GHAFFAR, F.A.A., 2000. Trichodinid ectoparasites (Ciliophora : Peritrichida) of some River Nile fish, Egypt. Elsevier, Parasitology International 49, 131-137. ALSHAİKH, S.M., MHAİSEN, F.T. and ALKHATEEB, G.H., 1995. Collection of Some Fish Parasites from the Lower Reaches of Di yala River, Mid Iraq. Journal of Enviromental Science and Health Part a-environmental Science and Engineering & Toxic and Hazardous Substance Control. 30 (8): 1707-1715 ANONİM, 2007.Emniyet Mürdürlüğü trafik tescil şubesi sitesi. http:/www.trftescil.iem.gov.tr/harita/c5.htm ANONİM, 2006. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, http://www.dsi.gov.tr ANONİM, 2005. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müd. http://www.kkgm.gov.tr ANONİM, 2003. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma Ve Kontrol Genel Müd. http://www.kkgm.gov.tr AYDOĞDU, A., YILDIRIMHAN, H. S. and ALTUNEL, F.N., 2000. The helminth fauna of Adriatic roach {Rutilis rubilio) in İznik lake. Bulletinofthe European assocıatıon of fish pathologısts. 20 (4): 170-171 BALIK, S., GERDİAY, R., Türkiye Tatlı Su Balıkları Ege Üniversitesi Fen Fak. Yayınları No:97, Bornova İZMİR. 1987. BİBBY, M.C., 1972. Population biology of the helminth parasites of Phoxinus phoxinus the minnow in a Cardiganshire lake. Journal of Fish Biology. April. 31

Volume 4 Page 289. BUCHMANN, K., ULDAL, A., and LYHOLT HC, 1995. Parasite İnfections in Danish Trout farms. Açta Vet scand. 36(3): 283-298. BUCHMANN, K and BRESCİANİ, J., 1997. Parasitic İnfections in pond-reared Rainbow trout (Oncorhynchus mykiss) in Denmark. Diseases of Aquaticorganısms 28: 125-138 pp. BURGU, A., GÜRALP, T., KÖRTİNG, W., ve OĞUZ, T., 1988. İç Anadolunun bazı Yörelerinde Tatlı Su Balıklarının Parazitleri. Etlik Veteriner Mikrobiyoloji Dergisi. 6(3): 143-166. BYKHOVSKAYA-PAVLOSKAYA, I. E., et al., 1964. Key to Parasites Freshwater Fish of USSR. Israel Pragramfor Scientific Translations IPST Cat. No: 1136, 919 pp. CENGİZLER, İ., 1997. Balık Parazitolojisi Ders Notları, Adana, 51s. CENGİZLER, İ. 2000. Balık Hastalıkları Ders Kitabı. Çukurova Üniversites Su Ürünleri Fakültesi Yayınlan, Yayın No:7 Adana, 136s. CENGİZLER, İ. ve SARIHAN, E., 1992. Tilapia (Chiclidae)larda Ölüme Neden Olan Chilodoniasis Üzerine Bir Araştırma. Ege Üniversitesi, Su Ürünleri Dergisi, Cilt 9, 33-36s. CENGİZLER, İ. ve CAN, R., 1999. İki Tilapia Türünde (Oreochromis niloticus L., 1758 ve Oreochromis aureus Steindacher, 1864) Ektoparazitlerin Belirlenmesi, Su Ürünleri Dergisi, Cilt No:6, Sayı:3-4, 345-352, İzmir- Bornova. CENGİZLER, L, AYTAÇ, N., SAHAN, A., ÖZAK, A.A. ve GENÇ, E., 2001. Ecto -Endo Parasite Investigation on Mirror Çarp (Cyprinus carpio L., 1758) 32

Caprured From the River Seyhan, Turkey. E. U. Journal of Fisheries & Aquatic Sciences 18 (1/2): 87-90 DECHTIAR, A. O., 1972. New Parasite Records for lake Erie Fish. Great Lakes Fisheries Commission Technical Report 17, 20 pp. DEMÎRSOY, A., 1993. Yaşamın Temel Kurailan. Cilt III / Kısım I. Meteksan A.Ş. Ankara. 684s. DEZFULİ, BS., 1996. Cypria reptans (Crustacea: Ostracoda) as an intermediate hoşt of Neoechinorhynchus rutili (Acanthocephala: Eoacanthocephala) in Italy. J.Parasitol. 1996 Jun; 82 (3):503-5 DORUCU, M., CROMPTON, D. W. T., HUNTINGFORD, F.A., and WALTERS, D.E., 1995. The ecology of endoparasıtıc helmınth ınfectıons of Brown trout and Rambow trout in Scotland. Foha parasıtologıca 42 (1): 29-35 DULIN, M. P., 1988. Fish Diseases. T. F. H. Publications, Inc., Neptune City, NJ, 93 pp. EKİNGEN, G. 1976. Some Parasites Found on Brown Trout (Salmo trutta, L.) in Munzur Stream. F.Ü. Veteriner Fakültesi Dergisi. 3: 112-115. EKİNGEN, G., 1983. Tatlı Su Balık Parazitleri. Fırat Üniversitesi, Su Ürünleri Yüksek Okulu Yayınlan, Elazığ, No:l, 253s. ERKUL, S. 1997. Ankara yöresindeki tatlısu balıklarında görülen helmint enfeksiyonları. Parazitoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara. EVANS, B.B. and LESTER, R.J.G. 2001. Parasites of ornamental fish imported into Australia. Bull. Eur. Ass. Fish Pathol., 21 (2); 51-55. FAİZAL, A. C. M., THİLAKARATNE, I. D. S. I. P., RAJAPAKSHA, G., HEWAKOPARA, A and RAJAPAKSE, R. P. V. J., 2003. Parasitic İnfections in Freshwater Ornamental Fish in Sri Lanka. Diseases of Aquatic Organısms 54: 157-162 pp. 33

FAVARD, P., CARASSO, N. and FAURE-FREMTENT, E., 1963. Ultrastructure de appareil adhesif des Urceolaires (Cilies Peritriches). Journal de Microscopie 2, 337-368 pp. GAZE, W. H. and WOOTTEN, R., 1998. Ectoparasitic Species of the Genus Trichodina (Ciliophora: Peritrichida) Parasitising British Freshwater Fish. Folia Parasitol (Praha). 45 (3): 177-90. GELDİAY, R., BALIK, S., 1974. Türkiye Tatlı Su Balıklarında Rastlanılan Başlıca İç ve Dış Parazitler. Ege Üniversitesi F.F. Monagrafiler serisi, No: 14, 34s. GELDİAY, 1996. Türkiye Tatlı Su Balıklan. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Yayınlan, No:46, Ders Kitabı Dizini No: 16, 532s. HANZELOVA, V., SPAKULOVA, M., and TUREEKOVA., 2001. Diversty of endoparasitic helminths of fish from the lake Morske oko, Eastern Slovakia. Helmınthologıa, 38,3: 139-143 pp. HAUSMANN, K. and HAUSMANN, E., 1981. Structural studies on Trichodina pediculus (Ciliophora, Peritricha) I. The locomotorfringe and the oral apparatus. - II. The adhesive disc. Journal of Ultrastructute Research 74, 131-143 and 144-155 pp. HAYWARD, C. J., KİM. J.H., JOH, S.J. and HEO, G.J., 2002. Parasitic İnfections in Live Freshwater Tropical Fishes İmported to Korea. Diseases of Aquaticorganısms 52: 169-173 pp. HOFFMAN, G. L., 1978. Ciliates of Freshwater Fishes. in: Taja (Ed) Trials for The Control of Ichthyophthriasis in Rainbow Trout {O. Mykiss) Bull. Europ. Ass. Fish Pathol: 1994 14(5): 148-152. HOFFMAN, 1979. Chilodonella hexatica (Protozoa, Ciliata) From North American Warmwater Fish, Journal of fish Disease. 2: 153-157. HOFFMAN, 1999. Parasites of North American Freshwater Fishes. 2 nd ed. Comstock Publishing Associates, Ithaca & London 539 pp. 34

HOGANS, W. E. 1984. Helmints of striped bass (Morone saxatilis) from the Kouchibouguac River,New Brunswick. J. Wildl. Dis. 20:6163. KHAN, R. A., BARBER, V. C. and MCCANN, S., 1974. A scanning electron Microscopial study of the surface topography of a trichodinid ciliate. Transactions of the American Microscopial Society 93, 131-134 pp. KİM, J., HAYWARD, C.J., JOH, S. and HEO, G. 2002. Parasitic infections in live freshwater tropical fishes imported to Korea. Diseases of Aquatic Organisms, 52; 169-173. KİR, I. ve OZAN S. T., 2005. Işıklı Baraj Gölü (Denizli)'nde yaşayan turna balığı (Esox lucius)'nın endoparazitleri, mevsimsel dağılımları ve etkileri. Türkiye Parazitoloji Dergisi. 29 (4) : 291-294 KRİSKY, D.C. and ECMANN, R. 2002. Species of Dactylogyrus ( Monogenoidea: Dactylogyridae ) and Trichodina mutabilis ( Ciliata ) Infesting Koi Carp, Cyprinus carpio, During Mass Mortality at a Commercial Rearing Facility in Utah, U.S.A. Comp. Parasitol., 69(2); 217-218. KÖRTİNG, W. 1984. Economically İmportant Parasitic Disease in Aquaculture of Fishes. Bull. ur. Ass. Fish Pathol. 4: 70-71. LANGDON, J.S., GUDKOVSKY, N., HUMPHREY, J.D. and SAXON, E.C., 1985. Death in Australian freshwater fishes associated with Chilodonella hexasticha infection. Australian Veterinary Journal 62, 409-413. LEIBOVITZ, L., 1980. Chilodonelliasis. Journal of the American Veterinary Medical Association 177, 222-223 pp. LOM, J. and DYKOVA, I., 1992. Protozoon Parasites of Fishes. Developments in Aquaculture and Fisheries Science, Vol. 26. Elsevier, Amsterdam 35