Doğal Bir Aile Planlaması Yöntemi: Laktasyonel Amenore Yöntemi

TAF Preventive Medicine Bulletin, 2010: 9(4) Derleme/Rewiev Article TAF Prev Med Bull 2010; 9(4): 383-390 Doğal Bir Aile Planlaması Yöntemi: Laktasyonel Amenore Yöntemi [A Natural Method for Family Planning: Lactational Amenorrhea Method] ÖZET Doğum sonrası dönemde aile planlaması yöntemi kullanma, hem doğum aralıklarını açmak, hem de istenmeyen gebelikleri önlemek açısından önemlidir. Bu dönemde AP hizmetlerinden yeterince faydalanılamaması, aşırı doğurganlığın getirdiği olumsuzlukların yanı sıra, doğum aralıklarının kısa olması nedeniyle hem annenin hem de bebeğin sağlığı olumsuz yönde etkilenmektedir. Doğum öncesi, doğum ve doğum sonrası dönem, kadınların sağlık personeli ile yakın ilişkide oldukları ve verilen hizmetten en çok etkilendikleri dönemlerdir. Bu nedenle bu dönemlerde sağlık bakım hizmetlerinin etkili sunumu önem taşımaktadır. Literatürde bu dönemde verilen aile planlaması hizmetlerinde başarı ve yönteme uyumun yüksek olduğu belirtilmektedir. Doğum sonrası dönemde kadınların etkili aile planlaması yöntemi kullanmalarını etkileyen pek çok faktör vardır. Bu faktörlerden bir tanesi emzirme davranışıdır. Doğum sonrası dönemde kadınların modern aile planlaması yöntemi seçmelerini olumsuz etkileyen emzirme belli kriterlere uyulduğunda %98 gebelikten koruyucudur. Doğal aile planlaması yöntemleri arasında yer alan laktasyonel amenore yönteminin etkili olabilmesi için; bebeğin altı aydan küçük olması, bebeğin tam veya tama yakın emzirilmesi ve kadının menstrüasyon görmemesi olmak üzere üç temel kriter vardır. Dünya Sağlık Örgütü ve uluslararası kuruluşlar tarafından Ağustos 1988 de Bellogo da yapılan bir konferansta, laktasyonel amenore yönteminin etkili olabilmesi için uyulması gereken kurallar çerçevesinde prosedür oluşturulmuş, emzirmenin anne ve çocuk sağlığı programlarında potansiyel bir aile planlaması yöntemi olarak kabul edilmesine karar verilmiştir. SUMMARY Use of an family planning method during the postpartum period is important both to space births, and to prevent unwanted pregnancies. Under-utilization of family planning services during this period not only leads to adverse conditions caused by excessive fertility, but also has negative effects on both maternal and infant health. Women are in close contact with health care providers before, during, and after childbirth, when they are most likely to be impressed by the services they receive. Effective provision of health care services in these periods is therefore of great importance. Literature indicates high rates of success and compliance with family planning services provided during these periods. Many women neglect to use a modern contraceptive method in the postpartum period believing that breastfeeding alone ensures sufficient protection against pregnancy. Indeed, breastfeeding can be 98% effective as a contraceptive method; however, this is only true if certain criteria are observed. There are three basic criteria for the lactational amenorrhea method to be effective: the baby must be less than six months old, must be exclusively or almost exclusively breast-fed, and the mother must not be menstruating. In a conference held in Bellago in August 1988 by the World Health Organization and other international agencies, a consensus was developed for effective use of lactational amenorrhea method, and it was agreed to adopt breastfeeding as a potential family planning method in maternal and child health programs. Ayten Şentürk Erenel Gazi üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Ankara. Anahtar Kelimeler: Emzirme, Doğum Sonu, Aile planlaması, Hemşirelik. Key Words: Breastfeeding, Postpartum, Family Planning, Nursing. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Ayten Şentürk Erenel Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi. Beşevler, Ankara, Türkiye. aytense@gazi.edu.tr GİRİŞ Aile planlaması (AP) programlarının başarısının değerlendirilmesinde en önemli göstergelerden birisi gebeliği önleyici yöntem kullanımıdır. Doğum sonrası dönemde aile planlaması yöntemi kullanma, hem doğum aralıklarını açmak, hem de istenmeyen gebelikleri önlemek açısından önemlidir. Bu dönemde AP hizmetlerinden yeterince faydalanılamaması doğum aralıklarının kısa olmasına ve aşırı doğurganlığa neden olmaktadır. Bunun sonucunda kadın sağlığı ve bebek sağlığı olumsuz yönde etkilenmektedir. Birbirine yakın dönemlerde meydana gelen doğumlar annenin gebelik öncesi durumuna dönmesine engel olmaktadır. Ayrıca, anne bir önceki emzirme döneminde gebe kalırsa daha önce doğan çocuğun emzirilme süresi kısalmaktadır (1-2). Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2003 (TNSA) verilerine göre, ortanca doğum aralığı, güvenli doğum aralığı olarak kabul edilen en kısa süreden yaklaşık bir yıl daha uzun olup 36 ay olarak saptanmıştır. Doğumların çoğunluğu için doğum aralığı güvenli doğum aralığından uzun olsa bile doğumların %22 si bir önceki doğumdan hemen sonra 24 ay içinde gerçekleşmektedir (3). Daş ın çalışmasında kadınların %44,7 sinde iki doğum arasında geçen sürenin 24 aydan kısa olduğunu belirlemiştir (4). Bu sonuçlar, sık aralarla yapılacak doğumların önlenmesinde, kadınların gebelik döneminden itibaren doğum sonrası dönemde kullanabilecekleri aile planlaması yöntemlerine www.korhek.org 383

TAF Preventive Medicine Bulletin, 20010: 9 (4) ilişkin eğitim almalarını bir sağlık hizmeti gereksinimi olduğunu göstermektedir. Doğum öncesi dönem, doğun anı ve doğum sonrası dönem kadınların sağlık personeli ile yoğun ilişkide oldukları dönemler olmasından dolayı hizmet almaya en fazla açık olduğu dönemlerdir. Bundan dolayı aile planlaması hizmetlerinde istenilen başarıya ulaşılabilmek için bu dönemlerde verilen eğitim önemli olup, hizmette başarı ve yönteme uyum yüksek olacaktır (1,5,6). Türkiye genelinde doğumların %78 i sağlık kurumlarında gerçekleşmesine rağmen, kadınların çoğu doğum sonrası kliniklerinden aile planlamasına yönelik yeterince bilgilendirilmeden taburcu edilmektedir (3). Yapılan bir çalışmada, doğum yapan kadınların %98 inin gebelikten koruyucu yöntemler hakkında bilgilendirilmeden ya da yöntem seçimi yapmadan hastaneden ayrıldığı saptanmıştır (7). Buna karşın kadınlara doğum sonrası dönemde kullanabilecekleri etkili aile planlaması yöntemlerine ilişkin danışmanlık ve eğitim verilmemesi hem planlanmamış gebeliklerin ve doğumların, hem de isteyerek düşüklerin artmasına neden olmaktadır (8). TNSA 2003 te isteyerek düşükle sonuçlanan gebeliklerden önceki ayda kadınların aile planlaması yöntemi kullanma durumuna bakıldığında, dörtte birinin hiçbir yöntem kullanmadığı, gebelik öncesi kullanılan yöntemler arasında geleneksel yöntemlerin yaygın olduğu saptanmıştır (3). Düşüklerin yaklaşık olarak yarısı geri çekme (%46) yöntemi kullanımı sonrasında gerçekleşen gebelikler sonucu, ¼ ü modern yöntem kullanılması sonrasında gerçekleşmiştir. İsteyerek yapılan düşük nedenleri araştırıldığında kadınların yarısından fazlasının doğurganlıklarını sonlandırmak ya da ara vermek amacıyla isteyerek düşük yaptıkları belirlenmiştir (8). Bu veriler ülkemizde doğum ve düşük sonrası dönem aile planlaması hizmetlerinin yeterli ve etkili verilmediğinin ortaya konulması açısından önemlidir. Doğum sonrası dönemde kadınların etkili aile planlaması yöntemi kullanmalarını etkileyen pek çok faktör vardır. Bunlardan birisi emzirme davranışıdır. Laukaran ve Winikoff (1989) a göre emzirme, kadınların gebelikten korunma yöntemi kullanmalarında motivasyonlarını azaltan faktörlerdendir. Tokuç ve arkadaşları kadınların %20 sinin, Erdemir kadınların %23,5 inin doğum sonrası dönemde emzirmeyi gebelikten koruyucu yöntem olarak kullandıklarını belirlemişlerdir (10,11). Ülkemizde emzirme davranışı oldukça yaygın olup hemen hemen bütün bebekler emzirilmektedir. TNSA 2003 sonuçlarına göre ortanca emzirme süresi 12 aydır. Ancak annelerin emzirme konusunda yeterli bilgiye sahip olmamaları erken dönemde ek gıdaya başlamalarına neden olmaktadır. Doğumdan itibaren geçen süre arttıkça bebeği yalnızca anne sütü ile besleme davranışının hızla azaldığı saptanmıştır (3). Aslında doğum sonrası dönemde kadınlar emzirme ve buna bağlı ortaya çıkan amenoreyi gebelikten koruyucu bir yöntem olarak kullanabilmektedirler. Yöntemin etkili olarak kullanılabilmesi için kullanıcının yeterli bilgi sahibi olması önemlidir. Erken dönemde ek gıdaya başlanması emzirmenin anne ve bebek sağlığına olan olumlu katkılarının azalmasının yanı sıra kontraseptif etkinliğinin ortadan kalkmasına yol açmaktadır. Bu nedenle kadınların emzirme ve kontraseptif etkinliği konusunda gebelik döneminden itibaren eğitilmeleri, emzirmenin kontraseptif etkisine ilişkin yanlış ve eksik bilgilerin giderilmesine katkıda bulunarak yöntemin etkili kullanılmasını sağlayacaktır. Bunun sonucu olarak doğum sonrası dönemde etkili bir aile planlaması yöntemi seçene kadar, kadınlar laktasyonel amenore yöntemi (LAM) kullanarak istenmeyen gebelikler ve bunların getireceği sağlık sorunlarından korunabileceklerdir (12,13). Laktasyonel Amenore Yönteminin Etkili Olabilmesi İçin Gerekli Ölçütler LAM belli ölçütlere uyulduğunda oldukça etkili bir gebelikten koruyucu yöntem olarak kullanılabilmektedir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) ve uluslar arası kuruluşlar tarafından Ağustos 1988 de İtalya nın Bellogo kentinde yapılan bir konferansta, emzirmenin gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde tüm anne ve çocuk sağlığı programlarında potansiyel bir aile planlaması yöntemi olarak kabul edilmesine karar verilmiştir. Konferansta LAM ın etkili bir ile planlaması yöntemi seçilinceye kadar kullanabilecek etkili ve güvenilir bir yöntem olarak kullanılabileceği konusunda görüş birliğine varılmıştır. Bellogo Konferansı na göre, emzirme süresince fertilizasyonun geri dönüşünü etkileyen faktörler; menstrüasyonun geri dönmesi, emzirme durumu ve doğumdan itibaren geçen süredir. Bu koşulların sağladığı durumlarda LAM %98-99.5 etkili bir yöntem olmaktadır (14,15). LAM, özellikle gelişmekte olan ülkelerde doğum aralıklarını açmak amacıyla kullanılan bir kontrasepsiyon yöntemidir. Yapılan bir araştırmalarda, çiftlerin çoğunun doğum sonrası dönemde modern aile planlaması yöntemi kullanmadığı, bu dönemde emzirme sonucu oluşan amenoreyi bir aile planlaması yöntemi olarak etkili ve güvenilir bir biçimde kullandıkları belirlenmiştir (16-19). 2003 TNSA sonuçlarına göre Türkiye de 384 www.korhek.org

TAF Preventive Medicine Bulletin, 2010: 9(4) kadınların %16 sının emzirmeyi gebelikten koruyucu bir yöntem olarak kullandıkları belirlenmiştir (3). 1. Menstrüasyonun Geri Dönmesi: Doğum sonrası 56 günden sonra vajinal kanama veya lekelenmenin olması normal menstrüal peryodun geri dönmesi olarak kabul edilir. Doğum sonrası ilk 56 günden önce olan kanamalar adet kanaması olarak kabul edilmez. Adet olarak kabul edilen kanama en az; iki tam gün, iki gün lekeleme ve bir gün kanama veya üç gün lekelenme şeklinde olur (14,15,17). Doğum sonrası kanamanın geri dönüş zamanı aynı zamanda ovulasyonun olup olmadığı hakkında da fikir vermektedir. Tam emziren kadınlarda doğum sonrası erken dönemde olan kanamaların genellikle ovulasyonsuz olduğu ya da ovulasyon olsa bile korpus luteum fonksiyonlarının yetersiz olmasından dolayı gebelik riskinin düşük olduğu saptanmıştır. Buna karşın menstrüasyonun doğum sonrası geç dönemde olduğu durumlarda siklusların genellikle ovulasyonlu olduğu bundan dolayı kadın bebeğini emzirse bile doğum sonrası altı aydan sonra gebelik riskinin artacağı belirlenmiştir (17,20-25). Perez ve arkadaşları tarafından yapılan çalışmada, doğum sonrası ilk aylarda görülen menstrüasyonların ovulasyonlu olma durumunun geç aylara göre fazla olduğu belirlenmiştir (26). 2. Emzirme Durumu: Laktasyonel amenore yönteminin etkinliği annenin bebeğini emzirme süresi ve sıklığı ile doğrudan ilişkilidir. Yapılan araştırmalarda tam emzirmenin kısmi emzirmeye göre laktasyonel amenore süresini uzatarak doğum sonrası doğurganlığın geri dönüşünü engellediği saptanmıştır (14,15,20-24,26). Etkili Emzirme, bebeğin tam ya da tama yakın emzirildiği durumlar olup, bebeğin her hangi bir ek gıda vermeksizin sık aralarla emzirilmesi olarak tanımlanmaktadır. DSÖ tarafından LAM ın etkili olabilmesi için emzirme kriterleri belirlemiştir. Bunlar; emzirme sıklığı, süresi ve bebeğin tam veya tama yakın emzirilmesidir (14,15,20-26). LAM ın Etkili Olabilmesi İçin Belirlenen Emzirme Kriterleri Nelerdir? Emzirme Sıklığı; 24 saatte en fazla 10-6 saat aralıklarla emzirme olarak tanımlanmaktadır. Emzirme aralıkları gündüz üç, gece altı saatten uzun olmamalıdır. Emzirme Süresi; emzirme süresi süt inmeye başladıktan sonra en az 4 dakika olmalıdır. Tam Emzirme; bebeğe anne sütü dışında herhangi bir şey verilmemesi, bebeğin ilk altı ay sadece anne sütü ile beslenmesi durumudur. Tama Yakın Emzirme; bebeğe düzenli olmamak koşuluyla günde bir iki yudum su, meyve suyu verilmesidir. Ek Gıda Kapsamına Giren Besinler; bebeğe, doğum sonrası ilk ay içerisinde haftada 30 ml den fazla, ikinci ayda 60 ml den fazla, üçüncü ay 90 ml den fazla su dahil anne sütü dışında verilen her şey ek gıda kapsamına girmektedir. Bebek normal gelişim gösteriyorsa ilk altı ayda anne sütü dışında her hangi bir ek gıdaya gereksinimi yoktur. Bebeğe anne sütü yerine bebeği doyuracak kadar ek gıda ya da içecek verildiğinde, bebek daha az emer ve LAM ın etkinliği azalır (14,15,20-26). 3. Doğumdan İtibaren Geçen Süre: Laktasyonel amenore yöntemi doğumdan sonraki ilk altı ayda etkilidir. Doğum sonrası dönemde doğurganlığın dönüşü genellikle zamana paraleldir. Doğumdan itibaren geçen süre uzadıkça LAM ın etkinliğinin azalmaktadır. Tam emziren kadınların %20-50 sinde ovulasyon ve menstrüasyonun geri dönüşünün doğum sonrası altıncı ayın sonlarına doğru olduğu belirtilmektedir. Bu nedenlerden dolayı kadının Laktasyonel Amenore süresi altı aydan uzun olsa bile LAM ın etkinliği hızla azalacağından bu süre sonunda mutlaka etkili korunma yöntemlerinden birisinin tercih edilmesi gerekmektedir (14,15,20-26). Doğum sonrası dönemde LAM unu kullanacak kadınlara yöntemi etkili kullanılabilmesi için bazı sorular sorulmalıdır. Bunlar şema 1 de belirtilmiştir (27-31). Laktasyonel Amenore Yönteminin Fizyolojisi Gebelikte ön hipofizden salgılanan prolaktin hormonunun görevi süt yapımını sağlamaktır. Prolaktin hormonu, gebeliğin beşinci haftasından itibaren salınmaya başlayıp, doğuma kadar giderek artan bir hızla yükselerek normal düzeyi olan 10-25 ng/ml den gebeliğin sonunda maksimum düzeyi olan 200-400 ng/ml düzeyine ulaşır. Doğumdan sonra, plasentadan östrojen ve progesteron hormonlarının salgılanması kesilir. Bu durumda hipofiz bezinden salgılanan prolaktin hormonu laktojenik etkisiyle süt yapımını başlatır. Prolaktin düzeyi emziren kadınlarda doğum sonrası ilk haftalarda yaklaşık term düzeyinin %50 si düzeyine iner. Ancak, annenin bebeği her emzirmesinde meme ucunda bulunan sinirler aracılığıyla hipotalamusa uyarı gönderilir. Yaklaşık bir saatlik süre içinde prolaktin hormonu sekresyonu 10-20 kat artış gösterir ve süt yapımı sağlanmış olur (12,28,31-33). Prolaktin hormonunu süt yapımını sağlarken aynı zamanda doğrudan hipotalamus ve overlere etki ederek ovülasyonu da baskılamaktadır. www.korhek.org 385

TAF Preventive Medicine Bulletin, 20010: 9 (4) Bebeğiniz altı aydan büyük mü? HAYIR EVET Adet görüyor musunuz? (Doğum Sonu ilk 56 günden sonra) Gebe kalma olasılığı artar. Bu durumda kontraseptif yöntem olarak emzirmeye güvenilmemelidir; ancak çocuğun sağlığı açısından emzirmeye devam edilmeli, en kısa HAYIR zamanda etkili bir yönteme başlanmalıdır. Emzirme sıklığınız azaldı mı ya da bebeğinize ek gıda veriyor musunuz? ( Tam emzirme kuralı EVET dışında besleme) HAYIR Bu durumda GEBE KALMA OLASILIĞI %2 dir. Bir başka kontraseptif yöntem uygulamasa da olur. Şekil 1. Laktasyonel amenore yönteminin etkinliği ile ilgili annelere sorulacak sorulara ilişkin akış diyagramı 386 www.korhek.org

TAF Preventive Medicine Bulletin, 2010: 9(4) Prolaktin hormonunun bu etkisi, hipofiz bezinden salınan ve östrojen yapımından sorumlu hormonlar olan, Folikül Sitümüle Edici Hotmon (FSH) ve Luteneize Hormon (LH) un salınımının baskılanması sonucu olmaktadır. Emzirme süresince düşük düzeyde olan estrojen hormonu follikül gelişmesine ve ovulasyonun olmasına engel olmaktadır. Bundan dolayı emziren kadınlarda menstrüasyon geri döndükten sonra bile gebe kalma olasılığı düşük olmaktadır. Doğum sonrası dönemde emziren kadınlarda meme ucu uyarısından belirgin olarak etkilenen LH ritmik olarak salgılanmaktadır. Kadınların bebeklerini tam emzirmediği veya etkisiz emzirdiği durumlarda hipotalamustan tekrar normal düzeyde Gonodotropin Realizing Hormon (GnRH) üretilmeye başlanır. GnRH, hipofizi uyararak LH ve FSH salınımını artırır. Bu iki hormon (LH/FSH) hipofizi uyarak östrojen ve progesteron salınımına neden olur ve ovülatuar siklus başlar (12,32-34). Emzirmeyen kadınlarda ovülasyon doğum sonrası 6-12 haftalar arasında olmaktadır. Bebeğin tam ve tama yakın emzirildiği durumlarda ise menstrüasyon ve ovulasyon baskılanarak doğurganlık engellenmiş olur. Doğum sonrası dönemde emziren kadınlarda ovulasyonun ve doğurganlığın geri dönüşünün aşama aşama olduğu belirtilmektedir. Birinci aşamada menstrüasyonsuz folliküler aktivite, ikinci aşamada ovulasyonsuz menstrüasyon, üçüncü aşamada yetersiz luteal aktivitesi olan ovulasyon ve son aşamada da doğurganlık tam olarak dönmektedir (18,24,25,32-34). Emzirme Süresince Doğurganlığın Dönüşünü Engelleyen Diğer Faktörler Doğum sonrası dönemde etkili emzirmeyi olumsuz etkileyen ve laktasyonel amenore yönteminin etkinliğine engel olan faktörler dört grupta toplanmaktadır. Bunlar;(14,15,18,19,20) Bebekle ilgili Durumlar Genel sağlık durumu Prematürite Emme şiddeti Emme güçlüğü durumları (yarık damak, solunum yolu enf. vb) Bebeğin cinsiyeti Bebeğin kilosu, kilo alma- kaybetme Çoğul veya tekil gebelik olması Anne ile İlgili Durumlar Yaş Eğitim durumu Parite Stres durumu, derecesi Emzirme kararlılığı Kazanç durumu Sosyal destek ağı Anneyi bebekten uzak tutan çalışma durumu Kırsal veya kentsel alanda yaşıyor olmak Etnik grup Meme ucu ve meme başı deformiteleri Seksüel davranış Alışkanlıklar (sigara içme, alkol kullanma ve ilaç kullanma vb.) Devamlı kullanılan ilaçlar ve sıklığı Kronik hastalıklar Kilo durumu (doğum sonrası kilo alma veya verme) Beslenme durumu (besin /enerji dengesi) Emzirme Durumu İle İlgili Durmlar Emzirmeye başlama ile doğum zamanı arasında geçen süre Emzirme sayısı: gündüz, gece, haftalık Haftalık veya günlük emzirme süresi toplamı Emzirme devamlılığı (gün, ay, yıl) Bebeğin anne ile aynı odada uyuyor olması Emzirme sırasında tek veya çift meme kullanılması Memelerin pompa veya elle boşaltılması sıklığı Emzirmeden önce veya sonra ek gıda verilmesi durumu Ek gıda tipi (kalorili veya kalorisiz) Ek gıda miktarı Besleme şekli (biberon, kaşık, fincan) Yalancı meme kullanma durumu Annenin iyi beslenmesi Çevresel Faktörler Mevsimler İklim koşulları, kuzey veya güney yarım kürede bulunmak Laktasyonel Amenore Yönteminin Olumlu Ve Olumsuz Yönleri Doğum sonrası dönemde belirtilen kriterlere uyulduğunda etkinliği %98 olan LAM ın bazı olumlu ve olumsuz yönleri bulunmaktadır. Bunlar tablo 1 de sunulmuştur (33-35). Doğum Sonrası Dönemde Laktasyonel Amenore Yöntemini Kullanan Kadınlarda Hemşirelik Etkinlikleri Anne sütünün bebeklerin sağlıklı büyümesi ve gelişmesi için en uygun besin olma özelliğinin yanı sıra emzirmenin anne sağlığına da çok önemli faydaları bulunmaktadır. Sağlığın korunması ve geliştirilmesi önemli hemşirelik aktivitelerindendir. www.korhek.org 387

TAF Preventive Medicine Bulletin, 20010: 9 (4) Tablo 1. Laktasyonel amenore yönteminin olumlu ve olumsuz yönleri Olumlu Yönleri Kullanımı Kolaydır Belirlenen ölçülere uyulduğunda %98 etkilidir Etkinliği doğumdan hemen sonra başlar Cinsel ilişkiyi kesintiye uğratmaz Yan etkisi yoktur Anne sütü ve emzirmeyi olumsuz etkilemez Anne ve bebek sağlığına katkıda bulunur Etkili olması için ek bir yöntem gerektirmez Olumsuz Yönleri Emzirmeyen kadınlar için uygun bir yöntem değildir Etkili emzirme kurallarına uymak zor olabilir Süresi sınırlıdır (ilk 6 ay) Etkili olabilmesi için belirtilen üç kriterin de karşılanması gerekir Cinsel yolla bulaşan hastalıklardan korumaz Hemşireler, ana çocuk sağlığı ve aile planlaması hizmetlerinin istendik düzeye ulaşabilmesinde önemli sorumluluğu olan sağlık personelleridir. Ana- çocuk sağlığı ve aile planlaması hizmetlerinin istendik düzeye ulaşabilmesinde hemşirenin danışmanlık ve sağlık eğitimciliği rolü önemlidir. 1961 yılında uygulamaya giren 224 sayılı kanunun 154. maddesine göre ebe ve hemşirelerin Temel Sağlık Hizmetleri kapsamında doğum öncesi bakım, doğum ve doğum sonrası bakımın yapmaları da beklenmektedir (35). Hemşireler, emzirme ve AP konusunda danışmanlık yaparken hem kadına hem de onun sosyal çevresine ilişkin bilgilerden hareket ederek kadının gereksinimlerine yanıt verecek kişisel bir yaklaşım içinde olmalıdırlar (36). 2003 TNSA da ülkemizde doğum sonrası dönemde emzirme (%16) ile gebelikten korunma davranışının yaygın olduğu belirlenmiştir (3). Hemşireler LAM ın etkin kullanımının sağlanmasında eğitim ve danışmanlık yaparak kadın ve çocuk sağlığına önemli katkıda bulunabilirler. LAM aslında bir aile planlaması yöntemi değildir. Ancak özellikle gelişmekte olan ülkelerde kadınların etkili aile planlaması yöntemi seçinceye kadar kullanabilecekleri bir etkili bir gebelikten koruyucu yöntemdir. LAM doğum sonrası dönemde kadınların etkili ve modern bir yöntem seçinceye kadar kullanabilecekleri potansiyel bir yöntemdir (37-39). LAM ın etkili olabilmesi için yöntem danışmanlığı ve emzirme eğitiminin doğum öncesi dönemden itibaren verilmeye başlaması önemlidir (7). Bu nedenle doğum öncesi bakımda önemli sorumlukları olan hemşirelerin kadınları istenmeyen gebelikten korumak için etkili emzirme konusunda motive etmesi ve bilgilendirmesi önemlidir. Hemşireler, LAM ı kullanan kadınlara yöntem danışmanlığı yaparken emzirmenin kontraseptif etkisi ile ilgili uyulması gereken kuralları açıklayarak kadınların yönteme ilişkin sorularını yanıtlamalı ve kadınların istenmeyen gebeliklerden korunmasına katkıda bulunmalıdır. KAYNAKLAR 1. Özalp S, Tanır HM. İstenmeyen Gebelik ve Düşüklerin Kadın Sağlığına Etkileri. Aktüel Tıp Dergisi Kadın Sağlığı Özel Sayısı. 2001; 6: 42-45 2. Özvarış ŞB. Aile Planlaması. Aktüel Tıp Dergisi Kadın Sağlığı Özel Sayısı. 2001; 6: 45-52 3. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2003. 2 Baskı. Ankara. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Türkiye Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü, T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, Avrupa Birliği, 2005. 4. Daş Z, Sezgin A. Postpartum Dönemde Verilen Aile Planlaması Eğitiminin Etkili Yöntem Kullanımına Etkisi. Sağlık ve Toplum Dergisi. 2001; 11: 62-65 5. Uçan Ş, Saygılı P. Postpartum Dönemde Annelere Verilen Kontrasepsiyon Yöntemleri ile İlgili Eğitimin Etkinliğinin Saptanması. 3. Uluslar Arası Üreme Sağlığı ve Aile Planlaması Kongresi Kitabı. Ankara. Bayt Bilimsel Araştırmalar Yayın ve Tanıtım ltd, 2003, s. 177. 6. Taşkın L. Aile Planlaması. Editör.: Taşkın L. Doğum ve Kadın Sağlığı Hemşireliği. Genişletilmiş VII. Baskı. Ankara. Sistem Ofset, 2005, s. 499-519. 7. Özvarış ŞB, Akın A. Doğum Sonrası Kontrasepsiyon: Aile Planlamasında Karşılanamayan Gereksinimi Azaltmada Yeni Bir Yaklaşım. Nüfus Bilim Dergisi. 1998; 20: 87-97 8. Türkiye de İsteyerek Düşükler. 1998 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması İleri Analiz Sonuçları. Ankara. H.Ü Halk Sağlığı ABD, Türkiye Aile Planlaması Vakfı, Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu. 2002. 9. Laukaran VH, Winkoff B. Contraseptive Use, Amenorrhea and Breastfeeding in Postpartum 388 www.korhek.org

TAF Preventive Medicine Bulletin, 2010: 9(4) Women. Studies in Familly Planning.1985; 16: 293-305 10. Tokuç B, Eskiocak M, Ekuklu G, Saltık A. Edirne Merkezinde 15-49 Yaş Evli Kadınların Aile Planlaması Yöntemleri Konusundaki Bilgi Düzeyleri ve Yöntem Kullanım Oranları. Sted. 2005; 14: 8-14. 11. Erdemir F. Emzirmeyi Erken Dönemde (6 Aydan önce) Sonlandırma Nedenleri II. Ulusal Hemşirelik Kongresi Bildirileri. İzmir. Ege Üniversitesi Basımevi, 1990. 12. Karaçam Z. Normal Postpartum Dönemin Fizyolojisi ve Bakımı. Editör.: Şirin A. Kadın Sağlığı. 1. Baskı. İstanbul. Bedray Basın Yayıncılık Ltd, 2008, s. 708-759. 13. Ünlüoğlu İ. Laktasyonel Amenore Metodu. Turkiye Klinikleri Jinekoloji ve Obstetri Dergisi. 2006; 2: 60-67. 14. Kennedy KI, Labbok MH, Van Look PFA. Lactational Amenorrhea Method for Family Planning. International Journal of Gynecology & Obstetrics. 1996; 54: 55-57 15. Kennedy KI, Rivare R, McNelly AS. Consensus Statement on the Use of Breastfeeding as a Family Planning Method. Contraception.1989; 39: 477-496. 16. Tommaselli GA, Guida M, Palomba S, Barboto M, Nappi C. Using Complete Breastfeeding and Lactational Amenorrhoea as Birth Spacing Methods. Contraception. 2000; 61: 253-257. 17. Djerassi C, Short R. Laktasyon. Editör.: Dervişoğlu AA. Kontraseptif Yöntemler: Uluslararası Basım. 1 Baskı. Ankara. Demircioğlu Matbaacılık, 1990, s. 195-210 18. Diaz S. Determinants of Lactational Amenorrhea. International Federation of Gynecology & Obstetrics. 1989; 1: 83-89. 19. Shawky S, Abalkhail AB. Maternal Factors Associated with the Duration of Breasfeeding in Jeddah. Suadi Arabia. Pediatric and Perinatal Epidemiology. 2003; 17: 91-96. 20. Simondon KB, Delaunay V, Diallo A, Elguero E, Simondon F. Lactational Amenorrhea is Associated with Child Age at the Time of Introduction of Complementary Food: A Prospective Cohort Study in Rural Senegal, West Africa. American Journal of Clinical Nutrition. 2003; 178: 154-161. 21. Lewis PR, Brown JB, Rengree MB, Short RV. The resumption of Ovulation and Menstruation in a Wellnourished Population of Women Breastfeeding for an Extended Period of time. Fertil Steril. 1991; 55: 529-536. 22. Gray RH, Campbell OM, Apelo R, Eslami SS, Zacur H. Ramos RM at all. Risk of Oveulation During Lactational. Lancet 1990; 6: 25-29. 23. Hajian Tilaki KO. Factors Affecting the Pattern of Postpartum Amenorrhea. Annals of Saudi Medicine. 2002; 22: 404-407. 24. Wasalathanthri BS, Kamani H. Lactational Amenorrhea/Ovulation and Some Their Determinants: A Comparison of Well-Nourished and Unnourished Women. Fertil and Sterility 2001; 76: 317-325. 25. Baszak E, Radomanski T, Sikorski R. Resumption of Menstruation During Actation After Delivery. Ginekologia Polska. 2000; 71: 1001-1006. 26. Perez A, Labbok M H, Queenan J T. Clinical Study of the Lactational Amenorrheoa Method For Family Planning. The Lancet. 1996; 339: 968-970. 27. Cui N, Tang G, Li M. An Analysis of Breastfeeding Patterns and Menses Returning in Chengdu, China. Journal of Obstetrics and Gynaecology Research. 1999; 25: 266-70. 28. The World Health Organization Multinational Study of Breast-Feeding and Lactational Amenorrhea. III. Factors Associated with Lenthg of Amenorrhea World Health Organization Task Force on Methods for the Natural Regulation of Fertility. Fertility and Sterility. 1999; 72: 431-439. 29. Doğum Sonrası Kontrasepsiyon. Aile Planlaması Klinik Uygulama El Kitabı. II. Basım. TC. Sağlık Bakanlığı. İnsan Kaynağını Geliştirme Vakfı. 1996. 30. Djerassi C, Short R. Laktasyon. Editör: Dervişoğlu AA.: Kontraseptif Yöntemler. Uluslararası Basım. 1 Baskı. Ankara. Demircioğlu Matbaacılık, 1990, s. 195-210 31. Cooney KA, Nyirabukeye T, Labbok M H. An Assessment of the Nine-Month Lactational Amenorrhea Method (MAMA-9) in Rwanda. Studies in Family Planning. 1996: 27; 162-171. 32. Mungan T. Laktasyonda Kontrasepsiyon 3. Uluslararası Üreme Sağlığı ve Aile Planlaması Kongre Kitabı. Bayt Yayıcılık. 2003, s. 151. 33. Kennedy KI, Kotelchuck M. Policy Considerations for the Introduction and Promotion of the Lactational Amenorrhea Method: Advantages and Disadvantages of LAM. Journal of Human Lactation. 1998: 14(3): 191-203 34. Kennedy KI, Visness CM. Contraceptive Efficacy of Lactational Amenorrhoea. Lancet. 1992; 25: 227-30 35. Kocaman G. Hemşireliğin Günümüzdeki Konumunun Temel Sağlık Hizmetleri Açısından İncelenmesi. II. Ulusal Hemşirelik Kongresi Bildirileri. İzmir. Ege Üniversitesi Basımevi, 1990. 36. Erenel AŞ, Eroğlu K. Doğum Sonu İlk Altı Ayda Ev Ziyareti ile Desteklenmiş Emzirme Modelinin Etkili Emzirme Davranışına Etkisi. Hacettepe www.korhek.org 389

TAF Preventive Medicine Bulletin, 20010: 9 (4) Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi. 2005; 12: 43-55 37. Salway S, Naruni S. Uptake of Contraception During Postpartum Amenorrhoea: Understandings and Peferences of Poor, Urban Women in Bangladesh. Social Science and Medicine. 1998; 47: 899-909. 38. Ravera M, Ravera C, Reggiori A. A study of Breastfeeding and the Return of Menses in Hoima District, Uganda. East African Medical Journal. 1995; 72: 147-149. 39. Peter AE, Perez-Escamilla R, Labboka MH. Multicenter Study of the Lactational Amenorhhea Method (LAM) III: Effectiveness, Duration, and Satisfaction With Reduced Client-Provider Contact. Contraception. 2000; 62: 221-230. 390 www.korhek.org