Sunum ve Sistematik 1. ÜNİTE: HÜCRE, ORGANİZMA VE METABOLİZMA KONU ÖZETİ Bu başlık altında, ünitenin en can alıcı bilgileri, kazanım sırasına göre en alt başlıklara ayrılarak hap bilgi niteliğinde konu özeti olarak sunulmuştur. 1. BÖLÜM: CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ALIŞTIRMALAR Bu başlık altında her bölüm kazanımlara ayrılmış, kazanımlar tek tek çözümlü temel alıştırmalar ve sorular ile taranmıştır. Özellikle bu kısmın sınıf içinde öğrencilerle işlenmesi öngörülmüştür. 1.BÖLÜM: CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ UYGULAMALI SORULAR Bu başlıklar altında uygulamalar yaparak öğrenciye yorum, analiz, sentez yetisinin geliştirilmesi hedeflenmiştir. 1.BÖLÜM: CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ Canlıların Ortak Özellikleri KONU KAVRAMA TESTİ TEST - 1 Bu başlıkla üniteler alt bölümlere ayrılmış, her bölümün içerdiği kazanım ve alt başlıklar dikkate alınarak testler oluşturulmuştur. HÜCRE, ORGANİZMA VE METABOLİZMA ÜNİTE YAZILI SORULARI Bu başlık altında resmi ve özel okul yönetmeliklerinde öngörülen formatlar ile ünitenin tamamını kapsayan yazılı soruları konulmuştur. Bu uygulamanın amacı, öğrenciyi okuldaki yazılılara hazırlamak ve öğrencinin okul başarısını arttırmaktır. HÜCRE, ORGANİZMA VE METABOLİZMA ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ Bu başlık altında ünitenin geneli sorularla taranmış, öğrencinin bu ünite ile ilgili sınava hazır bulunulmuşluğu ölçme yoluna gidilmiştir. Bu başlık, ünitenin finali niteliğindedir.
1. ÜNİTE: HÜCRE, ORGANİZMA VE METABOLİZMA KONU ÖZETİ 1. BÖLÜM: Canlıların Ortak özellikleri A. CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ Tüm canlılar aşağıdaki özelliklere sahiptir. 1. Hücresel yapı: Tüm canlıların yapı, işlev ve üreme birimi hücredir. Bazı canlılar tek, bazıları çok hücrelidir. Hücre yapısına göre ise prokoryot veya ökoryot olabilir. 2. Beslenme: Tüm canlılar metabolik aktivitelerini devam ettirebilmek için besin maddelerine ihtiyaç duyar. Beslenme biçimlerine göre canlılar üç grupta toplanır; Ototorof canlılar: Fotosentez veya kemosentez ile ihtiyaç duydukları besinleri kendileri üretir. Ör: Bitkiler Heterotrof canlılar: Besinlerini diğer canlılardan sağlar. Ör. Hayvanlar Hem otorof hem heterotrof canlılar: Fotosentez yaparak besin üretebilirlerken dışarıdan hazır besin de alabilirler. Ör: Böcekçil bitkiler, öglena 3. Solunum: Tüm canlılar yaşamsal faaliyetlerini gerçekleştirmek için enerjiye ihtiyaç duyarlar. Bu enerjiyi de oksijensiz veya oksijenli solunum yaparak elde ederler. Oksijensiz solunum Glikoz 2 Etil alkol + 2CO 2 + 2 ATP Glikoz 2 Laktik asit + 2 ATP Oksijenli solunum Glikoz + 6 O 2 6CO 2 + 6H 2 O + 38 ATP 4. Hareket: Bazı canlılar aktif olarak hareket edebilir. Ör: Hayvanların çoğu. Bazıları ise bir yere bağlı olarak yaşar, yer değiştirmez. Ör: Bitkiler, mercanlar. Bazı canlılar ise bulundukları ortamla pasif hareket eder. Ör: Bazı tek hücreliler. 5. Metabolizma: Hücrede meydana gelen tüm yapım ve yıkım tepkimelerine metabolizma denir. Metabolizma ikiye ayrılır: Anabolizma (Özümleme): Basit moleküllerin birleştirilerek karmaşık moleküller sentezlenmesidir. Ör: Protein sentezi. Katabolizma (Yadımlama): Kompleks moleküllerin daha basit moleküllere parçalanmasıdır. Ör: Sindirim. 6. Çevresel uyarılara tepki: Tüm canlılar çevreden gelen değişikliklere karşı tepki oluşturur. Bu durum canlının yaşama şansını arttırır. 7. Büyüme: Tek hücreli canlılarda sitoplazmanın hacminin artması ile gerçekleşirken, çok hücreli canlılarda mitoz bölünme ile gerçekleşir. Bitkilerde büyüme yaşam boyu devam ederken, hayvanlarda büyüme sınırlıdır. 8. Üreme: Canlılar nesillerini devam ettirebilmek için ürerler. Bazı canlılar kısa sürede, tek başına ve genetik yapıyı değiştirmeden eşeysiz ürerken, bazı canlılar iki farklı ata canlı ile genetik özellikleri değiştirerek eşeyli ürerler. 9. Organizasyon: Hücre içinde de bir organizasyon vardır. Çok hücreli canlılarda ise özelleşmiş hücreler aşağıdaki şekilde birleşerek bir organizasyon oluşturur. Hücre Doku Organ Sistem Organizma 10. Boşaltım: Metabolik faaliyetler sonucunda oluşan zararlı veya fazla maddelerin vücuttan uzaklaştırılmasıdır. Bunun için hücre zarı, özel organeller, deri, böbrekler, solunum organları, yapraklar ve kök gibi yapılar kullanılır. 11. Homeostasi (İç denge): Çevre şartlarının değişmesine rağmen iç ortamın sürekli sabit değerlerde tutulmasıdır. 2. BÖLÜM: CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ A. Canlılardaki İnorganik Bileşikler Yapılarında genellikle karbon atomu içermeyen ve canlılar tarafından üretilemeyen maddelerdir. Sindirilmeden hücre zarından geçebilirler. Enerji verici olarak kullanılmazlar. Su, asit, baz, tuz ve mineraller inorganik bileşiklerdir. Su canlı vücudunun büyük kısmını oluşturur. Çözücü özelliği sayesinde madde taşınması, boşaltım, sindirim gibi metabolik işlerde görev yapar. B. Canlılardaki Organik Bileşikler: Yapısında karbon (C), hidrojen (H) ve oksijen (O) atomu bulunduran ve canlılar tarafından sentezlenebilen moleküllerdir. 9
CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ALIŞTIRMALAR 1. BÖLÜM CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ Kazanım 1.1.1: Bir hücre üzerinden canlıların ortak özelliklerini açıklar. Temel Alıştırma Hücre, canlının bütün etkinliklerini gerçekleştirebilen, en alt düzeydeki yapıdır. Bütün organizmalar, yapı ve işlevlerin temel birimleri olan hücre ya da hücrelerden oluşur. Bu durumla ilgili, yanda şekli verilen tek hücreli canlı olan öglena; a. Besin ihtiyacını nasıl karşılar? b. Besinin yapısındaki kimyasal bağ enerjisini nasıl açığa çıkarır? c. Açığa çıkan enerjiyi hangi amaçla kullanır? d. Hücreden genetik materyal çıkarılırsa ne olur? Çözüm a. Öglena, ışık varlığında kendi besinini üreten, ışık olmadığında ise bulunduğu ortamdan besin alan bir organizmadır. Bu nedenle hem ototrof hem de heterotrof bir canlı olarak tanımlanır. b. Ürettiği ya da dışarıdan aldığı besini sindirerek organik yapıtaşlarına ayırır. Besinin organik yapıtaşlarını hücresel solunum tepkimelerinde daha küçük parçalara (inorganik maddelere) ayırırken, kimyasal bağlarda depolanmış enerjinin de açığa çıkmasını sağlar. c. Hücresel solunumla açığa çıkan enerji önce ATP ye dönüştürülür. Üretilen ATP hücredeki şu olayların gerçekleşmesi için kullanılır: H Dış ortamla madde alışverişi (aktif taşıma) H Hücredeki çeşitli yapısal ve işlevsel maddelerin sentezlenmesi H Hücredeki yapım ve yıkım olaylarının yani metabolik tepkimelerin gerçekleştirilmesi H Metabolik tepkimeler sonucu açığa çıkan zararlı atıkların hücreden uzaklaştırılması (boşaltım) H Çevresel uyarılara tepki oluşturulması H Hücrenin bölünerek çoğalması H Hücre içi iletişimin kurulması (hücresel organizasyonun sağlanması) d. Hücre yapısından genetik materyal çıkarıldığında bu ana kadar açıklanan olaylardan hiç biri gerçekleşemez. Hücrenin genetik materyali canlılıkla ilgili tüm bilgileri içeren ve yöneten moleküldür. 1. Heterotrof tek hücreli canlı olan paramesyum, aldığı besinin yapısında depolanmış kimyasal bağ enerjisini, l. Sindirim tepkimeleri ll. Hücresel solunum tepkimeleri lll. Sillerin hareketi olaylarından hangileri ile açığa çıkarır? 2. Fotosentetik bir bakteri ile kloroplastsız bir bitki hücresinde, l. Protein sentezi ll. Glikoz sentezi lll. Selüloz sentezi olaylarından hangileri ortak olarak gerçekleşir? 19
CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ UYGULAMALI SORULAR 1. Üreme Hareket etme Beslenme 1 2 3 Büyüme Boşaltım Solunum 4 5 6 Yukarıdaki yapılandırılmış gridde canlıların ortak özelliklerinden bazıları numaralandırılarak verilmiştir. Yapılandırılmış griddeki özelliklerden; a. Hangisi/Hangileri metabolik faaliyetler sonucunda açığa çıkan atıkların hücreden uzaklaştırılma olayıdır? b. Hangisi/Hangileri gerçekleşirken hücredeki enerji miktarı artar? c. Hangisinin/Hangilerinin gerçekleşmesi için hücresel enerji (ATP) kullanılır? d. Hangisi/Hangileri bireyin yaşaması için değil, bireyin ait olduğu türün sürekliliği için gereklidir? e. Hangisi/Hangileri bireydeki kütle ve hacim artışını ifade eden bir kavramdır? f. Hangisi/Hangileri canlının çevresel uyarılara gösterdiği tepkidir? 3. Tek hücreli heterotrof bir canlı olan paramesyumun oksijenli solunum yaptığı bilinmektedir. Aşağıda numaralandırılarak verilen ve bir ay süre ile oda sıcaklığında tutulan paramesyum kültürlerinden hangilerinde birey sayısında artış olması beklenir? I saf su kavanoz III II kapak muz kabuğu kuru yaprak saf su kavanoz muz kabuğu kuru yaprak saf su havası alınmış kavanoz 4. Canlıların ortak özellikleriyle ilgili aşağıdaki ifadelerin yanındaki kutucuklara doğru olanlar için (+), yanlış olanlar için ( ) işareti koyunuz. a. Hücrelerde çeşitli görevleri yapmak üzere özelleşmiş organeller bulunur. 2. Tek hücreli canlılarda, metabolik faaliyetlerin birbirleriyle uyum içerisinde gerçekleşmesine hücresel organizasyon denir. Çok hücreli canlılarda ise bu uyum ve düzen çeşitli organizasyon düzeyindeki yapılarla sağlanır. Aşağıdaki tabloda birinci sütunda çok hücrelilerdeki organizasyon düzeyleri yer alırken, ikinci sütunda çok hücreli bir organizma olan insanın vücudundaki çeşitli yapılar yer almaktadır. Aşağıdaki organizasyon düzeyleri ile insan vücudundaki veya hücrelerindeki yapıları eşleştiriniz. I. II. III. IV. V. VI. Organizasyon düzeyleri Organ Sistem Molekül Doku Organel Hücre a. b. c. d. e. f. İnsan vücudundaki yapılar Hemoglobin Kalp Kan Alyuvar Dolaşım Ribozom b. c. d. e. f. g. Bir hücrelilerin tümü inorganik maddeleri kullanarak basit organik bileşik sentezleyebilir. Çok hücreli canlılarda büyüme, doku hücrelerinin bölünmesi ve hücre kütlesinin artışı ile olur. Canlılar, nesillerini devam ettirebilmek ve bireysel yaşamlarını sürdürebilmek için ürerler. Canlılar, besinin yapısındaki kimyasal enerjiyi hidroliz tepkimeleri ile açığa çıkarırlar. Tatlı suda yaşayan öglenanın hücresindeki fazla suyu kontraktil kofulla dışarı atması bir boşaltım olayıdır. Küstüm otunun dokununca yapraklarını kapaması, çevresel uyarıya karşı gösterdiği bir tepkidir. h. Canlı tüm hücrelerde protein sentezi gerçekleşir. ı. Çok hücreli organizmalarda anabolik tepkimeler katabolik tepkimelerden fazla ise canlı yaşlıdır. 23
CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ Canlıların Ortak Özellikleri KONU KAVRAMA TESTİ TEST - 1 1. Tüm canlılar tarafından yapılan hücresel solunumun temel amacı aşağıdakilerden hangisidir? A) Organik bileşikleri inorganik bileşiklere dönüştürmek B) Doğadaki O 2 ve CO 2 döngüsünde görev almak C) Metabolik faaliyetleri için gerekli olan ATP yi üretmek D) Besin maddelerinden alkol veya asit oluşturmak E) Solunum organı ile O 2 alıp CO 2 vermek 2. l. Mitoz bölünme ile büyüme ll. İnorganik maddelerden organik madde sentezleme lll. Eşeyli ve eşeysiz olarak çoğalma lv. Çevresel uyarılara bağlı yönelim hareketi yapma Yukarıda verilen özelliklerin hepsine sahip olan canlı hangisidir? 4. Yanda bir insanda metabolizma hızının yaşa bağlı değişim grafiği gösterilmiştir. Bu grafikle ilgili, Metabolizma hızı l. 0 20 yaş aralığında harcanan enerji miktarı 20 40 en fazladır. ll. 20 40 yaş aralığında en hızlı büyüme gerçekleşir. lll. 40 ve sonrasında mitoz bölünme hızı düşüktür. ifadelerinden hangileri doğru değildir? A) Yalnız ll B) Yalnız lll C) l ve ll D) ll ve lll E) l, ll ve lll Yaş A) B) C) D) E) 5. Eşeysiz Üreme Eşeyli Üreme 1. Tek ata canlı vardır. 1. İki ata canlı vardır. 2. Yavrular kısa sürede 2. Uzun süre alır. oluşur. 3. Temeli mitoz bölünmeye 3. Mayoz bölünme ve dayanır. döllenme görülür. 4. Oluşan yavrular ata canlı ile aynı genetik yapıdadır. 5. Tür içi çeşitlilik sağlar. 4. Oluşun yavrular farklı genetik özellikler taşır. 5. Tür içi çeşitlilik oluşturmaz. 3. Aşağıdaki canlılardan hangisi, karşısında verilen yapıyı aktif hareket etmek için kullanmaz? A) Amip Yalancı ayak B) Terliksi hayvan Sil C) Öglena Kamçı D) Ayçiçeği Yaprak E) Balina Yüzgeç Ece yazılı öncesinde eşeyli ve eşeysiz üreme özelliklerini yazarak yukarıdaki çalışma sayfasını hazırlamıştır. Ece kaç numaralı özellikleri yer değiştirirse tablodaki hatasını düzeltmiş olur? A) Yalnız 3 B) 1 ve 2 C) 2 ve 4 D) 3 ve 5 E) 4 ve 5 25
6. Aşağıda verilen canlıların ortak özelliklerinden hangisini gerçekleştiremeyen birey yaşamaya devam eder? 9. A) Solunum B) Boşaltım C) ATP üretimi D) Beslenme E) Üreme Maya çözeltisi Bromtimol mavisi Maya ve şeker çözeltisi A B Bromtimol mavisi 7. Canlıların ortak özelliklerinden biri de bulundukları ortamın koşullarına adaptasyon (uyum) göstermeleridir. 8. Aşağıdakilerden hangisi canlının bulunduğu ortamda yaşama ve üreme şansını arttıran adaptasyonlardan biri değildir? A) Bukalemunun bulunduğu yere göre renk değiştirmesi B) Kurak ortam bitkilerinde yaprakların dar olması C) İstiridyelerin yapıştığı yere göre değişik kabuk şekilleri kazanması D) Kutuplarda yaşayan hayvanların yağ depolaması E) Kertenkelenin tehlike anında kuyruğunu bırakması Kalp Tavşan Kas hücresi 1 2 3 Kas doku Mitokondri Dolaşım sistemi 4 5 6 Yukarıda numaralandırılarak resimleri verilen yapıların belli bir organizasyona göre basitten karmaşığa doğru sıralanışı aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) 5 3 4 1 6 2 B) 3 4 5 1 6 2 C) 2 6 1 3 4 5 D) 5 1 4 2 6 3 E) 5 3 1 4 6 2 Şeker çözeltisi Bromtimol mavisi C Yukarıdaki şekil bir öğrencinin düzenlediği deneyi göstermektedir. A düzeneğindeki deney tüpüne sadece bira mayası çözeltisi koyan öğrenci, B düzeneğindeki tüpe bira mayası ve şeker çözeltisi koymuştur. C düzeneğindeki deney tüpüne ise sadece şeker çözeltisi koyduktan tüplerin ağzını U borusu girişine izin verecek birer tıpa ile kapatmıştır. U borularının birer uçlarını delikli tıpalar ile hazırladığı deney tüplerine yerleştirdikten sonra, diğer uçlarını ise bromtimal mavisi içeren deney tüplerine daldırmıştır. Deney düzeneklerini hazırladıktan sonra oda sıcaklığında 30 dakika bekletmiştir. (Bromtimol mavisi karbondioksit varlığında sarı-yeşil renk alan bir kimyasal ayraçtır.) Bu deneyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Deneyin amacı, bira mayalarının bazı canlılık özelliklerini gözlemlemektir. B) B düzeneğindeki deney tüpüne eklenen şeker bira mayasının besin ihtiyacını karşılar. C) A ve B düzeneklerinde bromtimol mavisi aynı hızda renk değiştirir. D) C düzeneğinde canlı olmadığı için bromtimol mavisi renk değiştirmez. E) Bromtimol mavisinde renk değişikliğine neden olan karbondioksit gazı bira mayasının hücresel solunum tepkimeleri sonucunda açığa çıkar. 1. C 2. E 3. D 4. A 5. D 6. E 7. C 8. A 9. C 26
HÜCRE, ORGANİZMA VE METABOLİZMA ÜNİTE YAZILI SORULARI 1 T.C. Lisesi Öğrencinin Adı / Soyadı: / Öğretim Yılı 9. Sınıf Dönem Biyoloji Yazılı Soruları No: / Sınıfı: Aldığı Not: 1. I. İnorganik maddelerden basit organik madde sentezleyebilme II. Hücresel yapıya sahip olma III. Hücresel solunum sırasında oksijen tüketme IV. Metabolik tepkimelerde enzim kullanma V. Eşeyli üreme ile kalıtsal çeşitliliği sağlayabilme VI. Çevresel uyarılara aktif hareket ederek tepki verebilme VII. Metabolik atıkları hücresel yapıdan uzaklaştırabilme VIII. Metabolik olaylar için özelleşmiş hücresel yapılar bulundurma IX. Halkasal DNA bulundurma X. Neslinin sürekliliğini sağlama Cevap Yukarıdaki özelliklerden hangileri tüm canlılar için ortaktır? Yazınız. (Puan ) 2. Aşağıdaki kavramları birer cümle ile açıklayınız. Cevap Dehidrasyon Hemoliz Denatürasyon Aktivasyon enerjisi Otoliz Hipertonik ortam Kofaktör Kohezyon kuvveti Kolaylaştırılmış difüzyon Koloni (Puan ) 3. 500 maltozun hidrolizinden açığa çıkan glikozlar nişasta sentezinde kullanılırsa kaç molekül H 2 O oluşur? Açıklayınız. Cevap 81
HÜCRE, ORGANİZMA VE METABOLİZMA ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ - 1 1. Suyun öz ısısının yüksek olması, I. Yüksek enerji içeriği ile buharlaşma ile vücudun serinlemesi II. Kıyı bölgelerinde iklimin ılıman olması III. Sudaki sıcaklık değişimlerinin yavaş olması ve dolayısıyla sucul canlıların zarar görmemesi sonuçlarından hangilerinin gerçekleşmesini sağlar? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 4. Bir organizmanın kararlı bir iç ortama sahip olmasına homeostasi denir. Bu kararlı ortamın sürekliliği canlının hayatta kalma şansını arttırır. Aşağıdakilerden hangisi insan vücudunda homeostasi ile sağlanmış dengelerden biri değildir? A) Vücut sıcaklığının 36,5 C'de tutulması B) Kanın ph'ının 7-9 arasında tutulması C) Kandaki glikoz oranının 100 ml'de 90-110 mg arasında tutulması D) Vücut sıvılarındaki tuz oranının % 0,9'da tutulması E) Kan basıncının 80-120 mm - Hg arasında tutulması 2. Bir bitkinin yaprağından alınan üç hücre, üç farklı sıvı ortama konarak eşit süre tutulmuşlardır. Bulundukları sıvı ortamdan çıkarılan hücrelerin mikroskoptaki görüntüleri, Hücre özsuyu Hücre özsuyu Boşluk Hücre özsuyu 5. Canlılar hücresel yapılarına, metabolik faaliyet çeşitlerine ve organizasyon düzeylerine göre farklılık gösterirler. I. Pandorina II. Maya III. Bakteri IV. Amip V. Volvox Sitoplazma 1. ortamdaki hücre Sitoplazma 2. ortamdaki hücre Sitoplazma 3. ortamdaki hücre Yukarıdaki canlıların karmaşıklık dereceleri açısından basitten gelişmişe doğru sıralanışı hangisinde doğru olarak verilmiştir? şekildeki gibi olduğuna göre, hücrelerin bırakıldıkları ortamların suda çözünen madde yoğunluğu çok olandan az olana doğru sıralanışı aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) II - III - IV - V - I B) IV - I - II - III - V C) III - II - IV - I - V D) III - IV - II - I - V E) I - II - III - V - VI A) 1 > 2 > 3 B) 2 > 3 > 1 C) 3 > 1 > 2 D) 3 > 2 > 1 E) 1 > 3 > 2 6. Hücre iskeletinin en önemli görevi hücreye mekanik olarak desteklik sağlamak ve şeklini korumaktır. 3. Bir hayvan hücresinde protein içeren bir besin maddesinin fagositoz ile alınıp, monomerlerinden ATP üretilinceye kadar aşağıdaki organellerden hangisi görev almaz? A) Besin kofulu B) Lizozom C) Mitokondri D) Hücre zarı E) Sentriol Bu görev aşağıdaki hücrelerden hangisi için daha büyük önem taşır? A) Karaciğer hücresi B) Yaprak hücresi C) Bitki kök hücresi D) Yaprak sapı hücresi E) Paramesyum hücresi 89