Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 477-493 Ebru ELPE 1 KAYSERİ YAPILARI ÖRNEĞİNDE KÖŞK MİNARELER Özet Minare, camilerin önemli unsurlarından birisidir. Mimaride camilerin ortaya çıkışıyla birlikte çeşitli biçimlerde minareler de görülmeye başlamıştır. Makalemize konu olan köşk minare de bu minare biçimlerinden biridir. Bu minare biçiminin benzerleri Kuzey Afrika daki devletler ve hanedanların inşa ettirdikleri minarelerinin üst kısımları ya da gözetleme kulesi işlevine sahip olan yapılar ya da kiliselerin çan kulelerinde görülür. Ülkemizde İç Anadolu bölgesinde özellikle Kayseri de sık örnekleri görülen bu minare tipi, Mimar Sinan ın İstanbul da inşa ettiği birkaç mescitte de bulunmaktadır. Geç dönem uygulaması olarak düşünülen köşk minareye minber ile olan benzerlikten dolayı minber minare de denilmektedir. Bu makalemizde ağırlıklı olarak Kayseri deki köşk minareli camile ele alınmış olup, bu uygulamanın diğer şehirlerdeki örneklerine de değinilmiştir. Anahtar Kelimeler: Cami, Minare, Köşk Minare, Kayseri, PAVILION MINARETS IN THE EXAMPLES of KAYSERİ BUILDINGS Abstract Minaret of the mosque is one of the important elements. With the emergence of the minaret of the mosque architecture began to appear in various formats. The subject of our article khosk minaret is one of the ways. This form of minarets like structures seen in the upper part or function with the observation tower or steeple of the church they built the minaret of states and dynasties in North Africa. Central Anatolia region of our country, especially in Kayseri common examples of this type of minarets, there are also several mosques built by Mimar Sinan in Istanbul. Because of its similarity to late application as contemplated khosk minaret is also called the minber-minaret. This article has mainly dealt pavilion is camila minarets in Kayseri also discussed examples of these practices in other cities. Keywords: Mosque Minaret Minaret Pavilion, Kayseri. 1 Yrd. Doç. Dr. Batman Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, ebru.elpe@batman.edu.tr
Ebru Elpe 478 GİRİŞ Camilerde ezan okunması işlevi için ayrılmış bir unsur olan minare, cami mimarisinin önemli elemanlarından biridir. Minarenin ilk ortaya çıkışı islamın ilk devirleri ile birliktedir. Ezana çağırma işlevine sahip olan minarenin ortaya çıkışı bu işlevi yerine getirecek bir mimari unsura duyulan ihtiyaç doğrultusunda gerçekleşmiştir. Minare biçimlerinde dönem, üslup gibi farklılıklardan dolayı çeşitlilik görülmektedir. İslamın erken dönemlerindeki minarelerin daha çok Roma ya da erken Hristiyan dönemlerine ait olan kulelerden esinlenerek inşa edildiği düşünülmektedir. Cami inşası ile birlikte minare formlarında ve minarenin konumlarında, dönem, bölgesel ya da ulusal üslup gibi özellikler dolayısıyla değişiklikler görülmüştür. Minber ile biçimsel benzerliğinden dolayı bu tür minarelere minber-minare de denilmektedir. Bazı yayınlarda köşk minare ifadesi geçiyor iken bazı yayınlarda da köşk minare ifadesine rastlanmaktadır. Köşk minare ilgili bazı tespitler yapılmıştır. J. Schacht tarafından Mısır'da ve Anadolu'da bazı mescidlerde rastlanan bir minare tipine dikkat çekilmek istenmiştir. Bu tipteki minarelerde dıştan bir meyilli taş merdiven ile bunun üst kısmında küçük bir köşk şeklinde kapalı bir şerefe bulunmaktadır. 2 Bu minare tipi ile minber biçimsel olarak benzerlik göstermektedir. Bundan dolayı, köşk minarelere minber minare de denmektedir. Köşk minareler ile minberler arasında biçimsel açıdan benzerliğin yanı sıra işlevsel açıdan da yüksek bir yerden seslenmek anlamında benzer oldukları da söylenebilir. 3 Ayrıca bu tarz minareler ile namazgahlar arasında da biçimsel anlamda benzerlikler bulunmaktadır. Biçimsel olarak minbere benzeyen namazgahlar köşk kısımları ile birlikte köşk minarelere de benzemektedir. Köşk minarelere benzeyen minare biçimlerinin, özellikle köşk minarelerin köşk kısımlarının, erken örnekleri Aglebi mimarisine ait bazı yapılarda görülmektedir. 9 yüzyıl yapısı olan Tunus taki Sefakis Camii-i Kebir in minaresinin şerefesi ve ayrıca Tunus kenti Camii-i Kebirin minaresinin üst kısmı da 4 köşk minarelerin köşk kısımları ile benzerlik göstermektedir. Kuzey Afrika da X-XI yüzyıllarda hüküm sürmüş olan olan devletlerin, hanedanlarının camilerinin minarelerinin şerefe kısımları tıpkı köşk minarelerin şerefe kısımları gibi sütunlu olarak düzenlenmişti. Köşk minarelerinin köşk kısımlarının kökenini X-XI yüzyılda aramak ihtimal dahilindedir. Bunun yanı sıra islami olmayan unsurlarda da köşk minarenin kökenleri aranabilir özellikle köşk kısımlarının sütunlu olarak düzenlenmesinin kökeninde Hristiyan dönemi yapılarının gözetleme kuleleri ya da kiliselerin çan kulelerinin mimarisi de aranabilir. Köşk minareler, genelde mescitlerde yer almaktadırlar mescitlerde ise Cuma namazı kılınmadığı için genelde minber bulunmaz. Minber minare olarak da adlandırılan köşk minarelerin minber işlevi de görüp görmediği bilinmemekle birlikte belki de bir zamanlar böyle bir işleve de sahip olmuş idiler. 2 Semavi Eyice, İstanbul da Bazı Cami ve Mescid Minareleri,Türkiyat Mecmuası, Cilt 10, İstanbul, 1953.,ss. 247-268 3 Semavi Eyice, İstanbuldaki Bazı Cami ve Mescid Minareleri, s. 254 4 Sibylle Mazot, Aglebi Tarihi, veaglebi Mimarisi, İslam Sanatı ve Mimarisi,(Edt. Markus Hattstein, Peter Delius), Literatür Yayınları, İstanbul, 2007, ss: 130-132
479 Kayseri Yapıları Örneğinde Köşk Minareler METOT Kayseri de inşa edilmiş, köşk minareye sahip yapıların incelenip değerlendirilmesi sonucunda oluşturulan bu makale, Giriş, Metot, Bulgular, Sonuç, Resimler ve Kaynakça olmak üzere toplam altı bölümden oluşmaktadır. Makaleyi hazırlarken basılı yayınların yanı PDF yayınlara da başvurulmuş olup, makalede, çoğu tarafımızdan çekilen resimler kullanılmış olup, internet kaynaklarında bulunan resimlere de yer verilmiştir. Tarafımızdan çekilip kullanılan resimlerin yanına Resim tarafımızdan çekilmiştir ifadesi yazılmış, tarafımızdan çekilmeyen resimlerin yanına ise resmin alındığı kaynak belirtilmiştir. Yapıların inşa ve onarım tarihleri, hem hicri hem de miladi olarak yazılmıştır. Bunun için de Faik Reşit Unat tarafından yazılan, Hicri Tarihleri Miladi Tarihlere Çevirme Kılavuzu adlı kitaptan faydalanılmıştır. Makale konumuz kayseri yapılarındaki köşk minare uygulamaları olduğu, için Kayseri dışındaki illerde bulunan köşk minareli yapılardan tespit edilenlere sonuç kısmında değinilmiştir. BULGULAR Kayseri, köşk minareli yapıların fazla olduğu bir ildir. Gerek merkez gerekse ilçelerde köşk minareli yapı örnekleri bulunmaktadır. Kayseri Develi Ulu Cami (Sivasi Hatun, Siva Sitti Hatun Camisi), H. 680/1281-1282 yılında inşa ettirilmiştir. 5 Transept planlı bir yapı olan bu cami, kesme taş ile inşa edilmiştir. Bu yapının köşk minaresi kuzeydeki taç kapısı üzerinde yer almaktadır. Dört sütun üzerine oturan yuvarlak kemerler ve onların üzerinde de külahtan oluşmaktadır. 6 Bu minarenin yapıya daha sonraki dönemlerde ilave edildiğini düşünmekteyiz.(resim 1) Kayseri Gubaroğlu Camisi, kapısının üzerindeki tabelaya göre 1369 yılında inşa edilmiştir. Günümüzde ibadete kapalı olan bu caminin köşk minaresi, batı duvarına bitişiktir.20 basamaklı bir merdivenle çıkılan bu minarenin köşk kısmı, dört sütun üzerine oturan kemerler ve onun üzerinde yer alan külah kısmından ibarettir. Sütun başlıkları baklavalı olan bu minarede kemerler arası gergiler demirdendir.( Resim 2,3) Külük(Gülük) Camisi de köşk minareli bir örnektir. Bu yapının inşa tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Yapının, 607/1210-1211 yılında Yağıbasanoğullarından Emir Muzaferüddin Mahmud un kızı Atsız Elti tarafından onarıldığı daha sonra ise, deprem nedeniyle yıkılan yapının 735/1334 yılında Gülük Şemseddin B. Alameddin tarafından onarıldığına dair kayıtlar bulunmaktadır. 7 Bu caminin üzerinde yer alan köşk minarenin ne zaman ilave edildiği bilinmemektedir. Kayseri Bünyan, Büyük Bürüngüz Alauddevle Camisi tamir kitabesine göre H. 999/M 1590 yılında onarılmış, yapının kesin inşa tarihi bilinmemekte, XV. yüzyıla ait olduğu düşünülmektedir. Dikdörtgen planlı beşik tonoz örtülü olan, kesme taş ile inşa edilen yapının kuzey cephesinde köşk minaresi bulunmaktadır. 8 20 basamaklı merdivenle çıkılan bu köşk 5, Aynur Durukan, Anadolu Selçuklu Dönemi Kurucu ve Sanatçıları, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı,YKY, İstanbul, 2007, s. 51. 6 S.Topçu, Develi Ulu (Sivasi Hatun) Camisi, Kayseri Ansiklopedisi, s. 467 7 Mustafa Kemal Şahin, Anadolu da Selçuklu Döneminde Niğde ve Kayseri Çevresinde Bulunan Taçkapılar Üzerine Bazı Düşünceler, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 6, Sayı 25, Prof. Dor. Hamza GÜNDOĞDU Armağanı,ss. 477, http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt6/cilt6sayi25_pdf_ozelsayi/sahin_mustafakemal.pdf 8 Mustafa Denktaş, Kayseri Büyük Bürüngüz Köyündeki Türk Anıtları,, Vakıflar, S.27, s.162
Ebru Elpe 480 minarenin köşk kısmı dört sütun üzerine oturan kemerler ve onların üzerinde yer alan küçük bir külahtan oluşmaktadır. (Resim 4) Aynı köydeki Mütevelli Camisi de köşk minareye sahip bir yapıdır. Bu yapının inşa tarihi bilinmemektedir. Cami, yanında yer alan çeşmedeki kitabeye göre çeşme ile birlikte H.1250/M.1834 yılında onarım görmüştür. Tamamen kesme taştan inşa edilen yapının köşk minaresi batı cephesinde yer almaktadır. 15 basamaklı merdivenle çıkılan köşk minare de yapı gibi kesme taştan inşa edilmiştir Dört sütuna oturan kemerler üzerinde yer alan köşk kısmını altıgen formlu petek kısmı kubbe ile örtülmüştür. 9 Kadı Çeşmesi, XVI yüzyıl ortalarında inşa edildiği tahmin edilen ve 1989 yılında yenilenen bu yapı köşk minareli bir çeşmedir. Köşk minaresi kesme taştan inşa edilmiştir. Bu minareye merdiven ile çıkılmaktadır. Sekizgen biçimli, başlıklarında baklava motifleri olan dört sütunun birbirine kemerlerle bağlanmasıyla oluşan taşıyıcı sistem üzerine külah kısmının oturtulmasıyla oluşan köşk minare, cami dışında bir yapıda uygulanan bir örnektir. 10 (Resim 5-6) Kayseri Cıncıklı Camisinde köşk minare bulunmaktadır. Yapı, 1644 yılında Çiğdelizade Ahmet Ağa tarafından inşa ettirilmiştir. Zaman içinde onarımlar geçiren yapı, 1985 yılında aslına uygun olarak yeniden inşa ettirilmiştir. Bu yapının kare kesitli minaresinin üst kısmı köşk biçiminde düzenlenmiştir (Resim 7) Huand Hatun Camisi,1238 yılında inşa edilmiştir. 11 Batı taç kapısı üzerinde yer alan köşk minare, 1139/1726 yılında ilave edilmiştir. 12 Altı sütunun birbirlerine kemerlerle bağlanması sonucunda oluşturulan taşıyıcı sistemin üstüne petek ve külah yerleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Minare, tek parça taştan inşa edilmiştir.(resim 8) Melikgazi Kalemkırdı Mescid: 1212/1797 yılında inşa edilmiştir. Dikdörtgen planlı, kuzeyde üç bölümlü bir son cemaat yeri bulunan bir yapıldı. Yapının köşk minaresi orijinal değildir yakın zamanda demirden yapılmıştır 13 Kalaycıoğlu Mescidi, XVIII. yüzyıla tarihlenir. Dikdörtgen planlı, ahşap tavanlı(buna bak), düz çatı örtülü yapının kuzeyinde dört adet ahşap direk üzerine oturan ve tavan örtülü bir son cemaat yeri vardır. Bu yapının avlusunun kuzeybatı köşesinde yer alan köşk minaresine 9 basamakla çıkılmaktadır. Bu minare tıpkı mescid gibi harap bir haldedir. Kesme taş ile inşa edilmiş olan minarenin basamakları da taştır. Köşk kısmı dört adet sekizgen biçimli sütunun kemerler ile birbirine bağlanması ve bu sistemin üzerinde bir külahın oturtulmasından oluşmuştur. 14 (Resim 9,10,11) Kayseri Çifteönü Camisi, Kitabesine göre 1300/1882-1883 yılında inşa edilmiştir. Düzgün olmayan dikdörtgen planlı, çatılı bir yapıdır, kuzeyde yedi sütun üzerine oturan 9 Mustafa Denktaş, Kayseri Büyük Bürüngüz Köyündeki Türk Anıtları, s.167 10 Yıldıray Özbek, Celil Arslan, Kayseri Taşınmaz Kültür Varlıkları Envanteri, Kayseri, Büyük Şehir Yayınları, Kayseri, 2008, s. 536-537 11 Aynur Durukan, Anadolu Selçuklu Dönem Kurucu ve Sanatçııları, Selçuklu Çağınds Anadolu Sanatı, YKY, İstanbul, 2007, s. 50 12 Haluk Karamağaralı, Kayseri deki Hunad Camisinin Restitiüsyonu ve Hunad Manzumesinin Kronolojisi Hakkında Bazı Mülahazalar,AÜİFD, XXI, Ankara 1976, s. 210 13 http://www.kayseri.bel.tr/web2/uploads/kulturenvanteri/1.%20cilt-2.pdf, ss.191-194 14 İlhan Özkeçeci, Tarihi Kayseri Cami ve Mescitleri, Kayseri, 1997, s. 102,
481 Kayseri Yapıları Örneğinde Köşk Minareler kemerler ve üst örtüsü ile bir son cemaat yeri kuruluşu bulunmaktadır. Caminin köşk minaresi, avlu duvarının kuzeybatı köşesinde bulunur. Bu minareye 19 basamaklı bir merdivenle çıkılır. Kare kaideli olan bu minare, kesme taş ile inşa edilmiştir. Bu minarede de Çakalız, Hunat, Gülük ve Kalaycıoğlu mescidinde olduğu gibi,altı sütunun birbirine kemerlerle bağlanması ve onların üzerine külah örtülmesi suretiyle oluşturulmuştur. Tek parça taştan inşa edilmiş olan minarenin sütun başlıkları saç malzemeyle kaplanmış bu malzeme yeşil renge boyalıdır 15 ( Resim.12) Melikgazi Karacaoğlu Camisi, Kapı üzerindeki levhaya göre, 1316/1896-1897 de inşa edilmiştir. Bu yapının köşk minaresi, avlunun kuzeydoğu köşesinde yer almaktadır. Bu minarenin köşk kısmı altı, dairesel biçimli sütun üzerine oturmaktadır. 25 basamaklı bir merdivenle çıkılan bu minarede sütunların başlıkları çiçek motiflidir. Bir başka geç dönem yapısı olan Melikgazi Hacı Kasım Cami Çeşmesi, 1923 yıllarında inşa edildiği tahmin edilmektedir. Aynı adlı caminin avlu duvarının doğu tarafında bulunan bu çeşme de köşk minareli bir yapıdır. Çeşmenin üzerinde bulunan köşk minareye on iki basamaklı bir merdiven ile çıkılır. Minare, kesme taştan inşa edilmiştir, köşk kısmı, sekizgen dört adet, baklava motifli başlıklar sahip dört adet sütun üzerine oturmaktadır. Sütunlar birbirine kemerlerle bağlanmış olup, onun üstüne de külah kaidesi ve külah yer almaktadır. Külah üzerinde de alem bulunmaktadır. 16 1956 yılında yenilendiği söylenen Tasmakıran Camisi, 17 dikdörtgen planlı çatılı bir camidir, çatısı kiremit örtülüdür. Cami ve avlu duvarları moloz taş ile inşa edilmiştir. Bu caminin köşk minaresi, avlu duvarına bitişiktir. Basamaklarla çıkılan minarenin köşk kısmı dört taş sütun ve onları birleştiren kemerler bu kuruluşun üstüne külah oturtulmasıyla oluşturulmuştur. Sütunların başlıkları baklava motiflidir.(resim 13) İkinci onarımı 1956 yılında olan Peynirli Camisi, harap bir durumdadır. Yapının, avlu duvarı üzerinde bulunan köşk minaresi demirden yapılmıştır. Sütunları oluşturan demir profiller incedir. Sütunları oluşturan kemerler, kemerleri oluşturan gergiler, bu kuruluş üzerinde yeralan külah ve alemim demir unsurları yağlıboya ile kaplanmıştır.(resim 14) Bahçe kapısı üzerindeki tabelaya göre 1971 yılında inşa edilmiş olan Göllü Camisinin betonarme bir yapıdır, bu caminin çatışı caminin kuzey yönünde saçak oluşturmuştur. Yapının köşk minaresi, çatı üzerinde yer almaktadır. Başlıkları baklava motifli olan dört taş sütunun birbirlerine kemerlerle bağlanması ve bunların üstüne külah kısmının oturtulmasıyla oluşturulan köşk minare sadece köşk kısmından oluşmaktadır.(resim 15) Kayseri Bozatlıpaşa Narlı Camisi İnşa tarihi belli değil. Kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı, düz tavan örtülü bir yapı olan bu mescidin inşa tarihi belli değildir. Bu yapının köşk minaresi, avlu duvarı üzerinde konumlandırılmıştır. Dokuz basamaklı bir merdivenle minareye çıkış sağlanmaktadır. Dört sütun üzerinde yükselen minare, bir külahla örtülüdür. Bu minarenin köşk kısmı betonla kaplanmıştır. Sütun ve sütun başlıkları da betonla kaplanmıştır. Sütun başlıkları baklava dilimlidir sütunlara oturan kemerlerin arasında demir gergiler bulunmaktadır. İnşa tarihi bilinmeyen bir başka yapı, Kayseri Helvacı Dede Şıh 15 Celil Arslan, Çifteönü Camisi, Kayseri Ansiklopedisi, Cilt 1, s. 392-393 16 http://www.kayseri.bel.tr/web2/uploads/kulturenvanteri/1.%20cilt-2.pdf, s. 223-225 17 İlhan Özkeçeci, Tarihi Kayseri Cami ve Mescitleri, s. 192
Ebru Elpe 482 Mescididir. Kare planlı bir yapı olan mescit moloz taş ile inşa edilmiştir. Yapının güneybatı köşesinde üst örtü üzerinde yer almaktadır. Bu minare kesme taş ile inşa edilmiştir Sekizgen biçimli sütunların Sekizgen biçimli sütunların birbirlerine kemerlerle bağlanması suretiyle oluşturulan taşıyıcı sistem üzerine petek ve külahın ve külah üstünde de alem oturtulması suretiyle minare kuruluşu oluşturulmuştur. Üç dilimli biçimindeki, kemerler arasında gergiler bulunmaktadır. 18 SONUÇ Köşk minare ilginç bir minare biçimidir. Minber ile olan biçimsel benzerlikten dolayı minber minare olarak da adlandırılır. Makale konumuz olan Kayseri ilindeki köşk minareli yapıların sayısı oldukça fazladır, biz burada bu yapıların biz kısmını ele almış bulunmaktayız. Köşk minarelere genelde İç Anadolu bölgesi şehirlerinde özellikle Kayseri de sık rastlanmaktadır. İç Anadolu bölgesi dışındaki bölgelerde yer alan bazı illerde de köşk minareye sahip cami ya da mescitler bulunmaktadır. Kayseri dışındaki illerde bulunan köşk minareli yapılara bir örnek, İstanbul Büyük Çekmece deki Sokullu Mehmet Paşa Mescididir. XVI. yüzyılda inşa edilmiş olan bu yapının tek parça taştan inşa edilmiş minaresi mescidin avlu duvarında yer almaktadır, bu minarenin köşk kısmı oldukça gösterişli bir biçimde düzenlenmiştir. 19 İstanbul Akşemseddin Mimar Sinan Mescidi,(bunu kontrol et), 1573-74 yılında inşa edilmiş, 1918 yılında yanan yapı, 1976 yılında temeller üzerine yeniden inşa edilmiştir. Bu yapının köşk minaresi, avlu duvarı üzerinde yer almaktadır. Her cephesinde ezan penceresine sahip olan bu köşk minare, kesme küfeki taştan inşa edilmiştir. III. Murad zamanı ileri gelenlerinden Emîr Ali Çelebi tarafından Karagümrük Derviş Ali Mahallesi'nde yaptırılan mescid ise 1812 yılında yenilendiği zaman özgün mimarîsini tümüyle yitirmiş, fakat bu yenilemede sekizgengövdeli, her yüzünde kemerli ezan pencereleri bulunan köşk minaresine dokunulmadığı için minaresinin klasik üslubu bozulmadan zamanımıza ulaşmıştır 20 Şanlıurfa Suruç, Ahmed-i Bican Camisi, İlçe merkezinde yer alır.inşa kitabesi bulunmayan caminin 5 ramazan 1304/1882 yılında Kürkçü zade izzetli Ahmet Bican Efendi tarafından inşa ettirildiği söylenmektedir. Suruç kaymakamlığı tarafından 1996 yılında büyük çapta onarılmıştır. Bu yapının, yedi basamakla çıkılan ve "Köşk Minare" denilen minaresi silindirik kaide üzerine altıgen kesitli altı sütunun taşıdığı bir kubbe ile örtülüdür. 21 Ayrıca şerefe kısmı köşk biçimli düzenlene minareler de bulunmaktadır. Bu tarz minareler minber minare olarak adlandırılmaz çünkü bunlarda minberlerdeki gibi merdiven bulunmaz bu tip minareler klasik minareler formunda fakat şerefe kısımları sütun ya da ayaklar ile düzenlenmiştir. Bu tarz minareye sahip bir yapı Kütahya da bulunmaktadır ve bu tarz minare Kütahya da tek örnektir. 1905 yılında Kütahya Mutasarrıfı Fuat Paşa tarafından inşa ettirilen Yeşil Caminin minaresinin şerefe kısmı köşk biçimlidir. 22 18 http://www.kayseri.bel.tr/web2/uploads/kulturenvanteri/1.%20cilt-2.pdf, s. 157-158, 180-182 19 Semavi Eyice, İstanbul da Bazı Cami ve Mescid Minareleri,, s.254 20 Aptullah Kuran, Mimar Sinan ın Mescidleri, Mimarbaşı Koca Sinan, Yaşadığı Çağ ve Eserleri,s.221 21 Ahmed-i Bican Camisi, http://www.urfakultur.gov.tr/eklenti/22289,suruc.pdf?0, s. 3 22 Z.Yeldermez, M.Özer, M.E. Ayaz, Kütahya, Ekspres Matbaası, Kütahya, 2014,.29
483 Kayseri Yapıları Örneğinde Köşk Minareler İstanbul Yenibahçe Mimar Sinan Mescidi minaresinin şerefe kısmı, köşk minarelerinin köşk kısımları gibi sütunlar ile düzenlenmiştir. Bu minare köşeli biçimdedir şerefe kısmında sütunlarla oluşturulan açıklıklar pencere olarak değerlendirilmiştir 23 (Resim.16) Bu biçimiyle Urfa Ulu Camisinin minaresi ile benzerlik göstermektedir.(resim.17) Erzurum İç Kale Mescidinin minaresi de bu taz düzenlemeye örnek olarak verilebilir.. Bu caminin, 1124-1132 yılları arasında inşa edildiği tahmin edilmektedir, Saltuklu dönemi yapısı olan bu cami, İlhanlılar dönemimde onarım görmüş ayrıca, V.G.M tarafından 1964, 1971-1972, ve 1975 yılında onarılmıştır. 24 Bu yapının minaresinin şerefesi sütunlu kuruluşu ile köşk minarelere benzemektedir. Dulkadiroğulları döneminde inşa edilmiş olan Kahramanmaraş Ulu Caminin minare şerefesi de köşk biçimlidir. İlk inşası,1142-1154 yılında olan, bugünkü görünümünü ise 907/1501-1502 yılında alan bu caminin minaresinin üst kısmı, 1264/1848 yılında yenilenmiştir.. Bu minarenin şerefe kısmı köşk biçiminde düzenlenmiştir. On iki kenarlı olan şerefe kısmının üst kısmında ahşap saçak ve onun üzerinde de petek kısmı bulunmaktadır. Aynı şekilde petek ile külah arasında da saçak kısmı bulunmaktadır. 25 (Resim 18) Köşk minareli yapıların sayısı özellikle Kayseri,ilinde fazla sayıdadır. Bu makalede ele alınan köşk minarelerin bazılarına merdiven ile çıkılırken köşk minareler ise merdivensizdir. Merdivenli olanları minbere olan benzerliklerinden dolayı minber minare olarak değerlendirebiliriz bunun yanı sıra merdivensiz olan minareler ise sadece köşk kısmından ibaret oldukları için köşk minare tabirini kullanabiliriz. Ele alınan bu minarelerin köşk kuruluşları genlde dört ya da altı sütunun birbirlerine dekoratif kemerlerle bağlanması ve bunun üstüne de petek ve külah oturtulmasıyla oluşturulmuştur. Köşk /Minber minareler birkaç son dönem örneği haricinde kesme taş ile yapılmıştır. Peynirli Camisi, Melikgazi Kalemkırdı Mescidini minareleri ise demirdendir. Sonuç olarak klasik minare biçiminden farklı olan köşk minareler, ilginç biçimi ve birkaç örnek dışında bölgesel olmaları ve sadece şerefe kısmı köşk biçiminde düzenlenmiş olan ve ülkemizin güneyindeki illerindeki bazı camilerle(kahramanmaraş Ulu Cami, Urfa Ulu Cami, 23 Semavi Eyice, İstanbul da Bazı Cami ve Mescid Minareleri,, s.254 24 Ali Boran, Anadolu da İç Kale Cami ve Mescidleri, TTK Yayınları, Ankara, 2001,s. 19 25 Hamza Gündoğdu, Dulkadirli Cami Minareleri http://www.kahramanmaras.bel.tr/images/stories/sempozyumlar/kahramanmaras_sempozyumu/c2/31 _Prof_Dr_Hamza_Gundogdu.pdf, ss. 778
Ebru Elpe 484 Resimler Resim 1: Kayseri Develi Ulu Cami (Sivasi Hatun Camisi) Köşk Minaresi. (Resim, http://www.kayseriden.biz/icerik.asp?icid=147 den alınmıştır.) Resim 2: Kayseri Gubaroğlu Camisi köşk minaresi (Resim tarafımızdan çekilmiştir)
485 Kayseri Yapıları Örneğinde Köşk Minareler Resim 3: Gubaroğlu Mescidi köşk minaresinin köşk kısmı. (Resim tarafımızdan çekilmiştir) Resim.4: Büyük Bürüngüz Köyü Alauddevle Camisi, Köşk Minaresi (Resim, www.flickr.com dan alınmıştır.
Ebru Elpe 486 Resim 5: Kadı Çeşmesi, köşk minaresi, köşk kısmı (Resim tarafımızdan çekilmiştir) Resim 6: Kadı Çeşmesi, köşk minaresi, merdiven basamakları (Resim, tarafımızdan çekilmiştir)
487 Kayseri Yapıları Örneğinde Köşk Minareler Resim 7: Cıncıklı Camii, minaresi, şerefe kısmı köşk gibi biçimlendirilmiş.(resim, http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?p=2505631dan alınmıştır. Resim 8: Kayseri Huand Hatun Camisi, Köşk Minare(Resim tarafımızdan çekilmiştir)
Ebru Elpe 488 Resim 9: Kayseri Kalaycıoğlu Mescidi Köşk Minaresi yan cepheden görünüş(resim tarafımızdan çekilmiştir) Resim.10: Kayseri Kalaycıoğlu Mescidi, Köşk minare önden görünüş taş basamaklar be baldaken tipli köşk kısmı( Resim tarafımızdan çekilmiştir)
489 Kayseri Yapıları Örneğinde Köşk Minareler Resim.11: Kayseri Kalaycıoğlu Mescidi, Köşk minarenin külah kısmı içten görünüş(resim, tarafımızdan çekilmiştir) Resim 12 : Çifteönü Camisi, köşk minare (Resim tarafımızdan çekilmiştir)
Ebru Elpe 490 Resim 13: Tasmakıran Camisi, köşk minaresi,(resim tarafımızdan çekilmiştir) Resim 14: Peynirli Camisi, köşk minaresi (Resim tarafımızdan çekilmiştir.)
491 Kayseri Yapıları Örneğinde Köşk Minareler Resim 15. Göllü Camisi, Köşk minaresi (Resim tarafımızdan çekilmiştir) Resim 16 İstanbul Yenibahçe Mimar Sinan Mescidi, minaresi, şerefe kısmı köşk minarelerle benzemektedir.(resim, http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=86270 dan alınmıştır
Ebru Elpe 492 Resim..17 Şanlıurfa Ulu Cami Minaresi, şerefe kısmı köşk minareler köşk kısımları gibi sütunlarla düzenlenmiştir. (Resim. http://www.resimle.net/resim4509.html den alınmıştır Resim18: Kahramanmaraş Ulu Cami minaresi, şerefe kısmı köşk biçiminde düzenlenmiştir.(resim, http://www.fotokritik.com/arama/kahramanmara%c5%9f%20ulu%20camii den alınmıştır.
493 Kayseri Yapıları Örneğinde Köşk Minareler KAYNAKLAR ASLAN Celil (2009) Çifteönü Camisi Kayseri Ansiklopedisi, Cilt 1, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İstanbul, ss. 392-393 BORAN, Ali,(2001), Anadolu daki İç Kale Cami ve Mescidleri, TTK Yayınları, Ankara DENKTAŞ, Mustafa,(1998), Kayseri Büyük Bürüngüz Köyündeki Türk Anıtları, Vakıflar Dergisi,S.27, ss. 161-190. DURUKAN, Aynur, (2007), Anadolu Selçuklu Dönemi Kurucu ve Sanatçıları, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, YKY, İstanbul. EYİCE. Semavi,(1953) İstanbul da Bazı Cami ve Mescid Minareleri, Türkiyat Mecmuası, Cilt 10, İstanbul.ss. 247-268 Gündoğdu, Hamza,, Dulkadirli Camii Minareleri, Kahramanmaraş Sempozyumu,., ss: 775-785 GRABAR Oleg,(1988), İslam Sanatının Oluşumu, (Çev. Nuran YAVUZ), Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul. GÜNDOĞDU, Dulkadirli Cami Minareleri http://www.kahramanmaras.bel.tr/images/stories/sempozyumlar/kahramanmaras _sempozyumu/c2/31_prof_dr_hamza_gundogdu.pdf, ss. 778 Kayseri Taşınmaz Kültür Varlıkları Envanteri, Cilt, I,II Kayseri, KURAN Aptullah,, Mimar Sinan ın Mescitleri Mimar Başı Koca Sinan, Yaşadığı Çağ ve Eserleri, ss.218-222) MAZOT Sibylle,(2007) Aglebi Tarihi, ve Aglebi Mimarisi, İslam Sanatı ve Mimarisi,(Edt. Markus Hattstein, Peter Delius), Literatür Yayınları, İstanbul, ss: 130-132 ÖZBEK Yıldıray, ARSLAN Celil,(2008), Kayseri Taşınmaz Kültür Varlıkları Envanteri, C.II, Kayseri Büyükşehir Yayınları, Kayseri. ÖZDAMARLAR, Kadir, Develi de Minareler, Çağdaş Develi Gazetesi. ŞAHİN, Mustafa Kemal, Anadolu da Selçuklu Döneminde Niğde ve Kayseri Çevresinde Bulunan Taçkapılar Üzerine Bazı Düşünceler, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 6, Sayı 25, Prof.Dr. Hamza GÜNDOĞDU Armağanı,ss. 473-503http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt6/cilt6sayi25_pdf_ozelsayi/sahin_must afakemal.pdf TUĞLACI, Pars,(1985), Osmanlı Şehirleri, Milliyet Matbaası, İstanbul. TOPÇU, S.(Mart 2009), Develi Ulu (Sivasi Hatun) Camisi, Kayseri Ansiklopedisi, Kayseri Büyük Şehir Belediyesi, Yayınları, İstanbul, ss. 467-470) UNAT,Faik Reşit,(1974) Hicri Tarihleri Miladi Tarihlere Çevirme Kılavuzu, 4.Basım, TTK Basımevi, Ankara. YELDERMEZ, Z, ÖZER, M, AYAZ, M.E,(2014), Kütahya, Ekspres GazetecİLİK Yayınları,Kütahya.