T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MALİYE ANABİLİM DALI MALİHUKUK BİLİM DALI AVRUPA BİRLİĞİ NDE GÜMRÜK BİRLİĞİVE TÜRKİYE UYGULAMASI, TÜRKİYE YE ETKİLERİ Yüksek Lisans Tezi AYŞEGÜL KAKICI İstanbul, 2006
T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MALİYE ANABİLİM DALI MALİHUKUK BİLİM DALI AVRUPA BİRLİĞİ NDE GÜMRÜK BİRLİĞİVE TÜRKİYE UYGULAMASI, TÜRKİYE YE ETKİLERİ Yüksek Lisans Tezi AYŞEGÜL KAKICI Danışman: YRD. DOÇ. DR YALÇIN ALGANER İstanbul, 2006
İÇİNDEKİLER Sayfa No. ÖZET ABSTRACT. TABLO LİSTESİ KISALTMALAR I III X XI GİRİŞ.. 1 BİRİNCİBÖLÜM EKONOMİK BÜTÜNLEŞME TEORİSİTANIMI VE ÇEŞİTLERİ 1.1. Ekonomik Bütünleşme Hareketleri. 4 1.2. Ekonomik Bütünleşmenin Tarihçesi... 5 1.3. Ekonomik Bütünleşme Çeşitleri... 6 1.3.1. Serbest Ticaret Bölgesi... 6 1.3.2. Gümrük Birliği. 7 1.3.3. Ortak Pazar.. 7 1.3.4. Ekonomik ve Parasal Birlik 8 1.3.5. Tam Ekonomik Bütünleşme 9 V
İKİNCİBÖLÜM GÜMRÜK BİRLİĞİ NİN TEORİK TEMELİ, YAPISI VE TARİHSEL GELİŞİMİ 2.1. Gümrük Birliği nin Tanımıve Teoride Gelişimi. 11 2.2. Gümrük Birliği nin Hukuki Özellikleri... 12 2.3. Avrupa Birliği İçinde Gümrük Birliği nin Tarihi Gelişimi.. 13 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM AVRUPA BİRLİĞİ- TÜRKİYE İLİŞKİLERİ VE GÜMRÜK BİRLİĞİ NİN TARİHÇESİ 3.1. Türkiye nin Avrupa Birliği ne Ekonomik Entegrasyonu Süreci. 19 3.1.1. Avrupa Bütünleşmesi.... 19 3.1.1.a. Gümrük Birliği nin Topluluk Açısından Amacı 21 3.1.1.b. Gümrük Birliği nin Türkiye Açısından Amacı. 22 3.1.2. Türkiye ve Gümrük Birliği Süreci.... 23 3.1.2.1. 1959-1969 Arasıİlişkiler (Ankara Antlaşması) 25 3.1.2.1.1. Hazırlık Dönemi.. 28 3.1.2.1.2. GeçişDönemi.. 29 3.1.2.1.3. Son Dönem.. 31 3.1.2.2. 1970 1979 ArasıDönem (Katma Protokol). 32 VI
3.1.2.2.1. Türkiye ve Topluluk Arasında Gümrük Vergileri İle Eş Etkili Vergi ve Resimler İle Miktar Kısıtlamalarının Kaldırılmasıve Türkiye nin OGT ne Uyumu... 35 3.1.2.2.2. Tarım Ürünleri 36 3.1.2.2.3. Kişilerin, Sermayenin ve Hizmetlerin Serbest Dolaşımı.. 36 3.1.2.3. 1980 1989 Arasıİlişkiler (Üyelik İçin Başvuru).. 38 3.1.2.4. 1990 1999 Arasıİlişkiler (Gümrük Birliği Kararı).. 40 3.1.2.4.1. Ortaklık Konseyi Kararı.. 41 3.1.2.4.1.a. Malların Serbest Dolaşımı.. 43 3.1.2.4.1.b. Teknik Mevzuat Uyumu, Ticarette Teknik Engellerin Kaldırılması 44 3.1.2.4.1.c. AB nin Ortak DışTicaret Politikası na ve Tercihli Gümrük Rejimlerine Uyum. 45 3.1.2.4.1.d. Tarım ve İşlenmişTarım Ürünleri Ticareti.. 48 3.1.2.4.1.e. AB Gümrük Kodu na Uyum ve İdari İşbirliği.. 49 3.1.2.4.1.f. Yasaların Yakınlaştırılması... 50 3.1.2.4.1.g. Kurumsal Hükümler. 54 3.1.2.4.2. Lüksemburg Zirvesi ve Türkiye için Avrupa Stratejisi. 55 3.1.2.4.3. Helsinki Zirvesi. 56 3.1.2.5. 2000 2004 Arasıİlişkiler (Müzakerelere Başlangıç Tarihi)... 58 3.1.2.5.1. Kopenhag Zirvesi - Katılım OrtaklığıBelgesi. 58 3.1.2.5.2. Katılım OrtaklığıBelgesi- Diğer Gelişmeler... 59 VII
3.1.2.6. AB-Türkiye İlişkilerinde Sonraki Adımlar.. 61 3.1.3. AB-Türkiye OrtaklığıKurumları 62 3.1.3.a. Ortaklık Konseyi 62 3.1.3.b. Ortaklık Komitesi... 63 3.1.3.c. Karma Parlamento Komisyonu... 63 3.1.3.d. Gümrük Birliği Ortak Komitesi 64 3.1.3.e. Ortak İstişare Komitesi 64 3.1.3.f. AKÇT- Türkiye Ortak Komitesi 64 3.2. Türkiye- Avrupa Birliği Gümrük Birliği nin Farklılıkları 65 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM GÜMRÜK BİRLİĞİ NİN TÜRKİYE EKONOMİSİÜZERİNE GENEL ETKİLERİ 4.1. Gümrük Birliği nin DışTicarete Etkileri 69 4.1.a. 1967-2006 YıllarıArasıTürkiye nin DışTicareti ve AB nin Payı 72 4.1.b. Gümrük Birliği, Diğer Ülke ve Ülke Gruplarıile Ticaret 75 4.1.c. Türkiye nin AB ile Ticaretinin Sektörel Dağılımı(milyon Dolar) 78 4.1.d. Türkiye nin AB ile Ticaretinin Sektörel Dağılımı(milyon Dolar) 81 4.2 Gümrük Birliği nin YabancıSermaye Üzerindeki Etkileri 85 4.3 Gümrük Birliği nin Kamu Gelirlerine Etkileri 92 4.4 Gümrük Birliği nin Mali Yardım Etkileri 94 4.5 Gümrük Birliği nin Rekabet Gücüne Etkileri 103 4.6 Gümrük Birliği nin İstihdam Üzerine Etkileri 106 4.7 Gümrük Birliği nin Diğer Etkileri. 107 VIII
4.7.1. Üyelik Yolundaki Etkileri 107 4.7.2. Ticarette Teknik Engeller Üzerindeki Etkileri. 109 4.7.3. Fikri Haklar Üzerindeki Etkileri. 110 4.8 Gümrük Birliği nin Siyasi Etkileri. 111 4.8.1. Gümrük Birliği nin Egemenlik İlkeleriyle Çelişen Hükümleri 112 4.8.2. Gümrük Tarifeleri Belirleme İlkeleri İle Çelişen Hükümler 113 4.8.3. Serbest Ticaret PolitikalarıOluşturma Egemenliği İle Çelişen Hükümler.. 114 4.8.4. Türkiye nin Üçüncü Devletlerle Olan DışPolitikasına Etkileri. 116 4.8.5. Kıbrıs Sorunu.. 117 SONUÇ. 120 KAYNAKÇA 127 IX
TABLO LİSTESİ Sayfa No Tablo 1: Ekonomik Entegrasyon Çeşitleri 12 Tablo 2: Türkiye nin OGT Uygulaması 47 Tablo 3: Türkiye nin DışTicareti ve AB nin Payı 71 Tablo 4: Türkiye nin DışTicaretinin Belirli Ülke Gruplarına Göre Dağılımı.. 76 Tablo 5: Mal Gruplarına Göre İhracatta Dağılım.. 78 Tablo 6: Mal Gruplarına Göre İthalatta Dağılım 79 Tablo 7: DışTicarette Sektörel Dağılım (İhracat).. 81 Tablo 8: DışTicarette Sektörel Dağılım (İthalat).. 82 Tablo 9: Türkiye ye Doğrudan YabancıYatırım. 87 Tablo 10: Türkiye ile Orta ve Doğu Avrupa Ülkelerine Doğrudan YabancıYatırım Girişlerinin Karşılaştırılması.. 90 Tablo 11: Gümrük Birliği Öncesi ve SonrasıBütçedeki Değişiklikler. 94 Tablo 12: 1963-1995 ArasıAB nin Mali Yardımları 97 Tablo 13: 1996-2000 ArasıAB Mali Yardımları. 99 Tablo 14: 2000-2006 ArasıAB Mali Yardımları. 100 Tablo 15: 1963-2006 ArasıAB-Türkiye Mali Yardımları.. 101 X
KISALTMALAR AB AET AKÇT AP ASAM AT BDT DPT DTÖ EAEC ECOWAS ECU EFTA EIB EURATOM FSTM GATT GB GSMH İKÖ IMF KEİT Avrupa Birliği Avrupa Ekonomik Topluluğu Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu Avrupa Parlamentosu Avrupa Stratejik Araştırmalar Merkezi Avrupa Topluluğu Bağımsız Devletler Topluluğu Devlet Planlama Teşkilatı Dünya Ticaret Örgütü East African Economic Community (Doğu Afrika Ekonomik Topluluğu) The Economic Community of West African States (BatıAfrika Ülkeleri Ekonomik Birliği) Avrupa Para Birimi European Free Trade Area (Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi) European Investment Bank (Avrupa Yatırım Bankası) European Atomic Energy Community (Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu) Fikri, Sınai ve Ticari Mülkiyet General Agreement on Tariffs and Trade (Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması) Gümrük Birliği Gayrisafi Milli Hasıla İslam KonferansıÖrgütü International Monetary Fund (UluslararasıPara Fonu) Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı XI
LAFTA MDAÜ MEDA NAFTA NATO OECD OGT OKK SIGL TKF TRIPs YAP Latin American Free Trade Area (Latin Amerika Serbest Ticaret Bölgesi) Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkeleri Europe Mediterranean Partnership (Avrupa-Akdeniz Ülkeleri Ortaklık Programı) North American Free Trade Area (Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi) North Atlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik Paktı) Organization for Economic Cooperation and Development (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü) Ortak Gümrük Tarifesi Ortaklık Konseyi Kararı Avrupa Kota Kontrol Sistemi Toplu Konut Fonu Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights (Ticarete İlişkin Fikri Haklar) YenileştirilmişAkdeniz Programı XII
GİRİŞ Türkiye ile AET arasında 1963 yılında imzalanan Ortaklık Antlaşması nın bir aşamasıolan Gümrük Birliği, 1971 yılında fiilen kabul edilip 1973 yılında hukuken yürürlüğe giren Katma Protokol ile Topluluğun Türk sanayi ürünlerine uyguladığıgümrük vergileri ve miktar kısıtlamalarınıtek taraflıolarak kaldırmasıile başlamıştır. Türkiye ve AT arasındaki Gümrük Birliği nin son aşaması, Aralık 1995 te Ortaklık Konseyi nin 1/95 SayılıKararı nın Avrupa Parlamentosu tarafından onaylanmasıile birlikte 1 Ocak 1996 tarihinde başlamıştır. Bu andan itibaren, AB ile Türkiye arasındaki iktisadi bütünleşmenin Türk ekonomisine etkileri üzerine tartışmalar da önem kazanmıştır. Tartışmalar genellikle, Türk hukuk ve ekonomik sisteminin AB ekonomisiyle uyumlu hale getirilmesi amacıyla iki tarafın da yapmasıgereken yeni kanun ve düzenlemelerin yürürlüğe konulmasıkonularıile Türkiye nin geçişsürecini kolaylaştırmak amacıyla AB nin çeşitli düzenlemelerinde esneklik sağlanıp sağlanamayacağıkonusunda ağırlık kazanmaktaydı. Sonuç olarak, Gümrük Birliği oluşturulmasıyoluyla gerçekleşecek bütünleşmenin her iki taraf için sağlayacağıfaydalar ve yaratacağıproblemler konusu önem taşımaktadır. Bu şekildeki reformların her iki tarafın ekonomisi üzerinde de önemli makroekonomik etkileri olacağı açıktıve daha ileri bir bütünleşme için sosyal ve siyasi alanlarda daha fazla yakınlaşma gerekmekteydi. Bu çalışma 1 Ocak 1996 tarihinde Türkiye ile AB arasında gerçekleştirilen ve tam üyelik yolunda bir adım olarak nitelenen Gümrük Birliği sürecinin Türkiye ekonomisi üzerine etkilerinin incelenmesi amacıyla yapılmıştır. Çalışmada, dışticaret, doğrudan yabancısermaye yatırımları, mali yardımlar, rekabet, üyelik yolundaki ilişkiler, ticarette teknik engeller, fikri haklar, kamu gelirleri gibi alanlarda Gümrük Birliği nin Türkiye ekonomisi üzerinde yarattığıetkiler açıklanmaya çalışılacaktır. Tezin birinci bölümünde ekonomik bütünleşme teorisi, tanımıve çeşitleri üzerinde durulmuştur. Bölümün ilk kısmında ekonomik bütünleşme hareketlerinin içeriğine yer verilmişve İkinci Dünya Savaşı nıtakiben uygulamaya konulan ekonomik bütünleşmelerin
tarihçesinden bahsedilmiştir. Bölümün devamında, ekonomik bütünleşme çeşitleri ana başlıklar altında ve genel özellikleri verilerek açıklanmıştır. İkinci bölüm gümrük birliğinin teorik temeli, yapısıve tarihsel gelişimi üzerinedir. Bu bölümde, ileri derecede bir iktisadi bütünleşme hareketi olan Gümrük Birliği hakkındaki yaygın olarak bilinen teorilere yer verilmişve gümrük birliğini oluşturan hukuki altyapıaçıklanmıştır. Bölümün üçüncü kısmında ise, Avrupa Birliği içinde Gümrük Birliği nin oluşumu ve gelişimi incelenmiştir. Tezin üçüncü bölümünde, Avrupa Birliği-Türkiye ilişkileri ve Gümrük Birliği nin tarihçesi üzerinde durulmuştur. Bölümün birinci kısmında, Türkiye nin Avrupa Birliği ne entegrasyonu süreci Ankara Antlaşması, Katma Protokol, Gümrük Birliği Kararıve zirveler çerçevesinde tarihsel olarak incelenmiştir. Bölümün devamında ise AB-Türkiye ortaklığı neticesinde oluşturulmuşkurumların genel özellikleri başlıklar halinde açıklanmıştır. Dördüncü bölümde Gümrük Birliği nin Türkiye ekonomisi üzerindeki etkilerine yer verilmiştir. Birinci kısımda Gümrük Birliği süreci genel etkileriyle ele alınmış, ikinci kısımda ise Gümrük Birliği nin Türkiye nin dışticaretine etkileri 1967 2006 dönemine ilişkin verilerle ve sektörel dağılımların değişimleri yönünden incelenmiştir. Bölümün üçüncü kısmında doğrudan yabancısermaye yatırımlarının Gümrük Birliği nden ne yönde etkilendiği istatistiksel verilerle açıklanmışve Türkiye ile diğer AB üye ülkelerinin bu alanda karşılaştırmalarıyapılmıştır. Dördüncü kısımda, Gümrük Birliği nden olumsuz yönde etkilenmesi en çok beklenen alan olan kamu gelirlerindeki değişim sayısal verilerle açıklanmıştır. Bölümün beşinci kısmında, Gümrük Birliği nin getirdiği yükümlülüklerin finansmanında kullanılacak olan ve AB organlarından sağlanan mali yardımlar konusu üzerinde durulmuştur. Bölümün altıncıkısmında, Gümrük Birliği nin rekabet alanında getirdiği yeniliklere ve yedinci kısımda da istihdam üzerindeki etkilerine yer verilmiştir. Sekizinci kısımda ise Gümrük Birliği nin, üyelik yolundaki etkileri, ticarette teknik engeller üzerindeki etkileri ve fikri haklar üzerindeki etkileri üç alt başlıkta incelenmiştir. 2
Dördüncü bölümün son kısmıolan dokuzuncu kısımda ise Gümrük Birliği nin Türkiye siyaseti ve karar alma mekanizmalarıüzerindeki etkilerine kısaca değinilmiştir. Tezin sonuç kısmında ise, Gümrük Birliği nin Türkiye ekonomisi üzerindeki etkileri özetlenmiştir. 3
BİRİNCİBÖLÜM EKONOMİK BÜTÜNLEŞME TEORİSİTANIMI VE ÇEŞİTLERİ 1.1. Ekonomik Bütünleşme Hareketleri Genellikle aynıcoğrafi bölgelerdeki ülkeler, aralarındaki ticareti serbestleştirmek amacıyla ekonomik birlikler oluşturarak iktisadi birleşme hareketlerine yönelmektedirler. Ekonomik bütünleşme kavramsal olarak, dinamik ve statik anlam olmak üzere iki farklışekilde incelenebilir. Dinamik anlamda ekonomik bütünleşme, üye ülkeler arasındaki ekonomik sınırların aşamalıolarak kaldırılarak, bütünleşme öncesi ayrıolan ekonomik kurumların daha genişbir çatıaltında toplanmasışeklinde tanımlanabilir. Statik anlamda ise, daha genişbir ekonomiyi oluşturan milli unsurların artık ekonomik sınırlarla ayrılmayıp bir bütün olarak hareket etmesidir. 1 Ekonomik bütünleşme kavramının iktisat literatüründe kullanılmasıpek eski değildir. Gelişmiş, gelişmekte olan ve sosyalist ülkeler açısından değişik anlamlar taşıyan ekonomik bütünleşme kavramıüzerinde iktisatçılar farklıtanımlamalar yapmışlardır. İktisatçılar bu kavram üzerinde tam bir anlaşmaya varamamışlarsa da, şu üç nokta üzerinde fikir birliğine gittikleri söylenebilir: 2 Ekonomik bütünleşme temelde işbölümüne dayanır, Ekonomik bütünleşmenin ileri aşamasında malların, hizmetlerin ve/veya üretim faktörlerinin serbestçe dolaşımıöngörülmektedir, 1 Keith Penkth, The European Economic Integration, Second Edition, London and New York: Longman 1994 2 Mircan Yıldız, Bütünleşme Biçimleri ve Avrupa Birliği, www.dtm.gov.tr/ead/dtdergi/butun.htm (01.02.2005), s. 1. 4
Ekonomik bütünleşme, mal ve hizmetlerin ve üretim faktörlerinin kaynağa ve gideceği bölgeye göre ayrıcalıklıolmayan uygulama görmesini içerir. 1.2. Ekonomik Bütünleşmenin Tarihçesi Uzunca bir süre kuramsal düzeyde tartışılan ekonomik bütünleşmeler, İkinci Dünya Savaşısonrasında kuramdan uygulama alanına sokulmuştur. IMF gibi uluslararası parasal örgütler ile GATT gibi uluslararasıanlaşmalar, dünya ticaretinde ve ödeme sistemlerinde aksayan yönleri düzenlerken bu düşüncelere dayandırılmıştır. Bunun yanısıra İkinci Dünya Savaşı nda zarar gören Avrupa nın yeniden inşasıiçin oluşturulan birtakım uluslararasıekonomik kuruluşlar da uluslararasıekonomik bütünleşmenin ilk örnekleridir. Dolayısıyla denilebilir ki, ekonomik bütünleşme konusundaki kuramsal çalışmalar ile ilk bütünleşme uygulamalarıarasında bir paralellik söz konusudur. Günümüzde farklı düzeylerde ekonomik bütünleşme hareketleri gözlenmektedir. Bunlardan en güçlüsü, bütünleşme yolunda en çok mesafe almışolanıve dolayısıyla da bütünleşme ile ilgili kuramların gelişmesinde en çok katkısıolanıkuşkusuz ki, Avrupa daki bütünleşme hareketidir. Ülkeler arasında, sınırlıbir takım mallar üzerindeki gümrük tarifelerinin indiriminden ekonomik toplulukların kurulmasına kadar pek çok ekonomik birleşme hareket şekli söz konusudur. 3 Bölgesel ekonomik birleşme hareketi 1960 lardan bu yana Bela Balassa nın 5 aşamalışemasıile incelenmektedir. Buna göre bütünleşme aşamalarışu şekildedir: 4 kaldırılması), Serbest Ticaret Bölgesi (gümrük tarifelerinin ve miktar kısıtlamalarının politikası), Gümrük Birliği (ek olarak üçüncü ülkelere karşıortak gümrük ve ticaret 3 DELTUR, AB-Türkiye GB Refah İçin Birlikte Çalışma, http://www.deltur.cec.eu.int/abrefah.rtf, (Erişim Tarihi: 20 Eylül 2006) 4 Akdeniz Üniversitesi Akdeniz Ülkeleri Araştırmalar Merkezi, Avrupa Birliği ve Türkiye, Ezgi Kitabevi, 2003, s.11 5
Ortak Pazar (mal ve hizmetlerin ve faktörlerin serbest dolaşımı, ortak politikalar), Ekonomik ve Parasal Birlik (ekonomik politika koordinasyonu, ortak para ve para politikası), Tam Ekonomik Bütünleşme. 1.3. Ekonomik Bütünleşme Çeşitleri 1.3.1. Serbest Ticaret Bölgesi Üye ülkeler arasındaki ticarette gümrük vergileri ve miktar kısıtlamaları kaldırılırken üye ülkelerin her biri bağımsız olarak belirledikleri tarife oranlarınıbölge dışı ülkelere uygularlar. 5 Üye ülkelerin bölge dışıülkelere kendi orjinal gümrük tarifelerinin serbestçe uygulamalarısonucunda, dışülkelerin serbest ticaret bölgesine ticaretin yön değiştirmesi yoluyla sızmalarınıönlemek için serbest dolaşım hakkına sahip malların bölge içinde üretilmişolma şartıaranır. Serbest ticaret bölgesinde amaç, üye ülkeler arasında kendilerinin ürettiği mal ve hizmetlere ilişkin ticareti serbestleştirecek ortak bir pazar yaratmaktır. Ticaret sınırlamaları yalnızca üye ülkelerce üretilen mal ve hizmetlere karşıkaldırılmakta, üçüncü ülkelerden ithal edilen bir malıherhangi bir üye ülke, diğerlerine ihraç etmek istediğinde bu sınırlamalar geçerli olmaktadır. Dolayısıyla bu aşamada üye ülkeler, birleşik (ortak) bir mal piyasasıyaratmak için, sadece birbirlerine karşıtercihli gümrük politikasıuygulayabilme açısından karar alanınıbırakmışolmaktadır. 6 Dünya ekonomisinde Serbest Ticaret Bölgesi uygulamasıoldukça yaygındır. Örneğin; 1960 yılında kurulan 9 üyeli Latin Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (LAFTA), 1960 da kurulan 4 üyeli Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi (EFTA), 1992 de kurulan Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (NAFTA), 1993 de 5 Osman Küçükahmetoğlu, Gümrük Birliği, İstanbul:2000, s.10 6 DTM, /Sorular/ Genel/2005, http://www.dtm.gov.tr/ab/mali/sorunlar (15 Eylül 2006). 6
kurulan 2 üyeli Slovak Cumhuriyeti ve Slovenya Serbest Ticaret Bölgesi buna örnek gösterilebilir. 1.3.2. Gümrük Birliği Ülkelerin aralarında ekonomik entegrasyonu sağlamalarıyolunda günümüzde en sık görülen iktisadi birleşme hareketlerinden biri olan Gümrük Birliği en genel ifadeyle; iki ya da daha fazla sayıda ülkenin; 7 i. Birbirleri ile olan ticaretlerinde gümrük vergileri ve miktar kısıtlamalarıgibi tüm engelleri ortadan kaldırmaları, ii. iii. Birlik dışıülkelere karşıticarette ortak bir dıştarife ve ticaret rejimi uygulamaları, Gümrük hasılatınıtek bir elde toplamak suretiyle belirlenmişölçütlere göre paylaşmalarıdır. Buna göre, ülkeler kendi aralarındaki ithalat ve ihracat üzerindeki gümrük vergilerini ve bunlara eşetki yapabilecek tüm diğer vergileri (örneğin fon, harç vb. isimler altında toplananlar) ile miktar kısıtlamalarına yönelik (kota vb.) tüm uygulama ve bunlara eşetki yapabilecek tedbirleri kaldırmak durumundadırlar. 1.3.3. Ortak Pazar Ortak Pazar Gümrük Birliği nin bütün unsurlarına ek olarak emek, sermaye, girişimci gibi üretim faktörlerinin üye ülkeler arasındaki serbest dolaşımınıengelleyen bütün unsurların ortadan kaldırılıp, üçüncü ülkelere karşıortak gümrük tarifesinin 7 The European Commission, The Eurostat Yearbook 2004. Publication Office No: KS-CD-04-001-EN-N: Brussels 7
uygulandığıbir bütünleşme şeklidir. Ortak Pazar ülkeleri üye olmayan ülkelere karşıortak gümrük tarifesi uygulamasınıve faktör hareketlerindeki sınırlamalarınısürdürürler. 8 Ortak pazar bir üye ülkenin iç pazarından oluşmuş genişletilmişbir iç pazar dır. İç pazarın oluşabilmesi için üye ülkelerin ulusal sınırlarında uygulanan her türlü fiziki, teknik ve mali engellerin kaldırılmasıgerekmektedir. Atılmasıgereken ikinci adım ise ülkelerin iç ekonomik politikalarının birbirine yaklaştırılmasıdır. Avrupa Ekonomik Topluluğu, Ortak Pazar ın en başarılıörneğini teşkil etmektedir. 9 1.3.4. Ekonomik ve Parasal Birlik Mal, hizmet ve üretim faktörlerinin serbest dolaşımının sağlandığıortak Pazar aşamasından sonra, sıra ulusal politikaların uyumlaştırılmasına gelir. Bu politikaların bir kısmıbirliğe giren ülkelerin yapısal sorunlarınıçözecek, bir kısmımakroekonomik politikaların uyumlaştırılmasınısağlayacak, bir kısmıda bütün birlik üyeleri tarafından alınmasıve uygulanmasıgereken hususlarla ilgili olacaktır. Ekonomik birlikte, üye ülkelerin ekonomileri önemli ölçüde bütünleşmiştir. Bu nedenle ülkelerin ekonomik bunalımlara tek başına çözüm bulma kapasiteleri önemli oranda düşmüştür. Ancak üye ülkeler makroekonomik politikalarla ilgili karar alanlarınıuluslararasıkurumlara terk etmemişlerdir. 10 Ekonomik birlikte, üye ülkelerin ekonomileri önemli ölçüde bütünleşmiştir. Bu nedenle ülkelerin ekonomik bunalımlara tek başına çözüm bulma kapasiteleri önemli oranda düşmüştür. 11 Üye ülkeler para ve maliye politikalarınıbağımsız olarak belirleme hakkına sahiptirler. Fakat bu politikaların birliğin makro politikalarıyla uyum içerisinde olması gerekmektedir. Bu tür entegrasyonlara örnek olarak 1975 yılında kurulan 16 üyeli Batı 8 Küçükahmetoğlu, a.g.e., s.10 9 Osman Küçükahmetoğlu, Türkiye-AB Gümrük Birliği nin İktisadi Etkileri, İktisat Dergisi, S:408, s:34-35. 10 Mike Artis and Norman Lee, The Economics of The European Union Policy and Analysis, New York:Oxford University Press, 1994, s.45 11 http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/dtdergi/ekim99/butun.htm, (Erişim Tarihi: 04.10.2006) 8
Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS) ve 1967 yılında kurulan 3 üyeli Doğu Afrika Ekonomik Topluluğu (EAEC) verilebilir. 12 1.3.5. Tam Ekonomik Bütünleşme Bu aşamada bir ekonomik birlikten (topluluktan) farklıolarak finansman piyasasında bütünleşme gerçekleştirilecek, maliye, para ve sosyal politikaların uyumu ile ilgili kararlar ve daha da ötesi istikrar işlevi ulusal düzeyin üstündeki kurumlarca alınacaktır. Makroekonomik düzeyde bir bütünleşme sağlanmışolacaktır. Ulusal ekonomik bağımsızlığın büyük ölçüde kaldırıldığıve bir uluslar üstü otoritenin kurulduğu bu en son aşamada, ortak paraya geçilmesi, tek bir Merkez Bankası nın kurulmasıgündeme gelir. Ülkelerin bağımsız olarak para arzınıarttırabilmesi, faiz politikasıizlemesi olanaksız hale gelir. Çünkü artık para ve maliye politikalarıile ilgili hedef ve araçlar birleştirilmiştir. 13 12 Rıdvan Karluk, Avrupa Birliği ve Türkiye, 5. Baskı, İstanbul: Beta Yayınları, Haziran 1998, s. 401 13 http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/dtdergi/ekim99/butun.htm, (Erişim Tarihi: 04.10.2006) 9
TABLO 1.1 Ekonomik Entegrasyon Çeşitleri Entegrasyon Ticaretin OGT Üretim Ortak Ekonomi Ortak Çeşitleri Serbestleştirilmesi Faktörlerinin Para Politikaları Ekonomi Serbestleşrilmesi Birimi Harmonizasyonu Politikası 1. Serbest Ticaret Bölgesi 2.Gümrük Birliği 3. Ortak Pazar 4. Ekonomik Birlik 5. Parasal Birlik 6. Tam Ekonomik Bütünleşme Kaynak: Osman Küçükahmetoğlu, Gümrük Birliği, İstanbul: 2000, s. 12 10
İKİNCİBÖLÜM GÜMRÜK BİRLİĞİ NİN TEORİK TEMELİ, YAPISI VE TARİHSEL GELİŞİMİ 2.1. Gümrük Birliği nin Tanımıve Teoride Gelişimi Gümrük Birliği; çok çeşitli yönleri ve tarihsel gelişimi olan, sürekli gelişmeyi ve sürekli değişimi öngören bir iktisadi birleşme türü olarak günümüzün ekonomi ve siyasi literatüründe farklışekillerde tanımlanmıştır. Gümrük Birliği, İktisadi bütünleşme hareketinin bir aşamasıolan ve birliğe dahil ülkeler arasında karşılıklıolarak gümrük tarifeleri ve benzeri sınırlamalarıortadan kaldıran, birlikte yer almayan ülkelere karşıortak bir gümrük tarifesinin uygulanmasını öngören bir birleşme şeklinde tanımlanır. 14 Gümrük Birliği ile ilgili ilk ciddi ve bağımsız çalışmayıyapan iktisatçıjacop Viner dır. 15 Viner 1950 yılında yayınlanan Gümrük Birliği Sorunu adlıeserinde kavramıtanımlamaktan çok, tam bir gümrük birliğinin koşullarınısıralamaya çalışmıştır. Buna göre Gümrük Birliği; 16 Gümrük birliğine dahil üye ülkeler arasında tarifelerin ortadan kaldırılması, Gümrük birliğine, birlik dışında yapılacak ithalata ortak bir tarife uygulanması, 14 Türkiye Bilimler Akademisi, Ansiklopedik Ekonomi Sözlüğü- Gümrük Birliği Maddesi, Dünya Yayınları, Mart 1995, 15 Ramazan Kılıç, Ekonomik Entegrasyon Teorisi, Gümrük Birliği Sürecinde Türkiye Dergisi, Temmuz- Ağustos 1996, s.70 16 Peter Robson, The Economics of International Integration, Third Edition, London:Routledge, 1998, s.123 11
Önceden belirlenmişbir formüle göre, gümrük gelirlerinin üye ülkeler arasında bölüştürülmesi, şeklinde tanımlanmıştır. Viner e göre bu koşullar gerçekleştiği taktirde, gümrük birliği de doğmuş sayılacaktır. 17 Viner ın çalışmasını, J.Meade in Gümrük Birlikleri Teorisi adlıçalışması izlemiştir. 18 Viner ın çalışmasıdünyadaki gümrük birliği düşüncesine yeni açılımlar, yeni ufuklar açmıştır. Viner gümrük birliği üzerine yaptığıçalışmalarda analizini, gümrük birliğinin üretim etkisi yönünden incelemelerine ayırmıştır. Meade ise, analizi geliştirerek tüketim etkilerini de incelemiştir. 1965 yılında J.Vanek in kitabıyla gümrük birlikleri teorisi yeni bir yön kazanmıştır. Nihayet Vanek ve Kemp, toplayıcıbir genel denge çatısıaltında gümrük birliklerinin ticaret hadleri etkisini de analizlere dahil etmişler ve bu birliklerin tüm iktisadi parametreler dahilinde etkilerini bir arada incelemişlerdir. 2.2. Gümrük Birliği nin Hukuki Özellikleri Her ekonomik entegrasyon hareketi, bu harekete katılan devletlerin ekonomik ve ticari politikalarının, entegrasyonun kapsam ve yoğunluk derecesinin belirlediği düzeyde koordine edilmesini ve giderek daha çok birbirine yakınlaştırılmasını, ekonomik hukuk düzenlerinin de önceleri yakınlaştırılmasını, giderek de uyumlaştırılmasınıbir bakıma gerekli kılar. Gümrük Birliği oldukça ileri derecede bir ekonomik entegrasyon hareketidir. Bu nedenle Gümrük Birliği ne katılan devletlerin, hukuklarınıbirbirlerine yaklaştırma hedefine yönelik ortak eylemde bulunmalarına tanık olmak olağandır. Gümrük Birlikleri nde bu tür koordinasyon ve yaklaştırma eylemleri, asıl birliğin, belirli bir dereceye kadar kurumsal unsurlar kazanmışolan ortak karar mekanizmalarından geçilerek 17 Selahattin Tuncer, Gümrükler ve Gümrük Vergileri (Teori- Uygulama), Yaklaşım Yayınları, Ankara 2001, s.55 18 Ramazan Kılıç, a.g.m., s.71 12
tespit olunan ortak düzenlemeler esas alınmak suretiyle, birlik üyesi ülkeler tarafından milli mevzuatta değişiklikler yapılmasısuretiyle gerçekleştirilmektedir. 19 Bu hukuki yaklaşımdan beklenen, Gümrük Birliği üyesi devletlerin milli piyasalarında eşit şartların sağlanmasısuretiyle, malların serbest dolaşımının, mümkün olan en yüksek ölçüde kapsamlıve sürekli biçimde temin edilmesidir. Eğer, Gümrük Birliği nin tarafıolan ülkeler, aralarındaki entegrasyon hareketini Gümrük Birliği nin ötesine taşımak amacınıgözetiyorlarsa, hukukların yakınlaşmasıdaha kapsamlıolmakta, daha ileri ölçülere varmakta, hatta henüz Gümrük Birliği evresinde bile hukuki uyumlaştırma hareketi olma özelliği gösterebilmektedir. Bu genişçerçevede, Gümrük Birliği üyesi ülkeler, sadece gümrük mevzuatını, Dış Ticaret düzenlemelerini değil, zamanla rekabet hukuku, devlet yardımları, fikri ve sınai haklar, sınai mevzuat ve hatta kamu alımlarıalanındaki düzenlemelerini yaklaştırma yolunda oldukça ileri noktalara yönelik girişimlerde bulunabilmektedir. 2.3. Avrupa Birliği İçinde Gümrük Birliği nin Tarihi Gelişimi Avrupa da bir birlik oluşturma özlemi Roma İmparatorluğu na kadar uzanmaktadır. Avrupa Birliği nin oluşum sürecinin başından beri güvence altına alınan dört dolaşım serbestîsinden biri olan malların serbest dolaşımı, Birliğin ekonomik ve hukuki yapısının şekillenmesinde önemli bir yere sahiptir. 20 Avrupa Birliği nin asıl amacı, Batı Avrupa nın siyasi entegrasyonunu gerçekleştirmektedir. Bu ise öncelikle bir gümrük birliği kurulmasıdaha sonra diğer bütünleşme biçimlerini kapsayacak şekilde genişletilmesi, yani tüm faktörlerin dolaşımının serbest hale getirilmesi ile bir ortak pazar oluşturulmasınıgerektirmiştir. Daha da ileri gidilerek ortak dışpolitika, ortak iç politika ve güvenlik, Avrupa parası, Avrupa Birliği yurttaşlık haklarıvb. alanlarda adımlar atılmaya başlanılmıştır. Yani ülkelerin ulusal 19 Ramazan Uludağ, Gümrük Kanunu ndaki Değişim ve AB ye Uyum Süreci, İGEME den Bakış, Yıl:4, S:13, Ocak-Mart 2000. 20 İKV, Avrupa Birliği nin Ortak Ticaret Politikası-15 Soruda 15 PolitikasıSerisi, s.6 13
egemenliklerinin bir ölçüde topluluk organlarına devredilmesi ve böylece ekonomik, mali ve sosyal alanlarda ortak politikalar izlenmesi veya ulusal politikaların birbirleriyle uyumlaştırılmasısöz konusudur. Dolayısıyla tüm bu sürecin ilk ve en önemli adımının gümrük birliği olduğu söylenebilir. 21 Avrupa Ekonomik Topluluğu nu kuran Roma Antlaşması, üye ülkeler arasında kademeli olarak gümrük birliğine geçişi öngörmüştür. Gümrük Birliği nin kurumsal yapısı, birlik içinde doğabilecek eşitsiz büyümeler konusunda, eşitliği düzeltmeyi amaçlayan mekanizmalara sahip olmamasına rağmen, Gümrük Birliği tarihte en fazla görülen bütünleşme şeklidir. Büyük ve güçlü bir ortak pazara dönüşen hatta ekonomik ve mali ortak politikaları da aşarak ortak dışpolitika ve ortak para birimi kullanma yönünde atılımlar yaparak siyasi bir birlik oluşturma yolunda ilerleyen Avrupa Birliği bir gümrük birliği olarak kurulmuştur. Avrupa Topluluğu nda Gümrük Birliği, ilk olarak 1951 yılında imzalanan Avrupa Kömür Çelik Topluluğu nu kuran Paris Antlaşmasıile yürürlüğe girmiştir. Bunu, 1957 yılında imzalanarak, 1 Ocak 1958 tarihinde yürürlüğe giren Avrupa Ekonomik Topluluğu nu kuran ve Avrupa Birliği nin oluşumunun temel taşıolan Roma Antlaşması izlemiştir. Roma Antlaşması, malların, hizmetlerin, şahısların ve sermayenin serbest dolaşımının sağlanacağıve bir takım konularda üye ülkeler arasında ortak politikaların belirleneceği bir Ortak Pazar kurulmasınıöngörmüştür. Bu ortak pazar da, bir Gümrük Birliği eksenine oturtulmuştur. Topluluk içindeki Gümrük Birliği nin kurulması, üç temel unsurun gerçekleşmesini gerektirmiştir. 22 21 Pınar Yörük Kavak, An Evaluation of Critical Approaches To The Custom Union Between Turkey and The Europen Union, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul:2005, s.45 22 http://www.deltur.cec.eu.int/default.asp?pid=3&lang=0&prnid=1&ord=0&fop=1, (Erişim Tarihi: 03.10.2006) 14
i. Üye ülkelerin birbirlerine karşıuyguladıklarıgümrük vergileri, kota şeklindeki ithal kısıtlamalarıve serbest ticareti güçleştiren engellerin kademeli olarak kaldırılması; ii. iii. Topluluk dışındaki ülkelere karşı, üye devletlerin milli gümrük tarifeleri yerine, tek ve ortak bir gümrük tarifesi uygulamalarıve diğer kısıtlayıcıdış ticaret tedbirlerinde de uygulamalarınıyakınlaştırarak, giderek ortak bir dış ticaret politikasıizlemeleri; Dışticaret ve özellikle gümrük alanındaki mevzuatların yakınlaştırılarak, gümrüklerdeki formaliteler nedeniyle serbest ticaretin engellenmesinin önlenmesi. Bu unsurlardan ilki olan gümrüklerin ve ithal kısıtlamalarının kaldırılması bakımından, Roma Antlaşması nda kademeli olarak gelişen bir plan hazırlanmıştır. Örneğin, üye devletlerin birbirlerine karşıuyguladıklarıgümrük vergileri, her defasında 1/10 oranında indirilerek, on kademe sonunda tamamen kaldırılacaktı. O tarihlerde Topluluğun bütün üyelerinde izlenen hızlıekonomik gelişmenin de yardımıyla, bu alandaki hedeflere, bir güçlükle karşılaşılmadan, aksine öngörülen programdan daha kısa bir süre içinde varılmıştır. Önce, 31 Aralık 1961 de ithal kısıtlamalarının tümü kaldırıldıktan sonra 30 Haziran 1968 de Roma Antlaşması nda saptanmışplana göre bir buçuk yıl daha önce Altılar * arasında uygulanan gümrük vergileri tarihe karışmıştır. 23 Altılar, Topluluk üyesi olmayan ülkelere karşıda Ortak Gümrük Tarifesini yavaş yavaşuygulamaya yöneldiler. Bu tarife, üye devletlerin her birinin ulusal tarifelerindeki gümrük vergisi oranlarının aritmetik ortalamasına eşit idi. Sadece üye devletlerin ithaline önem verdikleri bazı hassas maddelerde aritmetik ortalama usulüne başvurulmamışve bu *Altılar; Avrupa Kömür Çelik Topluluğu nu kuran, Paris Antlaşması nıimzalayan ülkelerdir. Bu ülkeler sırasıyla; Fransa, Almanya, İtalya, Belçika, Lüksemburg, Hollanda dır. 23 Handan Soğuk, Gümrük Birliği nin Türkiye Ekonomisine Etkileri, http://www.ikv.org.tr/arastirmalar/degerlendirmeler/gumruk-birligi.htm, (01.07.2005), s.20 15