DERS 7 2. ANTİK ÇAĞ TAŞ İŞÇİLİĞİ 2.3. TAŞ KALDIRMA YÖNTEMLERİ Erken dönemlerde taş ustaları taşları kaldırmak ve inşa edilen yapıda istenilen yere koymak için dikey kaldırma yerine rampa gibi eğik düzlemler oluşturarak bu düzlemlerde blokları belli yüksekliklere kaldırmış, 1 daha alçak kaldırma işlemleri için ise kaldıraç kullanmış olmalıdır. Makara sisteminin keşfedilmesi ile birlikte M.Ö. 6. yüzyılın ortalarından itibaren tekli veya dörtlü makara sistemleri kullanmışlardır. 2 Roma Dönemi nde içindeki insanlar tarafından hareket ettirilen çarklara sahip karmaşık vinç sistemleri de kullanılmıştır. 3 Resim 1. İçindeki insanlar tarafından hareket ettirilen çark sistemine sahip bir kaldırma sisteminin betimlendiği rölyef, Kapua, (Adam 1994, 46, Fig. 92) Resim 2. Çarklı karmaşık bir kaldırma sistemi, Vatikan Museum, (Adam 1994, 46, Fig. 94) 1 Bingöl 2012, 180, Res. 257. 2 Bingöl 2012, 189, Res. 271. 3 Adam 1994, 43-47, Fig. 85-98; Landels 1996, 87-95, Şel. 26-28; Kretzschmer 2000, 33-39, Fig. 34-42. 1
Dersin bu bölümünde blokların yukarıda değinilen makaralı kaldırma sistemleri ile kaldırılabilmesi için kullanılan bağlama yöntemleri ile duvar örgüsü içinde yer alan blokları birbirlerine bağlama yöntemleri ve duvar örgü sistemleri hakkında bilgi verilecektir. 2.3. 1. Blokları Kaldırma Sistemine Bağlama Yöntem ve Araçları 2.3.1. a. Basit Bağlama: Bu yöntemde halat herhangi bir yardımcı unsur kullanılmadan direkt olarak kaldırılacak bloğun üzerine sarılarak bağlanır ve blok bu halde vinç kancasına bağlanır. Bu yöntemde kaldırma dengesinin sağlanması özellikle ağır bloklarda olukça zordur. Profilli ya da bezemeli blokların bu yöntemle kaldırılması sırasında profil veya süslemelerin kırılması veya kopmaması için bu tür öğelerle halatın arasına tampon malzeme (muhtemelen ahşap) konulmuş olmalıdır. Resim 3. Basit bağlama yapılarak kaldırılmış bir arşitrav, (Durando 2002, 85). 2.3.1. b. Kaldırma Çıkıntısına Bağlama Bu yöntemde taşın yerine konmadan önce kabaca yontulur, bu işlem sırasında taşın üzerinde topuğu andırır çıkıntılar bırakılır. Bu çıkıntıların sayısı, taşın boyut ve ağırlığına göre değişir. Taş bu çıkıntılara geçirilen halatta vince bağlanır. 2
Resim 4. Halatı kaldırma çıkıntısına geçirilerek yapılmış kaldırma, (Durando2002, 84) Resim 5. Bir duvar örgüsünde kaldırma çıkıntıları üzerinde korunmuş bloklar, (Orlandos 1968, 146, Fig.163) 2.3.1. c. Oluktan Geçirerek Bağlama Bu yöntemde bloğun yerine konulduğunda görünmeyecek karşılıklı iki yüzeyine U şekilli bir kanal açılır ve halatın uçları bu kanallardan geçirerek bağlanır. Diğer yöntemlere göre fazladan işçilik gerektiren bu yöntem çok rastlanan bir kaldırma yöntemi değildir. 3
Resim 6. Halatı taşın üzerine açılmış kanallardan yapılmış kaldırma, (Durando2002, 85). Resim 7. Agrigentum de Juno Lacinia ya adanmış tapınak bloklarında açılmış kaldırma kanalları, (Adam 1994, 48, Fig. 101) 2.3.1. d. Yuvadan Geçirerek Bağlama Bu yöntemde halat bloğun üst yüzüne açılmış U şeklindeki yuvadan geçirilerek bağlama işlemi gerçekleştirilir. Ancak yuvaların yapılması zor ve ekstra işçilik gerektirdiğinden çok tercih edilmiş bir yöntem değildir. Ayrıca bu yöntemle ağır blokların kaldırılması son derece risklidir. 4
Resim 8. Halatı taşın üzerine açılmış kanallardan yapılmış kaldırma, (Durando 2002, 84). 2.3.1. e. Kurt Ağzı Kanca ile Bağlama Bu yöntemde bloğun üst yüzüne derinleştikçe genişleyen yuvalar açılır. Bu yuvalara formu kurt ağzını andırır demir kancalar geçirilir. Kullanılan kancanın kurt ağzını andırıyor olması nedeni ile bu adla anılmaktadır. Halat bu kancanın üzerindeki halkaya bağlanır. Bu yöntem ağırlığı 5 tonu aşan bloklar kaldırılması için dahi son derece elverişli bir yöntemdir. Resim 9. Modern kurt ağzı kanca, (Adam 1994, 49, Fig. 102). 5
Resim 10. Kurt ağzı kanca türleri, (Orlandos 1968, 97, Fig. 156). Resim 11. Kurt ağzı kanca ile kaldırılmış bir blok, (Durando 2002, 84). 2.3.1. f. Makas Kanca ile Bağlama Bu bağlama yönteminde bloğun yerine konulduğunda görünmeyecek karşılıklı iki yüzüne genellikle hilal formlu sığ birer yuva açılır. Makas gibi çalışan kancanın iki ayağının ucu bu yuvalara denk getirilerek bağlama işlemi gerçekleştirilir. Blok kaldırıldığında makasın ayakları kapanarak bloğu yuvalardan sıkıştırır, böylece blok makasın ağzından kaymadan kaldırılır. Resim 12. Modern makas kanca, (Adam 1994, 50, Fig. 107). 6
Resim 13. Kurt ağzı kanca ile kaldırılmış bir blok, (Durando,2002, 85). 2.3.1. g. Ters Makas Kanca ile Bağlama Makas kanca ile kurt ağzı kancanın karışımından oluşur. Bu yöntemde de kurt ağzı kancada olduğu gibi, taş yüzeyine kancanın geçeceği derinleştikçe genişleyen bir yuva açılır. Bu yuvaya yük bindiğinde bacakları kapanan değil açılan bir makas yerleştirilerek kaldırma işlemi yapılır. Resim 14. Modern makas kanca, (Adam 1994, 50, Fig. 106). 7
2.4. BLOKLARI DUVAR ÖRGÜSÜNDE BİRBİRİNE BAĞLAMA YÖNTEM VE ARAÇLARI Hellenistik Çağ ın sonlarına kadar yan yana ya da üst üste konan bloklar arasında blokların birbirlerine tutunmasını sağlamak amacı ile herhangi bir harç kullanılmamıştır. Bunun yerine yan yana ya da üst üste gelen blokların bitişim kenarlarına yuvalar açılır ve bu yuvalara erken dönemlerde ahşap, Antik Yunan da ise demir elemanlar yerleştirilirdi. Bu elamanların yatay bağlama yapanlarına kenet, dikey bağlama yapan türüne zıvana adı verilir. Ancak henüz kenet ya da zıvananın keşfedilmediği dönemlerde kimi zaman taş bloklar birleşim yüzeylerinde dişili ve erkekli çıkıntılar yapılarak birbirlerine bağlanırdı. Bu tür bağlamayı Anadolu da Hitit yapılarında sıkça görürüz. 2.4. 1. Kenet Kenetle bağlama yönteminde, yan yana duran iki bloğu blokların birleşen kenarlarına açılmış yuvala, bu yuvaların formunda ancak 3-4 mm. daha küçük ölçüde hazırlanmış metal elemanlar yerleştirilir, sonra bu metallerin taş üzerindeki yuvaya sıkıca oturması ve paslanmaması için üzerine erimiş kurşun akıtılırdı. Kimi zaman kurşun akıtma işlemi için bloğun kenarına kadar uzanan kanallar yapılır, erimiş kurşun bu kanalların ucuna kilden yapılan hazneler içine dökülerek kenedin kurşunla kaplanması sağlanırdı. Resim15. Kenetli duvar blokları, (Orlandos 1968, 119, Fig. 81) 8
Resim 16. Kenat yuvası (solda), kurşunla kaplanmış kenet (sağda) (C. Çetin). Kenetler şekillerine göre kırlangıç kuyruğu, ters-düz L, çift L, çift T veya H, U ya da çengel kenet olarak adlandırılırlar. Resim 17. Kenet türleri, (Dinmoor, 1950) Resim 18. Çift T ya da H kenet, (Adam 1994, 55, Fig. 127). 9
Resim 19, Kaplama bloklarının duvara bağlanışı, (Orlandos 1968, 117, Fig. 132). 2.4. 2. Zıvana Zıvana üst üste duran blokları dikey olarak birbirlerine bağlar. Sütun tamburları hariç genellikle üste yer alan bloğun yan yüzüne, altta kalan bloğun ise uygun yerine zıvana yuvası açılır. Yine sütun tamburları hariç zıvana yuvaları için her zaman kurşun akıtma kanalı açmak gerekmez. Zıvana yuvası üstteki bloğun kenarına açılırsa zıvananın üst yarısının bir yüzü açıkta kalacağından buradan kurşun akıtmak mümkün olabilir. Resim 19. Zıvana, kenet ve kurşun akıtma kanalları, (Orlandos 1968, 112, Fig. 122). 10
Resim 20. Zıvana yuvasına kurşun akıtılma işlemi, (Müller Wiener 1988, Res.43-7 ). Resim 21. Kurşunlanmış kenet, boş zıvana yuvaları ve kurşun akıtma kanalları, (Adam 1994, 53, Fig. 120). 11
Resim 22. Magnesia Ad Maeandrum Artemis Tapınağı Altarı nda kenet ve zıvana yuvaları (Çetin, 2013, ) Resim 23. Bergama Dionysos Tapınağı; (Radt 2002, 188, Res. 132). Ve sonunda taş, anıtsal bir yapıya 12
veya Resim 24. Laokoon, (Smith 2002, Res. 143). muhteşem bir heykeltıraşlık eserine dönüşür. Ocaktan çıkarılan sıradan taşlar, usta eller tarafından şekillendirilerek ait oldukları yapılarda yerlerine konulduğunda anıtsal nitelikte birer sanat eseri haline gelir. Resim 25. Pergamon Traianus Tapınağı, (C. Çetin) 13
2.5. DUVAR ÖRGÜLERİ Duvar örgüleri, kullanılan taşların şekilleri ve duvar örgüsündeki diziliş sistematiğine göre isimlendirilir ve düzenli ya da düzensiz örgüye sahip oluşlarına göre iki ana başlık altında incelenirler. 2.5. 1.Düzensiz Duvar Örgüleri 2.5.1. a. Kyklopien Tarz Duvar Örgüsü: Kyklop, Antik Yunanca da dev anlamına gelir. Büyük bloklardan oluşan duvar örgüsüne kylopien tarz duvar örgüsü adı verilir. Bu tür duvar örgüsü daha çok sur duvarları ile teras duvarlarında kullanılmıştır. Resim 26. Kyklopien tarz duvar örgüsü, (Orlandos 1968, 181, Fig. 159) 2.5.1. b. Lesbos Duvar Örgüsü İlk kez Lesbos adasında tanımlandığı için bu adla anılır. Bu duvar örgüsünde genellikle çokgen bloklar kullanılır. Bu blokların genellikle bir kenarı ya yay şeklinde iç bükey ya da dış bükey olarak işlenmiştir. Böylece bloklar bu kenarlarından birbirlerine kilitlenirler. Resim 27. Lesbos duvar örgüsü, Eleusis, (Orlandos 1968, 128, Fig. 145). 14
2.5.1. c. Polygonal Duvar Örgüsü Çokgen olarak yontulmuş taşlardan örülmüş bir duvar örgüsüdür. Ancak duvar örgüsünü oluşturan blokların boyutları birbirlerine genellikle eş değildir. Bloklar farklı boyutlarda ve çok kenarlı olduğu için üstteki blokların ağırlığı ile birbirlerine sıkı şekilde kilitlenirler. Resim 28. Poligonal duvar örgüsü, Delphi de bir teras duvarı, (Orlandos 1968, 130, Fig. 148). 2.5.1. d. Trapezoidal Duvar Örgüsü Duvarı oluşturan bloklar düz kenarlı yontulmuş olmakla birlikte iki kısa kenarları yamuk olduğundan cepheden görünüşleri trapezi andırır. Bu nedenle bu şekildeki taşlarla örülmüş duvar örgüsüne trapezoidal denir. Resim 29. Trapezoidal duvar örgüsü, Delos, (Orlandos 1968, 138, Fig. 158). 15
2.5. 2. Düzenli Duvar Örgüleri 2.5.2. a. Düzenli Sıraya Sahip İzodamik Duvar Örgüleri Bu duvar örgüsü eşyükseltide sıralara sahiptir. Yatay derzleri birbirine paralel, dikey derzleri ise birbirlerine paralel ancak yatay derzlere dik uzanır. Duvar örgüsü derzleri bu hali ile ızgarayı andırır. Duvar örgüsünün tek sıra veya çift sıra taştan oluşan veya belli aralıklarda uzun ya da dar taşların kullanıldığı türleri vardır. Resim 30. İzodamik duvar örgüsü çeşitlerini gösteren çizim, (Orlandos 1968, 143, Fig. 160) 16
2.5.2. b. Düzenli Sıraya Sahip Pseudo (Yalancı) İzodamik Duvar Örgüleri Bu örgü türünde duvardaki örgü sıraları eş yükseltili değildir. Bir sıra yüksek, bir sıra alçak örgüsü sırası ya da belli aralıklarla yüksek ve alçak sıralar alternatifli olarak kullanılırlar. Resim 31. Pseudo izodamik duvar örgüsü çeşitlerini gösteren çizim, (Orlandos 1968, 148, Fig. 165) 17
Kaynakça Bingöl 2012 Çetin 1991 Çetin 2003 Dinsmoor 1950 Durando 2002 Kretzshmer 2000 Landels 1996 Martin 1965 Müller-Wiener 1988 Orlandos 1968 Radt 2002 Smith 2002 Bingöl, O., Bu Koca Taşları Nasıl İşlediler, Nasıl Kaldırdılar, Bilim Kültür Sanat Yayınları, Ankara. Çetin, C., Magnesia ad Meandrum (Menderes Magnesiası) Theatronu Diazoma Bloklarının Taş İşçiliği, (Ankara Üniversitesi, Yayınlanmamış Lisans Tezi). Çetin C., Magnesia ad Maeandrum Artemis Tapınağı Altyapısı ve Çevresi ile İlişkisi, (Ankara Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi). Dinsmoor, W. B., The Architecture on Ancient Greece, London. Durando, F., Greece: Splendours of an Ancient Civilization, Thames & Hudson, China. Kretzschmer, F., Antik Roma da Mimarlık ve Mühendislik, (Çev. İlkgelen, Z.Z.), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul. Landels, J. G., Eski Yunan ve Roma da Mühendislik, (Çev. Bıçakcı, B.), TÜBİTAK Yayınları, Ankara. Martin, R., Manuel D Architecture Grecque I: Matèriaux et Technoques, Paris. Müller-Wiener, W., Griechisches Bauwesen in der Antike. Orlandos, A., Les Matèriaux de Construction : Et la Technique Architecturale das Anciens Grecs, c. 2, Paris. Radt, W., Pergamon, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. Smith, R. R. R., Hellenistik Heykel, (Çev. Yıldırım, A. Y.), Homer Kitabevi, İstanbul. 18