ÖNSÖZ Kıtaları birleştiren önemli kara ve deniz yollarının kesişme noktasında yer alan İstanbul, sahip olduğu coğrafi konum sonucu tarih boyunca doğu ve batı dünyaları arasında köprü olmuş, çeşitli medeniyetlerin buluşma noktası olarak önemli bir ticaret ve kültür merkezi olma özelliğini taşımıştır. Osmanlı döneminden sonra siyasi merkez olma niteliğini kaybeden İstanbul, 1950 li yıllardan itibaren dış ticaretin ve özel kesimin yeniden önem kazanmasıyla sahip olduğu piyasa büyüklüğü, eğitilmiş iş gücü varlığı ve alt yapı imkanları ile sınai yatırımlar ve ticari faaliyetler için önemi giderek artan bir cazibe merkezi haline gelmiştir. İstanbul da gelişen yatırım eğiliminin, artan inşaat faaliyetlerinin yarattığı işgücü talebi Türkiye nin diğer yerlerdeki atıl işgücünü İstanbul a yönlendirmiş, bu gelişmelere paralel olarak şehir çevresinde kaçak yapılaşmaya dayanan gece kondu semtleri oluşmuştur. Ülkemizin ve İstanbul un en önemli sorunları arasında yer alan göç ve hızlı kentleşme zamanla istihdam sorununun niteliğinin de değişmesine yol açmış, birçok yeni sosyo-ekonomik problemin meydana gelmesine neden olmuştur. Özellikle kırsal kesimde barınan ve gizli işsiz durumunda olan işgücü fazlası, kentlere kayarak açık işsiz haline dönüşmüş, veya marjinal işlere yerleşerek yeni bir gizli işsizlik şekli ortaya çıkarmıştır. Ülkemizin ekonomik ve sosyal merkezi durumunda olan ve nüfusuyla birlikte emek arzı da sürekli olarak artan İstanbul un; karşı karşıya bulunduğu sorunlar tüm Türkiye genelinde hissedilmekte ve sorunların büyük boyutlarda olması çözümünü de zorlaştırmaktadır. Bu gerçekten hareketle, İstanbul a yaşanan göçün istihdam üzerinde oluşturduğu olumlu ve olumsuz etkilerin detaylı olarak incelendiği çalışma dört ana başlık altında toplanmış olup birinci bölümünde; Genel olarak Nüfus ve İş Gücü Politikaları, ikinci bölümünde; Kapsam Bakımından İşgücü (İşgücüne Dahil Olan ve Olmayan Nüfus), üçüncü bölümünde; İstihdam ve İşsizlik, dördüncü bölümünde ise Eksik İstihdam ve Geliştirilmiş İşsizlik Oranları ele alınarak analiz edilmiştir.
Ülkemiz için önemli olacağına inandığım bu araştırmayı Odamız adına gerçekleştiren Prof. Dr. Sedat Murat a teşekkür eder, tüm üyelerimize, araştırmacılara ve karar alıcılara faydalı olmasını dilerim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter
SUNUŞ Birçok geliģmekte olan ülkede olduğu gibi, ülkemizde de istihdam sorunu ne geçmiģte ne de günümüzde istenilen düzeyde çözümlenebilmiģ değildir. Türkiye de nüfus artıģ hızının yüksek oluģu, yeterli sermaye birikiminin oluģamaması ve yabancı sermayeden yeterince yararlanılamaması nedeniyle, istihdam sağlayacak yatırımlarda yetersizlik, iģgücünün önemli bir bölümünün çağdaģ sanayilerin talep ettiği nitelikte iģgücü ihtiyacına uygun düzeyde olmaması gibi faktörler istihdam sorunlarının boyutlarını artırmakta ve karmaģık bir hale getirmektedir. Türkiye genelindeki istihdamın %16,5 ini oluģturmasına karģın, ülkenin her yanından almıģ olduğu yoğun göçlerle nüfusu 12 milyonu aģan Ġstanbul un iģsizlik oranı (%11,2) ülke genelinin iģsizlik oranından (%9,9) daha yüksektir. Türkiye genelindeki yatırımların ve sanayi tesislerinin büyük bir çoğunluğunun Ġstanbul da olmasına rağmen, iģsizlik oranlarının bu denli yüksek olması, dıģarıdan almıģ olduğu göçlerle birlikte emek arzının emek talebinden çok daha yüksek olmasından kaynaklanmaktadır. Nüfusuyla birlikte emek arzı da sürekli olarak artan Ġstanbul un iģgücü ve istihdam sorununun her yönüyle ele alınması ihtiyacı, böyle bir çalıģmanın ortaya çıkmasına neden olmuģtur. Ġstanbul un iģgücü ve istihdam yapısının ele alındığı bu çalıģma dört ana bölümden oluģmaktadır. Bunlar; Genel Olarak Nüfus ve ĠĢgücü Politikaları, Kapsam Bakımından ĠĢgücü (ĠĢgücüne Dahil Olan ve Olmayan Nüfus), Ġstihdam ve ĠĢsizlik, Eksik Ġstihdam ve GeliĢtirilmiĢ ĠĢsizlik Oranları dir. ÇalıĢma; sonuç ve genel bir değerlendirme ile son bulmaktadır. Bu çalıģma; uzun yıllar süren çaba ve birikimler ile Ġstanbul Ticaret Odası tarafından araģtırma projesi kapsamına alınmasından sonraki yoğun ve titiz bir emek sonucunda gerçekleģtirilebilmiģtir. 5
ÇalıĢmanın bu aģamaya gelmesinde birçok kurum ve kiģinin önemli katkıları olmuģtur. Ancak bunların tümünü burada saymam mümkün olmadığından sadece bazılarına değinmekle yetineceğim. Bu çalıģmanın altyapısının oluģmasında ve tamamlanmasında; kendilerini büyük ölçüde ihmal ettiğim ailem, yetiģmemde büyük katkısı olan Fakültem, önemli birikimler kazandığım Ġstanbul AraĢtırmalar Merkezi ve maddi yönden çalıģmamı destekleyen Ġstanbul Ticaret Odası nın büyük katkıları olmuģtur. Her birine ayrı ayrı minnattarım. Bu çalıģmanın ortaya çıkmasında ve basılmasında en büyük katkı kuģkusuz Ġstanbul Ticaret Odası yetkililerine ait bulunmaktadır. Burada özellikle ĠTO BaĢkanı Sayın Murat YALÇINTAġ a, Yönetim Kurulu nun değerli üyelerine, Genel Sekreter Sayın Dr. Cengiz ERSUN a, Ġstatistik ġubesi Müdürü Sayın Ünal KALCI ile Ekonomik ve Sosyal AraĢtırmalar ġubesi Müdürü Sayın Tezel PALACIOĞLU ve değerli elemanlarına ve ayrıca Oda elemanlarından Sayın Cemil Hakan KILIÇ a ve burada isimlerini zikredemediğim diğer tüm elemanlara bana vermiģ oldukları ilgi ve destekten dolayı ayrı ayrı teģekkürlerimi ve Ģükranlarımı sunmayı bir borç kabul ederim. Diğer bir teģekkürüm ise büyük bir titizlikle eserin gözden geçirilmesi ve tashih edilmesinde büyük katkılar sağlayan Bölümümüz AraĢtırma Görevlileri Levent ġahġn ve Faruk TAġÇI ile doktora öğrencim Kadir YILDIRIM adır. Kendilerine sonsuz teģekkürlerimi sunuyor ve akademik hayatlarında baģarılar diliyorum. Ekim 2007 Prof. Dr. Sedat MURAT 6
Ç NDEK LER ÖNSÖZ...3 SUNUfi...5 TABLOLAR L STES...17 GRAF KLER L STES...23 KISALTMALAR...29 G R fi...31 1. BÖLÜM: GENEL OLARAK NÜFUS VE figücü POL T KALARI.37 1.1. NÜFUSLA LG L KAVRAMLAR VE NÜFUS POL T KALARI...42 1.1.1. Nüfusla lgili Kavram ve Konular...43 1.1.1.1. Kavram Olarak Nüfus...43 1.1.1.2. Çal flma Ça Bak m ndan Nüfus...44 1.1.1.3. Nüfus Art fl ve Sermaye Birikimi...44 1.1.1.4. Nüfus Art fl ve Teknolojik Geliflim...46 1.1.1.5. Nüfus Art fl, flgücü ve stihdam...46 1.1.1.6. Nüfus Art fl - fiehirleflme liflkisi...47 1.1.1.7. Nüfus Art fl - E itim liflkisi...48 1.1.2. Nüfus Politikalar ve Türkiye deki Uygulama...49 1.1.2.1. Nüfus Art fl n H zland r c Politikalar...50 1.1.2.2. Nüfus Art fl n Yavafllat c Politikalar...51 1.1.2.3. Nüfusun Kalitesini yilefltirici Politikalar...52 1.1.2.4. Türkiye de Uygulanan Nüfus ve Aile Politikalar...52 1.1.3. Nüfusun Özellikleri...54 1.1.3.1. Nüfus Miktar...55 1.1.3.2. Nüfus Art fl H z...57 1.1.3.3. Nüfusun Co rafi Da l m...59 1.1.3.4. Nüfusun Cinsiyet Da l m...62 1.1.3.5. Nüfusun Yafl Da l m...64 1.1.3.6. Nüfusun Ba ml l k Durumu...70 1.1.3.7. Nüfusun Hanehalk Da l m...72 1.1.3.8. Do um Yerleri tibariyle stanbul Nüfusu...75 7
1.1.3.9. Nüfusun E itim Durumu...77 1.1.3.10. Nüfusun Göç Durumu...79 1.2. figücü LE LG L METODOL K YAKLAfiIM VE figücü POL T KALARI...84 1.2.1. TÜ K Hanehalk flgücü Anketlerinin Tarihsel Geliflimi, Amac ve Kapsam...86 1.2.1.1. TÜ K Hanehalk flgücü Anketleri le lgili Genel Aç klama ve Tarihsel Geliflim...86 1.2.1.2. TÜ K Hanehalk flgücü Anketleri nde Amaç...92 1.2.1.3. TÜ K Hanehalk flgücü Anketleri nde Kapsam...93 1.2.2. flgücü le lgili Kavramsal Yaklafl m...93 1.2.2.1. flgücü le lgili Ana Kavram ve Tan mlar...93 1.2.2.2. TÜ K Hanehalk flgücü Anketleri nde Tan m ve Kavramlar...96 1.2.3. Türkiye de flgücü Politikalar...100 1.2.3.1. Planl Dönem Öncesi flgücü Yap s...100 1.2.3.2. Planl Dönem flgücü Yap s ve Politikalar...101 1.2.3.2.1. Birinci Befl Y ll k Kalk nma Plan (1963-1967)...101 1.2.3.2.2. kinci Befl Y ll k Kalk nma Plan (1968-1972)...102 1.2.3.2.3. Üçüncü Befl Y ll k Kalk nma Plan (1973-1977)...102 1.2.3.2.4. Dördüncü Befl Y ll k Kalk nma Plan (1979-1983)...103 1.2.3.2.5.Beflinci Befl Y ll k Kalk nma Plan (1984-1989)...104 1.2.3.2.6. Alt nc Befl Y ll k Kalk nma Plan (1990-1994)...106 1.2.3.2.7. Yedinci Befl Y ll k Kalk nma Plan (1996-2000)...107 1.2.3.2.8. Sekizinci Befl Y ll k Kalk nma Plan (2001-2005)...109 1.2.3.2.9. Dokuzuncu Befl Y ll k Kalk nma Plan (2007-2013)...112 2. BÖLÜM: KAPSAM BAKIMINDAN figücü ( figücüne DAH L OLAN VE OLMAYAN NÜFUS)...115 2.1. figücüne DAH L OLMAYAN NÜFUS...117 2.1.1. Cinsiyete Göre flgücüne Dahil Olmayan Nüfus...123 2.1.2. E itim Durumuna Göre flgücüne Dahil Olmayan Nüfus...125 8
2.1.3. Yafl Gruplar na Göre flgücüne Dahil Olmayan Nüfus...126 2.1.4. Medeni Duruma Göre flgücüne Dahil Olmayan Nüfus...128 2.1.5. lçelere Göre flgücüne Dahil Olmayan Nüfus...130 2.2. figücüne DAH L OLMAYAN NÜFUS GRUPLARI...132 2.2.1. Ev Han mlar...138 2.2.1.1. Yafl Gruplar na Göre Ev Han mlar...141 2.2.1.2. lçelere Göre Ev Han mlar...142 2.2.2. Ö renciler...143 2.2.2.1. Yafl Gruplar na Göre Ö renciler...145 2.2.2.2. Cinsiyete Göre Ö renciler...146 2.2.2.3. lçelere Göre Ö renciler...146 2.2.3. Emekliler...148 2.2.3.1. Yafl Gruplar na Göre Emekliler...149 2.2.3.2. Cinsiyete Göre Emekliler...150 2.2.3.3. lçelere Göre Emekliler...151 2.2.4. fl Aramay p flbafl Yapmaya Haz r Olanlar...152 2.2.4.1. Yafl Gruplar na Göre fl Aramay p flbafl Yapmaya Haz r Olanlar...155 2.2.4.2. Cinsiyete Göre fl Aramay p flbafl Yapmaya Haz r Olanlar...156 2.2.4.3. lçelere Göre fl Aramay p flbafl Yapmaya Haz r Olanlar...156 2.2.5. Mevsimlik Çal flanlar...157 2.2.5.1. Yafl Gruplar na Göre Mevsimlik Çal flanlar...159 2.2.5.2. Cinsiyete Göre Mevsimlik Çal flanlar...160 2.2.6. Çal flamaz Halde Olanlar...161 2.2.6.1. Yafl Gruplar na Göre Çal flamaz Halde Olanlar...162 2.2.6.2. Cinsiyete Göre Çal flamaz Halde Olanlar...163 2.2.7. Ailevi ve Kiflisel Nedenlerle flgücüne Dahil Olmayanlar...164 2.2.7.1. Yafl Gruplar na Göre Ailevi ve Kiflisel Nedenlerle flgücüne Dahil Olmayanlar...165 2.2.7.2. Cinsiyete Göre Ailevi ve Kiflisel Nedenlerle flgücüne Dahil Olmayanlar...166 9
2.3. figücü...167 2.3.1. Toplam flgücü...168 2.3.1.1. Cinsiyete Göre flgücü...168 2.3.1.2. E itim Durumuna Göre flgücü...170 2.3.1.3. Yafl Gruplar na Göre flgücü...171 2.3.1.4. Medeni Duruma Göre flgücü...173 2.3.1.5. lçelere Göre flgücü...175 2.3.2. flgücüne Kat lma Oranlar...177 2.3.2.1. Cinsiyete Göre flgücüne Kat lma Oranlar...180 2.3.2.2. E itim Durumuna Göre flgücüne Kat lma Oranlar...185 2.3.2.3. Yafl Gruplar na Göre flgücüne Kat lma Oranlar...186 2.3.2.4. Medeni Duruma Göre flgücüne Kat lma Oranlar...188 3. BÖLÜM: ST HDAM...191 3.1. GENEL OLARAK ST HDAM...194 3.1.1. Küreselleflme ve stihdam...195 3.1.2. Esneklik ve stihdam...197 3.1.3. Teknoloji ve stihdam...199 3.1.4. E itim ve stihdam...200 3.1.5. stihdam çin Politika Araçlar...201 3.1.5.1. Mali Teflvik Araçlar...201 3.1.5.2. Uluslar Aras flbirli i Araçlar...201 3.1.5.3. Mevzuat Araçlar...202 3.1.5.4. Nitelik Gelifltirme Araçlar...203 3.1.5.5. Üretimin Teflvik Araçlar...203 3.1.6. Türkiye de Uygulanan stihdam Politikalar n n Genel Analizi...205 3.1.6.1. flgücü Arz le lgili Önlemler...205 3.1.6.1.1. Nüfus Art fl H z le lgili Önlemler...205 3.1.6.1.2. Yurtd fl flgücü Ak m...205 3.1.6.1.3. Emek Arz n n Bünyesini Gelifltirici Önlemler...206 3.1.6.1.4. H zl Kentleflme...206 10
3.1.6.2. flgücü Talebi le lgili Önlemler...207 3.1.6.2.1. Toplam Yat r m ve Üretimin Art r lmas...207 3.1.6.2.2. Sermayenin Nisbi Fiyat n Ucuzlatmak...207 3.1.6.2.3. Emek Yo un Sanayi Dallar n n Teflviki...207 3.1.6.2.4. Sektör Analizleri Yapmak...208 3.1.6.2.5. Hizmet Sektörünün Teflviki...208 3.1.6.2.6. hracata Dayal Ekonomik Büyüme...208 3.1.6.2.7. stihdam n Mali ve Hukuki Önlemlerle Cezaland r lmamas...208 3.1.6.2.8. flletmelere Kapatma Cezas Yerine fiahsa Ceza Vermek...208 3.1.6.2.9. Çal flma Sürelerini K saltmak...208 3.1.6.2.10. Befleri Sermaye Analizi...209 3.1.7. stihdam Üzerindeki Vergi ve Di er Yasal Yükümlülükler...209 3.1.7.1. Vergiler...210 3.1.7.2. Sosyal Amaçl Fonlar...210 3.1.7.2.1. Gelir ve Kurumlar Vergisi Mükellefleri le Sorumlular Taraf ndan Ayr ca Ödenen Fon Pay...210 3.1.7.2.2. Çal flanlar n Tasarrufa Teflvik Edilmesi ve Bu Tasarruflar n De erlendirilmesine Dair Kanun...211 3.1.7.2.3. Türk Sporunu Teflvik Fonu...211 3.1.7.2.4. Çevre Kirlili ini Önleme Fonu...211 3.1.7.3. Sigorta Prim Ödemeleri...211 3.1.7.3.1. Zorunlu Sigorta Prim Ödemeleri...211 3.1.7.3.2. htiyari Sigorta Prim Ödemeleri...212 3.1.7.4. Yasal Yükümlülükler...212 3.1.7.4.1. fl Kanunu na Göre Yasal Yükümlülükler...212 3.1.7.4.2. 3713 Say l Terörle Mücadele Kanunu Uyar nca flçi Çal flt rma Yükümlülü ü...212 3.1.7.4.3. 3713 Say l Ç rakl k ve Meslek E itimi Kanunu...213 3.1.7.4.4. Belli Say da flçi Çal flt ran flyerlerinin Spor Tesisi Yapma, Krefl ve Anaokulu Açma Yükümlülükleri ve Bunlar n flletme Masraflar...213 11
3.1.7.4.5. Çevre Mevzuat le Getirilen Yükümlülükler...215 3.1.7.4.6. 1593 Say l Umumi H fz s hha Kanunu...216 3.1.7.4.7. Maden ve Tafl Ocaklar flletmelerinde ve Tünel Yap m nda Tozla Mücadele Yönetmeli i...216 3.1.7.4.8. Elektri e Uygulanan Vergi...216 3.1.7.5. Tazminatlar...216 3.1.7.5.1. K dem Tazminat...216 3.1.7.5.2. hbar Tazminat...216 3.1.7.5.3. Kötü Niyet Tazminat...217 3.1.7.5.4. Sendikal Tazminat...217 3.1.7.5.5. 506 Say l SSK n n 26. Maddesi ne Göre Aç lan Rücu Davalar le Öngörülen Tazminatlar...217 3.2. ST HDAMIN ÖZELL KLER...217 3.2.1. Toplam stihdam...218 3.2.1.1. Cinsiyete Göre stihdam...221 3.2.1.2. Yafl Gruplar na Göre stihdam...223 3.2.1.3. lçelere Göre stihdam...225 3.2.2. E itim Durumuna Göre stihdam...227 3.2.3. Medeni Duruma Göre stihdam...229 3.2.4. Çal fl lan Yere Göre stihdam...232 3.2.5. Sosyal Güvenlik Kurumuna Kay tl l k Durumuna Göre stihdam...235 3.2.6. flyeri Büyüklü üne Göre stihdam...241 3.2.7. Fiili Çal flma Süresine Göre stihdam...243 3.2.8. Sektörlere Göre stihdam...246 3.2.8.1. Sektörlere ve Bölgelere Göre stihdam...253 3.2.8.2. Sektörlere ve Cinsiyete Göre stihdam...254 3.2.8.3. Sektörlere ve Yafl Gruplar na Göre stihdam...257 3.2.8.4. Sektörlere ve Çal fl lan Yere Göre stihdam...259 3.2.8.5. Sektörlere ve flyeri Büyüklü üne Göre stihdam...262 3.2.8.6. Sektörlere ve Fiili Çal flma Süresine Göre stihdam...265 3.2.8.7. Sektörlere ve lçelere Göre stihdam...268 12
3.2.9. flteki Durumuna Göre stihdam...270 3.2.9.1. flteki Durumu ve Bölgelere Göre stihdam...275 3.2.9.2. flteki Durumu ve Cinsiyete Göre stihdam...277 3.2.9.3. flteki Durumu ve Yafl Gruplar na Göre stihdam...279 3.2.9.4. flteki Durumu ve Çal fl lan Yere Göre stihdam...281 3.2.9.5. flteki Durumu ve flyeri Büyüklü üne Göre stihdam...284 3.2.9.6. flteki Durumu ve Fiili Çal flma Süresine Göre stihdam...287 3.2.9.7. flteki Durum ve Kay tl l klar na Göre stihdam...290 3.3.10. Meslek Gruplar na Göre stihdam...292 3.3.10.1. Mesleklere ve Cinsiyete Göre stihdam...300 3.3.10.2. Mesleklere ve Yafl Gruplar na Göre stihdam...302 3.3.10.3. Mesleklere ve Sektörlere Göre stihdam...309 3.3.10.4. Mesleklere ve lçelere Göre stihdam...313 4. BÖLÜM: fis ZL K, EKS K ST HDAM VE GEL fit R LM fi fis ZL K ORANLARI...317 4.1. GENEL OLARAK fis ZL K...319 4.1.1. Kalk nma Planlar nda flsizlik Politikalar...321 4.1.2. flsizli in Nedenleri...323 4.1.2.1. Emek Arz ndan Kaynaklanan Nedenler...323 4.1.2.1.1. Nüfus...324 4.1.2.1.2. E itim...325 4.1.2.1.3. Emek Arz Elastikiyeti...326 4.1.2.2. Emek Talebinden Kaynaklanan Nedenler...326 4.1.2.2.1. Yat r mlar ve Teknoloji...327 4.1.2.2.2. Giriflimcilik...328 4.1.2.2.3. Verimlilik...329 4.1.2.2.4. stihdam Engelleyici Düzenlemeler...329 4.1.2.3. Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yap dan Kaynaklanan Di er Nedenler...330 4.1.2.3.1. Kentleflme...330 13
4.1.2.3.2. Ekonomik Nedenler...330 4.1.2.3.3. Sosyolojik Nedenler...331 4.1.2.3.4. Hukuki Nedenler...331 4.1.2.3.5. Küreselleflme...331 4.1.3. flsizlikle Mücadelede Emek Piyasas Politikalar...332 4.1.3.1. Pasif Emek Piyasas Politikalar...332 4.1.3.2. Aktif Emek Piyasas Politikalar...333 4.2. fis ZL N ÖZELL KLER...334 4.2.1. Toplam flsizlik...334 4.2.1.1. Cinsiyete Göre flsizlik...337 4.2.1.2. lçelere Göre flsizlik...339 4.2.1.3. Bölgelere (Kent-K r) Göre flsizlik...341 4.2.2. Yafl Gruplar na Göre flsizlik...343 4.2.2.1. Gençlerin flsizlik Nedenleri...348 4.2.2.1.1. Ekonomik Durgunluk...348 4.2.2.1.2. Demografik Faktörler...349 4.2.2.1.3. Yap sal Faktörler...350 4.2.2.2. Gençlerin flsizli ine Yönelik Al nabilecek Önlemler...352 4.2.2.2.1. Do rudan stihdamla lgili Önlemler...352 4.2.2.2.2. E itimle lgili Önlemler...353 4.2.2.2.3. E itim ve nsan Gücü Planlamas le lgili Önlemler...354 4.2.2.2.4. fl Piyasas n n Düzenlenmesi ve Mesleki Rehberlikle lgili Önlemler...354 4.2.3. E itim Durumuna Göre flsizlik...354 4.2.3.1. E itim Durumuna ve Yafl Grubuna Göre flsizlik...358 4.2.4. Medeni Duruma Göre flsizlik...361 4.2.5. Aran lan Mesle e Göre flsizlik...364 4.2.6. fl Arama Süresine Göre flsizlik...368 4.2.6.1. fl Arama Süresine ve Cinsiyete Göre flsizlik...370 4.2.6.2. fl Arama Süresine ve Mesleklere Göre flsizlik...371 4.2.7. Hanehalk Reisine Yak nl na Göre flsizlik...375 14
4.2.7.1. Hanehalk Reisine Yak nl na ve Cinsiyete Göre flsizlik...376 4.2.7.2. Hanehalk Reisine Yak nl na ve Yafl Gruplar na Göre flsizlik...377 4.2.8. fl Arad klar Kanala Göre flsizlik...380 4.2.8.1. fl Arad klar Kanala ve Cinsiyete Göre flsizlik...383 4.2.8.2. fl Arad klar Kanala ve Mesleklere Göre flsizlik...384 4.2.9. Nedenlerine Göre flsizlik...388 4.2.9.1. Nedenlerine ve Cinsiyete Göre flsizlik...390 4.2.9.2. Nedenlerine ve Sektörlere Göre flsizlik...391 4.3. EKS K ST HDAM VE ÖZELL KLER...393 4.3.1. Genel Olarak Eksik stihdam...393 4.3.2. Eksik stihdam n Özellikleri...394 4.3.2.1. Toplam Eksik stihdam...395 4.3.2.2. Cinsiyete Göre Eksik stihdam...397 4.3.2.3. Yafl Gruplar na Göre Eksik stihdam...398 4.3.2.4. E itim Durumuna Göre Eksik stihdam...399 4.3.2.5. Medeni Duruma Göre Eksik stihdam...400 4.4. GEL fit R LM fi fis ZL K ORANLARI...402 4.4.1. Gelifltirilmifl Toplam flsizlik Oranlar...404 4.4.2. Cinsiyete Göre Gelifltirilmifl flsizlik Oranlar...406 4.4.2.1. Gelifltirilmifl Erkek flsizlik Oranlar...406 4.4.2.2. Gelifltirilmifl Kad n flsizlik Oranlar...407 4.4.3. Bölgelere (Co rafi Alanlara) Göre Gelifltirilmifl flsizlik Oranlar...408 SONUÇ VE GENEL DE ERLEND RME...411 KAYNAKÇA...429 YAYIN L STES...439 15
TABLOLAR L STES 2. BÖLÜM: KAPSAM BAKIMINDAN figücü ( figücüne DAH L OLAN VE OLMAYAN NÜFUS) Tablo 1: flgücüne Dahil Olan ve Olmayan Nüfus (1955 2006), (Bin Kifli)...118 Tablo 2: flgücüne Dahil Olmayan Nüfusun E itim Durumuna Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...125 Tablo 3: flgücüne Dahil Olmayan Nüfusun Yafl Durumuna Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...126 Tablo 4: flgücüne Dahil Olmayan Nüfusun Medeni Duruma Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...128 Tablo 5: flgücüne Dahil Olmayan Nüfusun lçelere Göre Da l m, 2000 (12+Yafl)...130 Tablo 6: flgücüne Dahil Olmayan Nüfus Gruplar (2000-2006)...133 Tablo 7: flgücüne Dahil Olmayan Nüfus Gruplar n n Yafl Da l m, (2006), (15+Yafl)...135 Tablo 8: flgücüne Dahil Olmayan Nüfus Gruplar n n lçelere Göre Da l m (2000), (15+Yafl)...137 Tablo 9: flgücünün Cinsiyete Göre Da l m (%), (1955-2006)...169 Tablo 10: flgücünün E itim Durumuna Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...170 Tablo 11: flgücünün Yafl Gruplar na Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...172 Tablo 12: flgücünün Medeni Duruma Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...173 Tablo 13: flgücünün lçelere Göre Da l m (2000), (12+Yafl)...176 Tablo 14: flgücüne Kat lma Oranlar (%), (1955-2006)...179 3. BÖLÜM: ST HDAM Tablo 1: Çal flma Ça Nüfus, flgücü ve stihdam Edilenler (1980-2006), (Bin Kifli)...219 Tablo 2: Çal flma Ça Nüfusu çinde stihdam Oranlar (%), (1980-2006)...220 17
Tablo 3: flgücü çinde stihdam Oranlar (%), (1980-2006)...220 Tablo 4: stihdam Edilenlerin Yafl Gruplar na Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...223 Tablo 5: stihdam Edilenlerin lçelere Göre Da l m (%), 2000 (12+Yafl)...225 Tablo 6: stihdam Edilenlerin E itim Durumuna Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...227 Tablo 7: stihdam Edilenlerin Medeni Duruma Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...230 Tablo 8: stihdam Edilenlerin Çal flt klar Yere Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...232 Tablo 9: stihdam Edilenlerin Kay tl l k Durumuna Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...238 Tablo 10: stihdam Edilenlerin flyeri Büyüklü üne Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...242 Tablo 11: stihdam Edilenlerin Fiili Çal flma Süresine Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...244 Tablo 12: stihdam Edilenlerin Sektörlere Göre Da l m (1970-2006) (Bin Kifli)...248 Tablo 13: stihdam Edilenlerin Sektörlere Göre Da l m (%), (1970-2006)...249 Tablo 14: stihdam Edilenlerin Sektörlere ve Bölgelere Göre Da l m (2004-2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...253 Tablo 15: stihdam n Sektörlere ve Cinsiyete Göre Da l m (%), (1970 2000)...256 Tablo 16: stihdam n Sektörlere ve Yafl Gruplar na Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...257 Tablo 17: stihdam n Sektörlere ve Çal fl lan Yere Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...261 Tablo 18: stihdam n Sektörlere ve flyeri Büyüklü üne Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...264 Tablo 19: stihdam n Sektörlere ve Fiili Çal flma Süresine Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...266 18
Tablo 20: stihdam n Sektörlere ve lçelere Göre Da l m (%), (2000)...269 Tablo 21: stihdam Edilenlerin flteki Duruma Göre Da l m (1970-2006), (Bin Kifli)...271 Tablo 22: stihdam Edilenlerin flteki Duruma Göre Da l m (%), (1970-2006)...273 Tablo 23: stihdam Edilenlerin flteki Durum ve Bölgelere Göre Da l m (2005), (Bin Kifli, 15+Yafl)...275 Tablo 24: stihdam n flteki Durum ve Cinsiyete Göre Da l m (%), (1970 2000)...278 Tablo 25: stihdam n flteki Durum ve Yafl Gruplar na Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...279 Tablo 26: stihdam n flteki Durum ve Çal fl lan Yere Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...282 Tablo 27: stihdam n flteki Durum ve flyeri Büyüklü üne Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...285 Tablo 28: stihdam n flteki Durum ve Fiili Çal flma Süresine Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...288 Tablo 29: stihdam n flteki Durum ve Kay tl l klar na Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...290 Tablo 30: stihdam Edilenlerin Meslek Gruplar na Göre Da l m, (1970-2000), (Bin Kifli)...293 Tablo 31: stihdam Edilenlerin Meslek Gruplar na Göre Da l m (%), (1970-2000)...295 Tablo 32: stihdam Edilenlerin Meslek Gruplar na Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...297 Tablo 33: stihdam Edilenlerin Meslek Gruplar na ve Cinsiyete Göre Da l m (%), (1970-2000)...301 Tablo 34: stihdam Edilenlerin Meslek ve Yafl Gruplar na Göre Da l m (2006), (Bin Kifli)...305 Tablo 35: stihdam Edilenlerin Meslek Gruplar na ve Sektörlere Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...310 19
Tablo 36: stihdam Edilenlerin Meslek Gruplar na ve lçelere Göre Da l m (%), (2000)...314 4. BÖLÜM: fis ZL K, EKS K ST HDAM VE GEL fit R LM fi fis ZL K ORANLARI Tablo 1: flgücü ve flsizler (1980-2006), (Bin Kifli)...334 Tablo 2: flsizlerin lçelere Göre Da l m (%), (2000), (12+Yafl)...340 Tablo 3: Bölgelere Göre flsizler ve flsizlik Oranlar (%), (2004-2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...341 Tablo 4: flsizlerin Bölgelere ve Cinsiyete Göre Da l m (2004), (Bin Kifli, 15+Yafl)...343 Tablo 5: Yafl Gruplar na ve Cinsiyete Göre flsizlik ve flsizlik Oranlar (%), (2006)...345 Tablo 6: E itim Durumuna ve Cinsiyete Göre flsizlik Oranlar (%), (2006), (15+Yafl)...355 Tablo 7: flsizlerin E itim Durumuna Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...356 Tablo 8: E itim Durumuna ve Yafl Gruplar na Göre flsizlerin Da l m (2006), (Bin Kifli)...359 Tablo 9: Medeni Duruma ve Cinsiyete Göre flsizlik Oranlar (%), (2006), (15+Yafl)...362 Tablo 10: flsizlerin Medeni Duruma Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...363 Tablo 11: flsizlerin fl Arad klar Meslek Grubuna Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...365 Tablo 12: flsizlerin fl Arama Süresine Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...369 Tablo 13: flsizlerin fl Arama Süresine ve Mesleklere Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...373 Tablo 14: flsizlerin Hane Halk Reisine Yak nl na Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...375 20
Tablo 15: flsizlerin Hanehalk Reisine Yak nl na ve Yafl Gruplar na Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...378 Tablo 16: flsizlerin fl Arad klar Kanala Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...380 Tablo 17: flsizlerin fl Arad klar Kanala ve Mesleklere Göre Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...385 Tablo 18: Nedenlerine Göre flsizlerin Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...389 Tablo 19: Nedenlerine ve Sektörlere Göre flsizlerin Da l m (2006), (Bin Kifli, 15+Yafl)...392 Tablo 20: Toplam Eksik stihdam (2001-2005), (Bin Kifli, 15+Yafl)...395 Tablo 21: Eksik stihdam Edilenlerin Yafl Gruplar na Göre Da l m (2001)...398 Tablo 22: Eksik stihdam Edilenlerin E itim Durumuna Göre Da l m (2001), (15+Yafl)...400 Tablo 23: Eksik stihdam Edilenlerin Medeni Duruma Göre Da l m (2001), (15+Yafl)...401 Tablo 24: Gelifltirilmifl flsizli e Temel Oluflturacak Veriler (2001-2005), (Bin Kifli, 15+Yafl)...402 Tablo 25: Gelifltirilmifl flsizlik Oranlar (%), (2001-2005), (15+Yafl)...403 21
GRAF KLER L STES 2. BÖLÜM: KAPSAM BAKIMINDAN figücü ( figücüne DAH L OLAN VE OLMAYAN NÜFUS) Grafik 1: Çal flma Ça ndaki Toplam Nüfus çinde flgücüne Dahil Olmayanlar n Oran (%), (1955 2006)...121 Grafik 2: flgücüne Dahil Olmayan Nüfus Bak m ndan stanbul un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (1955 2006)...122 Grafik 3: Cinsiyete Göre flgücüne Dahil Olmayan Nüfusun Da l m (%), (1955 2006)...123 Grafik 4: flgücüne Dahil Olmayan Nüfusun Cinsiyete Göre Da l m (%), (1955-2006)...124 Grafik 5: Ev Han mlar n n flgücüne Dahil Olmayan Nüfus çindeki Oranlar (%), (1980-2006)...139 Grafik 6: Ev Han mlar Bak m ndan stanbul un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (1980-2006)...140 Grafik 7: Yafl Gruplar na Göre Ev Han mlar n n flgücüne Dahil Olmayan Toplam Nüfus çindeki Oranlar (%), (2006)...141 Grafik 8: lçelere Göre flgücüne Dahil Olmayan Nüfus çinde Ev Han mlar n n Oran (%), (2000)...142 Grafik 9: Ö rencilerin flgücüne Dahil Olmayan Nüfus çindeki Oranlar (%), (1980-2006)...143 Grafik 10:Ö renciler Bak m ndan stanbul un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (1980-2006)...144 Grafik 11:Yafl Gruplar na Göre Ö rencilerin flgücüne Dahil Olmayan Toplam Nüfus çindeki Oranlar (%), (2006)...145 Grafik 12:Ö rencilerin Cinsiyete Göre Da l m (%), (1980-2006)...146 Grafik 13: lçelere Göre flgücüne Dahil Olmayan Nüfus çinde Ö rencilerin Oran (%), (2000)...147 Grafik 14:Emeklilerin flgücüne Dahil Olmayan Nüfus çindeki Oranlar (%), (1980-2006)...148 Grafik 15:Emekliler Bak m ndan stanbul un Türkiye çindeki Yeri ve 23
Önemi (%), (1980-2006)...149 Grafik 16:Yafl Gruplar na Göre Emeklilerin flgücüne Dahil Olmayan Toplam Nüfus çindeki Oranlar (%), (2006)...150 Grafik 17:Emeklilerin Cinsiyete Göre Da l m (%), (1980-2006)...151 Grafik 18: lçelere Göre flgücüne Dahil Olmayan Nüfus çinde Emeklilerin Oran (%), (2000)...152 Grafik 19: fl Aramay p flbafl Yapmaya Haz r Olanlar n flgücüne Dahil Olmayan Nüfus çindeki Oranlar (%), (2004-2006)...153 Grafik 20: fl Aramay p flbafl Yapmaya Haz r Olanlar Bak m ndan stanbul un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (1980-2006)...154 Grafik 21:Yafl Gruplar na Göre fl Aramay p flbafl Yapmaya Haz r Olanlar n flgücüne Dahil Olmayan Toplam Nüfus çindeki Oranlar (%), (2006)...155 Grafik 22: fl Aramay p flbafl Yapmaya Haz r Olanlar n Cinsiyete Göre Da l m (%), (1980-2006)...156 Grafik 23: lçelere Göre flgücüne Dahil Olmayan Nüfus çinde fl Aramay p flbafl Yapmaya Haz r Olanlar n Oran (%), (2000)...157 Grafik 24:Mevsimlik Çal flanlar n flgücüne Dahil Olmayan Nüfus çindeki Oranlar (%), (2004-2006)...158 Grafik 25:Mevsimlik Çal flanlar Bak m ndan stanbul un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (1980-2006)...159 Grafik 26:Yafl Gruplar na Göre Mevsimlik Çal flanlar n flgücüne Dahil Olmayan Toplam Nüfus çindeki Oranlar (%), (2006)...159 Grafik 27:Mevsimlik Çal flanlar n Cinsiyete Göre Da l m (%), (1980-2006)...160 Grafik 28:Çal flamaz Halde Olanlar n flgücüne Dahil Olmayan Nüfus çindeki Oranlar (%), (2004-2006)...161 Grafik 29:Çal flamaz Halde Olanlar Bak m ndan stanbul un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (1980-2006)...162 Grafik 30:Yafl Gruplar na Göre Çal flamaz Halde Olanlar n flgücüne Dahil Olmayan Toplam Nüfus çindeki Oranlar (%), 2006...162 24
Grafik 31:Çal flamaz Halde Olanlar n Cinsiyete Göre Da l m (%), (1980-2006)...163 Grafik 32:Ailevi, Kiflisel ve Di er Nedenlerle flgücüne Dahil Olmayanlar n Toplam flgücüne Dahil Olmayan Nüfus çindeki Oranlar (%), (2004-2006)...164 Grafik 33:Ailevi, Kiflisel ve Di er Nedenlerle flgücüne Dahil Olmayan Nüfus Bak m ndan stanbul un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (2004-2006)...165 Grafik 34:Yafl Gruplar na Göre Ailevi, Kiflisel ve Di er Nedenlerle flgücüne Dahil Olmayanlar n Toplam flgücüne Dahil Olmayan Nüfus çindeki Oranlar (%), (2004-2006)...166 Grafik 35:Ailevi, Kiflisel ve Di er Nedenlerle flgücüne Dahil Olmayanlar n Cinsiyete Göre Da l m (%), (2004-2006)...167 Grafik 36:Cinsiyete Göre flgücüne Kat lma Oranlar (%), (2006)...184 Grafik 37:E itim Durumuna Göre flgücüne Kat lma Oranlar (%), (2006)...185 Grafik 38:Yafl Gruplar na Göre flgücüne Kat lma Oranlar (%), (2006)...187 Grafik 39:Medeni Duruma Göre flgücüne Kat lma Oranlar (%), (2006)...189 3.BÖLÜM: ST HDAM Grafik 1: stihdam Edilenler Bak m ndan stanbul'un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (1980-2006)...221 Grafik 2: stihdam Edilenlerin Cinsiyete Göre Da l m (%), (1980-2006)...222 Grafik 3: Yafl Gruplar na Göre stihdam Edilenler Bak m ndan stanbul'un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (2006), (15+Yafl)...224 Grafik 4: E itim Durumuna Göre stihdam Edilenler Bak m ndan stanbul'un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (2006), (15+Yafl)...229 Grafik 5: Medeni Duruma Göre stihdam Edilenler Bak m ndan stanbul'un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (2006), (15+Yafl)...231 Grafik 6: Çal flt klar Yere Göre stihdam Edilenler Bak m ndan stanbul'un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (2006), (15+Yafl)...235 25
Grafik 7: Kay tl l k Durumuna Göre stihdam Edilenler Bak m ndan stanbul'un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (2006), (15+Yafl)...240 Grafik 8: flyeri Büyüklü üne Göre stihdam Edilenler Bak m ndan stanbul'un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (2006), (15+Yafl)...243 Grafik 9: Fiili Çal flma Süresine Göre stihdam Edilenler Bak m ndan stanbul'un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), 2006, (15+Yafl)...246 Grafik 10:Sektörler tibariyle stihdam Edilenler Bak m ndan stanbul un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (1970 2000)...252 Grafik 11: flteki Durum tibariyle stihdam Edilenler Bak m ndan stanbul un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (1970 2000)...274 Grafik 12:Meslek Gruplar tibariyle stihdam Edilenler Bak m ndan stanbul un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (1970 2000)...299 4.BÖLÜM: fis ZL K, EKS K ST HDAM VE GEL fit R LM fi fis ZL K ORANLARI Grafik 1: Toplam flsizlik Oranlar (%), (1980-2006)...336 Grafik 2: flsizler Bak m ndan stanbul'un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (1980-2006)...336 Grafik 3: Cinsiyete Göre flsizlik Oranlar (%), (1980-2006)...338 Grafik 4: Toplam flsizlerin Cinsiyete Göre Da l m (%), (1980-2006)...339 Grafik 5: Yafl Gruplar na Göre flsizler Bak m ndan stanbul'un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (2006)...347 Grafik 6: E itim Durumuna Göre flsizler Bak m ndan stanbul'un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (2006), (15+Yafl)...357 Grafik 7: Medeni Duruma Göre flsizler Bak m ndan stanbul'un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (2006), (15+Yafl)...364 Grafik 8: Arad klar Meslek Grubuna Göre flsizler Bak m ndan stanbul'un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (2006), (15+Yafl)...367 Grafik 9: fl Arama Sürelerine Göre flsizler Bak m ndan stanbul'un 26
Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (2006), (15+Yafl)...370 Grafik 10:Hanehalk Reisine Yak nl na Göre flsizler Bak m ndan stanbul'un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (2006), (15+Yafl)...376 Grafik 11: fl Arad klar Kanala Göre flsizler Bak m ndan stanbul'un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (2006), (15+Yafl)...382 Grafik 12:Nedenlerine Göre flsizler Bak m ndan stanbul'un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (1980-2006)...390 Grafik 13:Eksik stihdam Bak m ndan stanbul'un Türkiye çindeki Yeri ve Önemi (%), (1980-2006)...396 Grafik 14:Bölgelere ve Cinsiyete Göre Eksik stihdam Oranlar (%), (2005)...396 Grafik 15:Cinsiyete Göre Eksik stihdam Oranlar (%), (2001-2005)...397 Grafik 16:Gelifltirilmifl Toplam flsizlik Oranlar (%), (2001-2005), (15+Yafl)...405 Grafik 17:Gelifltirilmifl Erkek flsizlik Oranlar (%), (2001-2005), (15+Yafl)...407 Grafik 18:Gelifltirilmifl Kad n flsizlik Oranlar (%), (2001-2005), (15+Yafl)...408 Grafik 19:Bölgelere ve Cinsiyete Göre Gelifltirilmifl flsizlik Oranlar (%), (2005), (15+Yafl)...409 27
T E K A.e. a.g.e. AB ABD AVSC Bak BM CHP D E DP DPT FHTP GNS HH A HHR HHS ICFTU ILO.Ü. BB KO ST fikur JICA K T M.Ö. M.Ü. KISALTMALAR L STES : Toplam : Erkek : Kad n : Ayn Eser : Ad Geçen Eser : Avrupa Birli i : Amerika Birleflik Devletleri : Gönüllü Cerrahi Sterilizasyon Kuruluflu : Bak n z : Birleflmifl Milletler : Cumhuriyet Halk Partisi : Devlet statistik Enstitüsü : Demokrat Parti : Devlet Planlama Teflkilat : Aile Sa l E itim Projesi : Genel Nüfus Say m : Hanehalk flgücü Anketi : Hane Halk Reisi : Hane Halk Say s : Uluslararas Hür flçi Sendikalar Konfederasyonu : Uluslararas Çal flma Örgütü : stanbul Üniversitesi : stanbul Büyükflehir Belediyesi : flgücüne Kat lma Oran : stanbul : Türkiye fl Kurumu : Japon Uluslar aras flbirli i Kuruluflu : Kamu ktisadi Teflekkülleri : Milattan Önce : Marmara Üniversitesi 29
MEB : Milli E itim Bakanl OECD : Ekonomik flbirli i ve Kalk nma Örgütü R A : Rahim çi Araç s : sayfa SSK : Sosyal Sigortalar Kurumu SSYB : Sa l k ve Sosyal Yard m Bakanl TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi T SK : Türkiye flveren Sendikalar Konfederasyonu TRT : Türkiye Radyo Televizyon Kurumu TÜG AD : Türkiye Genç fladamlar Derne i TÜ K : Türkiye statistik Kurumu TÜR : Türkiye TÜRK- fi : Türkiye flçi Sendikalar Konfederasyonu TÜS AD : Türk Sanayicileri ve fladamlar Derne i UNESCO: Birleflmifl Milletler E itim, Bilim ve Kültür Kurumu UNFPA : Birleflmifl Milletler Nüfus Fonu UNICEF : Birleflmifl Milletler Çocuklara Yard m Fonu USAID : ABD Uluslararas Kalk nma Kuruluflu vb : ve benzeri Vd : ve di erleri WHO : Dünya Sa l k Örgütü 30
1. Konunun Önemi GĠRĠġ Ülkeler arasındaki rekabet ve gelişme yarışı, özellikle sanayileşme hareketleriyle birlikte başlamış ve günümüzün bilgi toplumlarında büyük bir hız kazanmıştır. Bu yarışı kazanabilmenin yolu ise, mevcut ve potansiyel işgücünün hem miktarını hem de niteliğini artırabilmekten geçmektedir. İşgücünün miktarının belirlenmesinde; doğumlar, ölümler ve göçlerin yanısıra toplam nüfus, çalışma çağındaki nüfus, nüfusun yaş ve cinsiyet özellikleri gibi demografik faktörler etkili olurken, işgücünün niteliğinin gelişmesinde ise daha çok mevcut örgün ve yaygın eğitim sistemleri etkili olmaktadır. Üçüncü bin yıla girdiğimiz şu günlerde, tüm dünyada, ister gelişmiş isterse gelişmekte olsun tüm ülkelerde ve hatta bu ülkelerin bazı bölgelerinde, istihdam sorunu, en önemli konuların başında gelmektedir. İstihdamın ekonomik ve sosyal olmak üzere iki önemli amacı bulunmaktadır. İstihdamın ekonomik amacı; üretimi düzenleme ve artırma iken, sosyal amacı ise; çalışmak isteyen herkese iş bulunması, emek arz ve talebinin hem nicel hem de nitel açılardan uyumlu hale getirilmesi, verimliliğin artırılması ve çalışma barışının gerçekleştirilmesidir. Ekonomik amacın gerçekleştirilmesinde ana faktör olan sosyal amacın daha öncelikli olarak ele alınması gerekmektedir. Gerek ülkemizde ve gerekse ülkemizin en gelişmiş ili olan İstanbul da ve ilçelerinin büyük bir kısmında da, en önemli sosyo-ekonomik sorunların başında gelmeye devam eden istihdam sorununun nedenlerini, iki başlık altında toplamak mümkündür. Ülkemizde istihdam sorunu, öncelikle sosyal ve ekonomik nitelikli mevcut yapısal dinamiklerden kaynaklanmaktadır. Ancak, istihdam sorununun tek nedeni yapısal dinamikler değildir. Geçmişte uygulanan iktisat politikası önlemleri, yapısal dinamikleri, istihdam sorununun çözümlenmesi yönünde yumuşatacak yerde, sorunun boyutlarını genişletecek yönde etkilemiştir. Son yıllarda düşme eğilimi göstermesine karşılık nüfus artış hızı, sermaye birikimi yetersizlikleri, siyasi ve ekonomik istikrarsızlıklar, 31
kamu ve özel sektörde yatırım yetersizlikleri, işgücü niteliğinin sanayinin ihtiyaçlarına cevap verememesi, işgücü piyasası ihtiyaçları ile mesleki eğitim arasındaki ilişkilerdeki yetersizlikler, faiz ve dış ticaret hadleri, hızlı teknolojik değişmeler ve artan rekabet ortamında nitelikli işgücü gerekliliği, kapasite kullanım oranlarındaki sektörel yetersizlikler, girişimcilere sağlanması gereken eğitim, kredi ve örgütlenme yetersizlikleri gibi çok sayıda neden Türkiye de istihdam sorununun boyutunu artırmakta ve karmaşıklaştırmaktadır. Ülkemizde kentleşme henüz istikrarlı bir yapıya ulaşamamıştır. 1950 li yıllardan itibaren giderek hızlanan kırsal kesimden kentlere ve özellikle İstanbul a yönelik göç, hala devam etmekte ve bu hızlı kentleşme istihdam sorununun niteliğinin değişmesine paralel olarak, birçok yeni sosyoekonomik problemin meydana gelmesine neden olmaktadır. Kırsal kesimde barınan ve gizli işsiz durumunda olan işgücü fazlası, kentlere kayarak açık işsiz haline dönüşmüş, hizmetler kesiminin şişmesine neden olmuş veya marjinal işlere yerleşerek yeni bir gizli işsizlik şekli ortaya çıkarmıştır. İstanbul genelinde durum farklı da olsa, ülkemizin çalışabilir durumdaki nüfusunun yaklaşık %40 ının tarımsal alanda istihdam edilmesi, ilk başta istihdam sorununu çözümlüyor gibi görünse de, bir taraftan gizli işsiz miktarını artırmakta, diğer yandan kırsal kesimlerden kentlere yönelik aşırı ve dengesiz göç sonucunda işgücünün hem nicelik hem de nitelik bakımından yapısını bozmaktadır. Bunun en güzel örneklerinden birisini ise İstanbul yaşamaktadır. Toplam nüfusla birlikte işgücünün de miktar olarak artmasına karşılık, işgücünün toplam nüfus içindeki oranları yani işgücüne katılma oranları ülke genelinde azalırken, İstanbul genelinde ise az da olsa bir yükselme olmuştur. Ancak, işgücüne katılma oranlarının ülke geneline göre İstanbul da daha düşük olduğu görülmektedir. Üretim sürecinin bir sonucu olan istihdamın artırılmasında girişimcilerin önemli katkısı olmaktadır. İnsanların ihtiyaçlarını gidermek üzere üretim faktörlerini yani emek, sermaye ve doğal kaynakları bir araya getirerek mal ve hizmet üretmeye çabalayan girişimci, emeği de bir faktör olarak değerlendirmekte, onun emeğinden yararlanmakta ve buna karşılık emeğe yaratılan değerden bir pay vermektedir. 32
Tüm gelişmekte olan ülkelerde olduğu gibi, ülkemizde de istihdam imkanlarının artırılması ve buna bağlı olarak işsizlik oranlarının düşürülmesi, ülkenin hızlı bir şekilde sanayileşmesine, ekonomik faaliyet hacminin tam istihdam düzeyini sağlayacak şekilde büyüyüp gelişmesine ve nüfusun da makul bir düzeyde artmasına bağlıdır. Ülkemizde halen devam etmekte olan hızlı nüfus artışına paralel bir şekilde her yıl sürekli olarak işgücüne dahil olanlara yeterli istihdam alanlarının oluşturulamamasının yanı sıra, mevcut istihdam imkanlarının daralması söz konusu olmuştur. Nüfusun artmasına bağlı olarak istihdam edilenlerin miktarının zaman içinde artmasına karşılık, toplam işgücü içinde istihdam edilenlerin oranı hem ülke hem de İstanbul genelinde azalmıştır. Türkiye genelinde istihdam edilenlerin gittikçe artan bir kısmı İstanbul da istihdam edilmesine karşın, İstanbul un istihdam açısından ülke içindeki payı nüfustaki payından daha küçüktür. Yani İstanbul, ülke genelindeki nüfusun daha fazla bir kısmını içinde barındırır hale gelmesine karşın, aynı oranda istihdamı içerememektedir. Bu husus, istihdam umuduyla İstanbul a gelenlerin tümünün istihdam edilememesinden, bir diğer ifadeyle işsiz kalmalarından kaynaklanmaktadır. Tüm dünyada günümüzün en önemli sorunlarının başında işsizlik gelmektedir. Ancak, işsizliğin nedenleri bakımından gelişmiş ve gelişen ülkeler arasında bazı benzerlikler olduğu gibi bazı farklılıklar da bulunmaktadır. Gelişmiş ülkelerin bir kısmı işsizlikle mücadelede başarılı örnekler verirken, bazılarının aynı başarıyı gösteremediği dikkat çekmektedir. Gelişmiş ülkelerin aksine gelişmekte olan ülkelerde işsizlik sorunu, daha çok tarımsal niteliği baskın ekonomilerden sanayi ve hizmet ağırlıklı ekonomiye geçişin oluşturduğu değişimlerin bir ürünü olarak karşımıza çıkmaktadır. İşsizlik, ekonomik bir sorun olduğu kadar aynı zamanda sosyal bir sorundur. Belli bir süre işsiz kalan makinelerin dahi kısa bir zaman sonra demode hale geldiklerini düşünürsek, birçok sorumluluğunun yanısıra sosyo-psikolojik özellikleri bulunan insanın işsiz kalmasının ne tür sonuçlar doğuracağı açık bir şekilde ortadadır. 33
Türkiye uzun yıllardır işsizlik sorunuyla karşı karşıya kalan bir ülkedir. Özellikle son yıllarda daha da artan işsizlik, ağırlıklı olarak kalkınma hızının yetersiz olmasından kaynaklanmaktadır. Ancak, kalkınma hızının yetersizliğinin yanısıra, kurumsal ve yapısal özellikler de işsizliğin boyutlarını artırmaktadır. İşsizliğin azaltılabilmesi için, bir yandan ekonomik büyüme ve sanayileşme hızlandırılıp istihdam yaratıcı önlemler alınmasına, diğer yandan da mutlaka istihdam için gerekli kurumsal yapının kurulup geliştirilmesine ihtiyaç bulunmaktadır. Son yıllar hariç, genelde işsizlik miktar ve oranlarının hem ülke genelinde hem de İstanbul'da artmakta olduğu, ancak işsizlik miktarındaki artışın ve işsizlik oranlarının ülke geneline göre İstanbul'da daha yüksek olduğu, fakat 2004 yılından itibaren işsizlik oranlarının her iki bölgede de azaldığı görülmektedir. İşsizliğin ülke geneline göre İstanbul'da daha ciddi bir sorun olarak kendisini ortaya koyması, tarımsal istihdamın ülke genelinde daha yaygın olmasından kaynaklanmaktadır. Ülke genelindeki işgücünün önemli bir kısmının tarım sektöründe yardımcı aile üyesi olarak istihdam edilmesi bunların işsizliğini geciktirmektedir. Diğer yandan eksik istihdamın ülke genelinde daha yaygın olması da işsizlik oranlarının düşük olmasına neden olmaktadır. İşsizlik oranlarının ülke geneline göre İstanbul da daha yüksek olması, ülke genelindeki işsizler bakımından İstanbul un payının da yüksek olmasına neden olmaktadır. Nitekim İstanbul'un ülke içindeki payı istihdama göre işsizlerde çok daha yüksektir. Yani İstanbul, ülke genelindeki istihdam edilenlere nispeten işsizlerin daha büyük bir kısmını içinde barındırmaktadır. 2. ÇalıĢmanın Seçilme Amacı Görüldüğü üzere, İstanbul un ülke içinde gerek toplam nüfus bakımından gerekse işgücü ve istihdam açısından özel bir önemi bulunmaktadır. İşte bu öneminden dolayı İstanbul un işgücü ve istihdam yapısının Cumhuriyet dönemi itibariyle her yönüyle ele alınması ve geleceğe ışık tutması amacıyla bu çalışmanın hazırlanmasına karar verilmiştir. 34
3. Metodoloji Çalışma hazırlanırken, dağınık durumdaki rakamlar bir araya getirilmiş ve sınıflandırılmış, İstanbul ve ilçelerinin işgücü ve istihdam özellikleri, İstanbul un ülke içindeki konumu ile ilgili ayrıntılı tablolar ve grafikler oluşturulmuş, bu tablo ve grafikler değerlendirilmiş ve ilmi standartlara uygun sistematik metinler oluşturulmuştur. Çalışmanın hazırlanması esnasında yayınlanmış ve yayınlanmamış birçok veriye başvurulmuştur. Bu kaynakların başında Genel Nüfus Sayımları ve Hanehalkı İşgücü Anketleri gelmektedir. Çalışma ile ilgili bilgi ve belgeler, öncelikle Türkiye İstatistik Kurumu nun yayınları taranarak ortaya çıkartılmıştır. Ayrıca, İstanbul un işgücü ve istihdam yapısı ile ilgili TÜİK in yayınlanmamış verilerine de müracaat edilerek eser tamamlanmaya çalışılmıştır. Bu çalışmada 2000 yılı ve öncesi TÜİK verileri; Genel Nüfus Sayımlarına, 2000 yılından sonraki veriler ise; Hanehalkı İşgücü Anketleri ne dayanmaktadır. İşgücü ve istihdam konusunda 2006 yılına ait kapsamlı Türkiye geneli ile ilgili bilgiler; yayınlanmış verilerden, İstanbul geneli ile ilgili bilgiler ise; yayınlanmamış ve TÜİK den alınmış verilere dayanmaktadır. Genel Nüfus Sayımlarında genel olarak önemli değişiklikler yapılmazken, Hanehalkı İşgücü Anketleri nde zaman içinde ortaya çıkan ihtiyaçlar ve özellikle de uluslar arası standartlar doğrultusunda gerek şekil ve gerekse içerik bakımından önemli bazı değişikler yapılmıştır. Diğer yandan; 1955, 1960, 1965 ve 2000 yılları ile ilgili veriler 12 yaş ve üstünü, diğer yıllar 15 yaş ve üstünü, 2001 yılı İstanbul verisi sadece belediye sınırları içerisinde kalan yerleşim yerlerini, 1955-2000 yılları arasındaki veriler Genel Nüfus Sayımlarını, diğer yıllar ise Hanehalkı İşgücü Anket Sonuçları nı kapsamaktadır. 4. ÇalıĢmanın Kapsamı İstanbul un nüfus ve demografik yapısının ele alındığı bu çalışma dört ana bölümden oluşmaktadır. 35
Çalışmanın birinci bölümünde; genel olarak nüfusla ilgili kavram ve nüfus politikalarının yanı sıra, işgücü ile ilgili metodolik yaklaşım ve işgücü politikaları anlatılmıştır. İşgücünün ele alındığı ikinci bölümde; öncelikle işgücüne dahil olmayan gruplardan ev hanımları, öğrenciler, emekliler, iş aramayıp işbaşı yapmaya hazır olanlar, mevsimlik çalışanlar, çalışamaz halde olanlar, daha sonra ise toplam işgücü ve işgücüne katılma oranları gibi konular incelenmiştir. Üçüncü bölümde ise; genel olarak istihdam ve istihdamın yaş, cinsiyet, eğitim, medeni durum, çalışılan yer, kayıtlılık durumu, işyeri büyüklüğü, fiili çalışma süreleri, sektörlere, mesleklere ve işteki durumuna göre dağılımı gibi belli başlı özellikleri araştırma kapsamına alınmıştır. İşsizlik, Eksik İstihdam ve Geliştirilmiş İşsizlik Oranları başlığı altındaki en son bölümde de; genel olarak işsizliğin ve eksik istihdamın özellikleri, geliştirilmiş işsizlik oranları ele alınmış ve analiz edilmiştir. Çalışma; sonuç ve genel bir değerlendirme ile son bulmaktadır. 36
1.BÖLÜM GENEL OLARAK NÜFUS VE ĠġGÜCÜ POLĠTĠKALARI
Günümüzde tüm ülkeler şiddetli bir ekonomik rekabet ve gelişme yarışı içindedirler. Bu yarışın amacı, ekonomik ve sosyal gelişmenin istenilen düzeyde ve birbirine paralel bir şekilde gerçekleştirilmesini sağlamak ve ülke içindeki tüm nüfusun refah düzeyini artırmaktır. Bu amacı gerçekleştirebilmek için her toplum mevcut kaynaklarını maksimum düzeyde harekete geçirmek zorundadır. Bunun için üretimin hem miktar hem de nitelik olarak artırılması gerekmektedir. Üretimin nicelik ve nitelik olarak artırılabilmesinin yolu ise mevcut insan kaynaklarının geliştirilebilmesine bağlıdır. Ekonomik gelişme hızını artırabilmek için diğer tüm şartlar eşit olduğu takdirde, beşeri kaynakları değerlendirmek yönünden iki imkan bulunmaktadır. 1 Bunlar; çalışanların kafa ve kol miktarı ile verimlerini artırmaktır. Hangi ülke bu iki hususu, yani nüfus miktarını ve kalitesini ne kadar çok artırırsa emek arzı ve dolayısıyla üretim miktarını da o denli artırmış olur. İşgücünün asıl ana kaynağı toplam nüfustur. Dolayısıyla herhangi bir nüfus kütlesinden ortaya çıkacak işgücünü temelde farklı yaş ve cinsiyet gruplarına bölünmüş nüfus miktarı ve bu grupların işgücüne katılma oranları belirler. 2 Nüfusun yaş ve cinsiyete bileşimini de doğrudan etkileyen üç ana faktör bulunmaktadır. Bunlar; doğurganlık, ölüm ve göç hareketleridir. Büyük ölçüde demografik değişimlerin etkisi altında olan nüfus artış hızındaki değişim ve nüfus artışı ile işgücü arasındaki karşılıklı ilişkide üç önemli nokta bulunmaktadır. 3 Öncelikle nüfus artışı, işgücünü belli bir gecikme ya da aralıkla etkileyecektir. Net olarak aldığı göçteki artıştan ya da ölüm oranlarındaki düşüşten ötürü oluşan nüfus artışındaki hızlanmanın, işgücü üzerinde doğurganlık oranlarındaki artışın bir sonucu olarak ortaya çıkan nüfus artışındaki hızlanmadan daha farklı bir etkisi olacaktır. 1 Sabahaddin Zaim; ÇalıĢma Ekonomisi, İstanbul, Filiz Kitabevi, 1992, s. 79. 2 David E. Bloom and Richard B. Freeman, The Effects of Rapid Population Growth on Labor Supply and Employment in Developing Countries, Population and Development Review, Volume 12, Number 3, (September 1986), s. 383. 3 A.e., s. 384-385. 39
Nüfus artışının işgücü üzerinde gecikmeli bir etkiye sahip olma eğiliminde olduğu iyi bilinmektedir. Örneğin eğer nüfus artışı, yüksek doğurganlık oranlarının ya da ağırlıklı olarak çocuk doğurma yaşında yoğunlaşmış bir yaş dağılımının sonucu ise; herhangi bir yıldaki artış, etkisini yaş dağılımının sıfır yaş grubu üzerine odaklanarak gösterecektir. Böylece belli bir yılın nüfus artışı etkisinin işgücü üzerinde kendisini göstermesi en azından 10-15 yıllık bir sürede gerçekleşecektir. İşgücü üzerinde önemli bir etkiye sahip olmak için nüfusa net bir katkı yapma durumu ise 20 25 yılı gerektirecektir. İkinci olarak, birbirleriyle ilişkilerinden bağımsız olarak doğurganlık ve ölüm oranları emek arzının önemli belirleyicileridir. Doğum ve ölüm seviyelerinde yaşanan değişimlerin ikisinin de nüfus artış hızı üzerinde etkisi vardır ancak bunların doğurduğu sonuçlar, işgücü açısından düşünüldüğünde farklıdır. Örneğin, doğurganlık oranının artmasıyla meydana gelen bir nüfus artışında, nüfusun yaş dağılımında görülen eşitsizlik son derece belirgindir ve bu artış hem kısa, hem de nüfusun daha stabil hale geleceği uzun vadede, bağımlı nüfus oranını arttırır. Ölüm oranının düşmesiyle meydana gelen bir nüfus artışında ise, nüfus dağılımında belki yine bir eşitsizlik söz konusu olacak ve bağımlı nüfus oranı artacaktır ama bunlar doğurganlık oranının artmasıyla yaşanacak olandan çok daha düşük düzeylerde gerçekleşecektir. Sonuçta ortaya çıkan bu farklılığın nedeni, ölüm oranlarının düşüşünün, nüfusun yaş yapısında sadece bir dilimi kapsayan değil, birden fazla dilimi kapsayabilecek bir etki göstermesidir. Örneğin, yüksek ölüm oranına sahip toplumlarda, ölümlerin azalmasının etkisi öncelikle bebek ve küçük çocuklarda görülür. Orta ölüm oranına sahip toplumlarda ise bu etki tüm yaş gruplarına dağılır. Düşük ölüm oranına sahip toplumlara gelindiğinde ise, görülen etki daha ziyade yaşlı nüfus üzerinde belirgin sonuçlar gösterir. Bu nedenle, yüksek ölüm oranına sahip toplumlarda yaşanan ölüm düşüşleri, etkisini daha ziyade bebek ve küçük çocuklar üzerinde göstereceğinden, ortaya koyduğu sonuçlar açısından doğum oranlarının artışıyla benzeşecektir. Dolayısıyla çok daha uzun vadeyi kapsayan etkiler gösterecektir. Oysa orta ölüm oranına sahip toplumlarda bu etki birçok yaş grubuna yayılacak ve etkisini çok daha hızlı hissettirecektir. 40
Son olarak doğurganlık oranlarındaki artış ve ölüm oranlarındaki azalma muhtemelen bu unsurların işgücüne katılma oranları üzerindeki davranışsal etkileri aracılığıyla işgücüne ani bir etki yapacaklardır. Nüfus artışının işgücü üzerindeki etkisinde son önemli nokta, nüfusun yaş dilimleri arasındaki davranışsal ilişkiler bazında, doğum, ölüm ve işgücüne katılım oranlarındaki değişimlerdir. Başlangıç olarak, hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkeler için geçerli olmak üzere, hem çocuk bakımının hem de işgücüne katılımın zaman yoğun aktiviteler olduğunu kabul edelim. Fakat bu iki zaman yoğun aktiviteye birden eş zamanlı olarak dahil olan kadınların kapsamını genelleştirmek zordur. Örneğin, doğum oranı yüksek bazı toplumlarda, kadınların ev dışında bir işte çalışması çok nadir görülen bir durumdur. Aksine bunların dışında kalan doğum oranı yüksek toplumlarda, birçok kadın büyük çocuklarının küçük çocuklarına bakmaları sayesinde, ev dışında çalışma fırsatı bulur. Yine genelleştirmek zor olsa da, gelişmekte olan ülkelerde, çocukların işgücüne katılımı, kırsal alanlarda kentsel alanlara kıyasla oldukça yüksektir. Çünkü kırsal alanda hem zaman hem de mekan açısından ev ve işyeri birbirinden çok da ayrı değildir. Diğer taraftan, düşük doğurganlık oranına sahip toplumlarda, kadınlar çok daha fazla çalışma özgürlüğüne sahiptir ya da en azından yaşamlarının hatırı sayılır oranında bu özgürlüğe sahip olurlar. Az doğurgan ülkelerde, doğurganlık oranlarında yaşanan düşüş, kadınların İKO sunu etkileyeceğinden, işgücü miktarına anında etki edecektir. Bu alandaki ampirik araştırmalar ve kanıtlar oldukça karışıktır. Çünkü katılım oranları bazı ülkelerde 30-45 yaş arası kadınlarda doğum oranlarında gözlemlenen düşüşün ardından artarken, bazı ülkelerde azalmıştır. Bu belirtilenler, çoğu gelişmekte olan ülkelerde, kadınların işgücüne katılımının genel işgücü arz oranlarını etkilediğini, ancak bu katılımın sadece ekonomik olarak değil kültürel olarak da belirlendiğini gösterir. Eğer kadınların çalıştıkları alanların da kültürel ve ekonomik olarak belirlendiği düşünülürse, bazı ekonomik aktivitelerin ölçülebilirliği diğerlerine göre daha iyi olduğundan, bu kanaat güçsüzleşir (örneğin ücretsiz aile yardımcıları). Ölüm oranlarındaki değişimin de işgücü üzerinde etkisi olabilir. Ancak bu durumda, etki sadece yaş bazlı katılım oranlarında ortaya çıkmaz. Aynı zamanda, hastalık oranlarını da düşüreceğinden, işgücünün kalitesi ve üretkenliği üzerinde de etkili olur. İnsanların ölüm oranlarında yaşadığı 41