HEDEFLER İÇİNDEKİLER HİZMET SEKTÖRÜNDE RİSK DEĞERLENDİRMESİ Neden Risk Analizi Yapmalıyız? Risk analizinin Yönetim Süreci ve Faydaları Hizmet Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Analizi Örneği RİSK YÖNETİMİ End. Müh. Hüseyin KAYDOK Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Risk analizi ile ilgili kavramlar öğrenilecek, Risk analizinin yapılmasının önemi kavranacak, Risk analizi yönetim süreci ve faydaları hakkında bilgi sahibi okunacak, Risk analizinin adımları öğrenilecek, Sağlık çalışanlarının ne gibi risklerle karşılaştıkları görülecek, Süreç,bir örnekle tamamlanacak. ÜNİTE 9
Tartışma Hizmet Sektöründe Risk Değerlendirmesi Risk, genel olarak istenmeyen durumun ortaya çıkma olasılığıdır. GİRİŞ İşçi sağlığı ve güvenliği dendiğinde en önemli alt başlık olarak risk analizi gelmektedir. Risk analizleri ile organizasyonların mevcut durum analizlerini ortaya koyarak iş güvenliğinin sağlandığı bir ortamı oluşturmanın ilk adımlarını atmış oluyoruz. Hizmet sektörü, diğer iş kollarında olduğu gibi çeşitli risk grupları taşımaktadır. Bu ünitede sağlık sektörü üzerine konu başlıklarını işleyeceğiz. Çalışanlar mesleklerini icra ederken, işe bağlı olarak çalışma çevresinden kaynaklanan travmalar, fiziksel, kimyasal, biyolojik ve psikolojik zararlarla karşı karşıya kalmak durumundalar. Bu problemler yüzünden çeşitli sağlık sıkıntıları, iş verim kayıpları, kurumun ekonomik olarak kayıpları, kazaların artması ve çalışanların hizmet verdiği kişiler doğrudan risk altında kalmaktadır. Bu çalışmanın sonunda, çalışma ortamındaki sağlığı ve güvenliği tehdit eden fiziksel, psikososyal vb. risk faktörlerinin neler olduğu hakkında bilgi sahibi olacağız. Risk analizinde kullanılan bazı terimler Tehlike: Zarar verme potansiyeline sahip herhangi bir olay,nesne ya da durumdur. Tehlikeler insana, mala ve prosese etki edebilir; Kazalara ve hastalıklara, ürün kaybına, makine hasarlarına, vb. sebep olabilir. Risk : Bir tehlikeye maruziyet sonucu bir yaralanma ya da bir hastalığın meydana gelme olasılığının ve şiddetinin bileşkesine işaret eder. Risk değerlendirme: Riskin büyüklüğünü hesaplama ve riskin tolere edilebilir olup olmadığına karar verme yani riskleri makul bir seviyeye indirebilmek için gerekli önlemlerin belirlenmesi ve bu önlemlerin hangilerinin öncelikle alınması gerektiğine karar verilmesi işlemidir. Risk Yönetimi: İnsan hayatı ve çevre güvenliği ile ilgili risklerin değerlendirilmesi ve kontrol edilmesine yönelik olarak politikalar, tecrübeler ve kaynakların sistematik olarak uygulanmasıdır. Meslek Hastalığı: Bir insanın sağlığının yaptığı işten zarar görmesi sonucu meydana gelen hastalığa meslek hastalığı denir. Neden risk analizi yapmalıyız? Mesleki risklerin analiz edilmesinde ulaşılmak istenen asıl amaç, iş görenlerin güvenliklerinin sağlanması ve sağlığının korunmasıdır. Risk analizi, işle ilgili yapılan faaliyetlerden kaynaklanan, çalışanlara ve çevreye olabilecek olası zararların en aza indirilmesi gibi konulara yardımcı olmaktadır. Risk analizi ile birlikte işin verimli ve rekabet edebilir olmasına katkı sağlarız. Sağlık ve güvenlik ile ilgili yasal düzenlemelerde işverene düzenli risk analizi ve değerlendirmesi yapma sorumluluğu ve yükümlülüğü getirilmektedir. Neden risk analizi yapmalıyız? Aranızda tartışınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
RİSK ANALİZİNİN YÖNETİM SÜRECİ VE FAYDALARI Gelecekte risklere hazırlıklı olmanın tek yolu risk yönetimini uygulamaktır. Bir riskin ortaya çıkması, organizasyonun faaliyet gösterdiği çevredeki bilinmeyen olaylardır. Bu olayların organizasyonlar için olumlu ya da olumsuz etkileri oluşabilmektedir. Bu nedenle her işletme, faaliyetlerini sürdürebilmek için iyi bir risk yönetimi ile oluşabilecek tehlikeleri öngörmek, olumlu etkisi olan fırsatları işletmenin menfaatleri için kullanmak, olumsuz etkisi olan riskleri ise iyileştirme faaliyetleri ile yöneterek, işletmenin hedefleri doğrultusunda ilerlemesine katkı sağlamalıdır. Risk yönetiminin hedefi, karar verme mekanizmalarının çalıştırılması için risklerin ortaya konması, ölçülebilir bir yapının kurulması ve karar verirken objektif olunabilmesidir. Belirsizlik olduğu durumlarda, geleceğe ilişkin stratejilerin oluşturulması ve gelecekte risklere hazırlıklı olunabilmesi risk yönetimi ile sağlanır. Risk analizi ve yönetimi prosesinin işletmelere birçok katkısı ve faydası vardır. İşletmenin yazılı bir prosedür ve politikalarının oluşması sağlanır. İş yerinde çalışanların iş sağlığı ve güvenliği konularında kendilerini gözden geçirmeleri ve konu hakkında bilgi sahibi olmalarına katkı sağlar. İşletme yönetiminin de iş sağlığı ve güvenliği konularında bilgili ve katılımcı olmalarını sağlar. Risk analizi ile birlikte işletmedeki olası tehlikeler ve alınacak tedbirler belirlenir. İşletmede, risklerin belirlenip hesaplamasına ve riskin ortadan kaldırılıp kaldırılamayacağına karar verilmesi için uygun şartların oluşmasını sağlar. İş yerlerinde hatalı güvenlik tedbirleri alınmışsa ya da çalışanlarda bir yanlış güvenlik bilinci oluşmuş ise, tüm bu tedbirler ile güvenlik bilincinin yeniden gözden geçirilmesine katkı sağlanır. İş yerinde yasal yükümlülüklerin yerine getirilmesini sağlayarak işletmenin ve çalışanların haklarının korunması noktasında kanunlar önünde güçlü olmalarını sağlar. İş yerindeki iyileştirme çalışmaları ile birlikte verimliliğin iyileştirilmesi noktasında da katkı sağlar. Risk yönetiminde asıl amaç, risklerin azaltılması ve riskler gerçekleşmeden önce çalışmaların planlanması ve uygulanmasıdır. Risk yönetimi, işletmenin faaliyetlerinin sürdürülebilirliğini sağlamak amacına yönelik olarak tüm riskleri bir tabloda bütün olarak dikkate alan bir süreç olarak görülmelidir. Bu süreç muhakkak planlı ve sistematik bir şekilde yapılmalıdır. Risk konusunda yeni ve doğru bir yaklaşım sergileyerek bu tür bilgileri aktarmak en başta gelen uğraşı olmaktadır. Genel olarak risk analizi süreci şu adımlardan oluşur: Risk yönetim stratejisinin oluşturulması Risk yönetiminin planlanması Kritik gerekliliklerin belirlenmesi Risklerin belirlenmesi Risklerin ne zaman oluşacağının tahmin edilmesi Öncelikli ve kritik risklerden başlayarak risklerin temel nedenlerinin belirlenmesi Risklerin oluşma olasılığı ve sonuca etkilerinin belirlenmesi Risklerin kabul edilebilir bir düzeye indirgenmesi. Risk azaltma ve yönetim faaliyetlerinin etkinliğinin ölçülmesi ve izlenmesi. Risk verilerinin ilgili karar mekanizmalarına geri bildirimi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
Risk yönetim sürecinde ilk aşama risklerin belirlenmesidir. Bu amaçla işletmede yapılacak çalışma ile risk haritaları hazırlanmalıdır. Diğer taraftan belirlenen risklerin gerçekleşmesi durumunda firmanın faaliyetlerinin ne ölçüde etkileneceğini belirlemek üzere iş etki analizleri yapılmalıdır. Risklerin gerçekleşme durumunda meydana gelecek maddi zarar tahminlenmelidir. Bu çalışmalar doğrultusunda yapılacak risk sınıflandırmaları ile risklerin nasıl yönetileceği belirlenmelidir. Risk analizinin aşamaları Risk değerlendirme yönetmeliğinde de belirtildiği gibi aşağıdaki adımlar takip edilerek risk analizi yapılabilmektedir: Tespit edilmiş olan tehlikelerin her biri ayrı ayrı dikkate alınarak bu tehlikelerden kaynaklanabilecek risklerin hangi sıklıkta oluşabileceği ile bu risklerden kimlerin, nelerin, ne şekilde ve hangi şiddette zarar görebileceği belirlenir. Bu belirleme yapılırken mevcut kontrol tedbirlerinin etkisi de göz önünde bulundurulur. Toplanan bilgi ve veriler ışığında belirlenen riskler; işletmenin faaliyetine ilişkin özellikleri, iş yerindeki tehlike veya risklerin nitelikleri ve iş yerinin kısıtları gibi faktörler ya da ulusal veya uluslararası standartlar esas alınarak seçilen yöntemlerden biri veya birkaçı bir arada kullanılarak analiz edilir. İş yerinde birbirinden farklı işlerin yürütüldüğü bölümlerin bulunması hâlinde birinci ve ikinci fıkralardaki hususlar her bir bölüm için tekrarlanır. Analizin ayrı ayrı bölümler için yapılması hâlinde bölümlerin etkileşimleri de dikkate alınarak bir bütün olarak ele alınıp sonuçlandırılır. Analiz edilen riskler, kontrol tedbirlerine karar verilmek üzere etkilerinin büyüklüğüne ve önemlerine göre en yüksek risk seviyesine sahip olandan başlanarak sıralanır ve yazılı hâle getirilir. Hizmet Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği İnsanlar yaşadığı ortamla sıkı bir iletişim hâlindedirler. Gelişen teknoloji, büyüyen sanayi endüstrisi ve artan nüfus bu durumu insanın aleyhine döndürmektedir. Günlük yaşamımızın çoğunu geçirdiğimiz iş yerlerinde insan sağlığını olumsuz etkileyen çeşitli risk faktörleriyle karşılaşıyoruz. Uygun olmayan çalışma şekilleri sonucu oluşan sağlık sorunlarının sebep ve sonuçları kolaylıkla bilinebilir olmasına rağmen, iş yerlerinde ortam şartlarından meydana gelen sağlık zararları hemen fark edilemez, çoğu zaman yıllar sonra meslek hastalıkları olarak karşımıza çıkabilmektedir. Uluslararası Çalışma Teşkilatının (ILO) işçi sağlığı ve iş güvenliği ansiklopedisinde kaza, belirli bir zarara ya da yaralanmaya neden olan, beklenmeyen ve önceden planlanmamış bir olay olarak tanımlanmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO), iş kazasını, Önceden planlanmamış, çoğu kez kişisel yaralanmalara, makine, araç ve gereçlerin zarara uğramasına, üretimin bir süre durmasına yol açan bir olay olarak tanımlamıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Hizmet sektöründe sağlık mesleği en çok riskleri taşıyan birimlerdir. Hizmet sektörü ile üretim sektörü arasındaki farklar Hizmet ve üretim sektörleri faaliyet alanları nedeniyle farklılıklar içermektedir. Risk analizleri yapılırken sektörlerin bu durumları göz önüne alınarak veriler değerlendirilmelidir. Temel olarak farklar: Üretimde ürünler elle tutulabilirken hizmet sektöründe genellikle elle tutulamayan ihtiyaçlar karşılanır. Burada ürünün üretiminde üretim süreçlerini iyileştirerek çalışana yönelik koruyucu tedbirler alınırken hizmette çalışanın verdiği hizmet müşteriyi ve kendisini korumak adına yapılmalıdır. Ürünlerin üretiminde üretim ile tüketicinin direkt bağlantısı genellikle yoktur; hizmet sektöründe müşteri direkt yapılan işin içindedir. Dolayısıyla çalışanı ve müşteriyi koruyacak tedbirler birlikte düşünülmelidir. Üretimde çalışanların maruz kaldıkları tehlikeler kendi iş sağlığını ve güvenliğini tehdit ederken, hizmet sektöründe çalışanın hem kendini hem de müşterisini tehdit etmektedir. Fiziksel riskler açısından hizmet sektöründe, üretim sektörüne göre riske maruz kalma seviyesi daha düşüktür. Hizmet sektöründe müşteriyle ilişki yüz yüze olduğu için üretim sektöründen daha farklı anlayış olması beklenir. Üretim de öncelikli amacın kâr olması beklenirken hizmet sektöründe bire bir ilişkiden dolayı müşterinin tatmini ön plana çıkmaktadır. Müşteri tatmini veya tatminsizliği hizmetin verildiği anda sağlanırken üretimde ürün müşterinin eline ulaştıktan sonra kullanım sırasında gerçekleşir. Sağlık alanları ve güvenli ortam Sağlık hizmetleri, sağlık kurum ve kuruluşları dediğimiz hastane, dispanser, sağlık ocağı, muayenehane gibi kurumlarda verilmektedir. Sağlık mesleği mensuplarının çalıştığı, başta hastanelerin değişik birimleri olmak üzere çeşitli risklerle karşı karşıya gelmektedirler. Organ nakilleri, renal diyaliz, radyasyon, tedavi merkezlerindeki izleme cihazları, ileri bilgi ve beceri gerektiren aletler, makineler ve teknikleri, o bölgeye özgü tehlikeler içermektedir. Radyoterapi bölümü, mutfak, çamaşırhane, dolaplar, patoloji laboratuarları personel için diğer yüksek riskli bölgelerdir. Sağlıklı bir çalışma ortamı, yapılan işler ile ilgili en uygun fiziksel ve zihinsel sağlık koşullarının oluşturulmasını ve yapılan işin, çalışanların yapabilecekleri işlere yönlendirilmesini kolaylaştıracaktır. Güvenli ortamın sağlanmasında özellikle: Kazalardan korunma Yangınlardan korunma Enfeksiyonlardan korunma Çevre kirliliğinden korunma üzerinde durulmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Sağlıktaki risk faktörlerini beş ana grupta topluyoruz. Güvenli ortamın sağlanarak sürdürülmesinde ve kişilerin zararlı çevresel etmenlerden korunmasında önemli bir yere sahip olan durumlar şunlardır: Fiziksel etmenler: fiziksel yeterlik veya yetersizlik, duyu organlarının durumu, sağlık durumu, yaş, enfeksiyona karşı duyarlılık. Psikolojik etmenler: entelektüel şartlar, endişe durumu, depresyon riski, kişinin karakter yapısı, stres düzeyi vb. Sosyokültürel etmenler: bireylerin birbirine olan güven kavramı, enfeksiyon hastalıklarının sıklığı, kazaya maruz kalma riski vb. Çevresel etmenler: iş yerindeki mevcut tehlikeler, iş kazaları olma riski, çevrede hijyen ve sağlık koşulların oluşturulması ve devam ettirilmesi (besin, su, atıkların yok edilmesi), radyasyon, iklim değişimi vb. Politik ve ekonomik etkenler: güvenlikle ilgili yasaların neler getirdiği, çevre kirliliği, nükleer savaş tehlikesi vb. Sağlık alanındaki risk faktörleri Çalışanların sağlığının önemi her geçen gün artmaktadır. Sağlık sektöründe de sağlık çalışanları için birçok risk bulunmaktadır. Sağlık çalışanları için sağlığı olumsuz yönde etkileyebilecek mesleksel nedenleri birçok kaynak benzer biçimde sınıflandırmaktadır. Çalışma ortamından kaynaklanan ve sağlıkta çalışanların sağlığını etkileyen tehlike sınıfları; biyolojik, fiziksel, ergonomik, kimyasal ve psikososyal olarak sınıflandırılmaktadır. NIOSH- National Institute for Occupational Safety and Health (Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü), hastanelerdeki tehlike ve risklerin herhangi bir çalışma alanı belirtmeksizin yalnızca fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik ve psikososyal olarak sınıflandırılması gerektiğini tavsiye etmiştir. NIOSH, hastanelerde 29 tip fiziksel, 25 tip kimyasal, 24 tip biyolojik, 6 tip ergonomik ve 10 tip psikososyal tehlike ve risk olduğunu belirlemiştir. Bunlar Tablo 9.1 ve 9.2`de gösterilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
Kimyasal tehlike ve riskler 1.Anestezik gazlar 2.Civa 3.Dezenfektanlar 4.Formaldehit 5.Etilen oksit 6.Antiseptikler 7.Radyasyon 8.İlaçlar 9.Antibiyotikler 10.Sitotoksik ilaçlar 12.Yakıcılar 13.Gluteraldehit 14.Pentamidin 15.İsopropanol 16.Ribavirin 17.Bromin 18.Lateks 19.Solventler 20.Asit-bazlar 21.Fotokimyasallar 22.Antineoplastikler 23.İodin 24.Asbest 25.Kadmiyum 26.Pestisidler 27.Herbisidler 28.Kimyasal atıklar 29.Organometalikler 30.Gazlar 31.Karbonmonoksit Tablo 9.1. Hastanelerde Başlıca Tehlike ve Riskler-1 Fiziksel tehlike ve riskler 1.Elektrik düzeneği 2.Yetersiz ya da fazla ışık 3. Yetersiz ya da fazla ısı 4. Islak-kaygan-nemli zemin 5. Havalandırmanın %50 nin altında olması 6. Gürültü 7. Toz 8. Nem 9. İyonize edici, iyonize etmeyen, ultraviyole radyasyon 10.Kesici-delici-batıcı cisim yaralanmaları 11.Lazer 12.Ultrasonik ilaçlar 13.Kriyojenik sıvılar 14.Patlayıcı-yanıcı maddeler 15.Kırık cam, tüp ya da araçlar 16.Manyetik alanlar 17.Radyoaktif atıklar 18.Mikro dalgalar 19.Yüksek basınçlı hava 20.Yangın 21.Yetersiz dinlenme odaları 22.Hasta odalarında fazla hasta olması 23.El yıkama birimlerinin yetersizliği 24.Atıkların yanlış yok edilmesi 25.Kişisel koruyucuların bulunmaması 26.Kişisel koruyucuların yetersizliği 27.Kesici-delici-batıcı cisimler için uygun muhafaza kap olmaması 28.Kemoterapi ilacı hazırlamak için uygun kabin bulunmaması 29.Araç-gerecin doğru steril edilmemesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Tablo 9.2. Hastanelerde Başlıca Tehlike ve Riskler-2 Biyolojik tehlike ve riskler 1.Tüberküloz 2.Hepatit-B 3.Hepatit-A 4.Hepatit-C 5.Hepatit-D 6.Hepatit-E 7.Sitomegalovirüs 8.HIV/AIDS 9.Parvovirüs 11.İnfluenza 12.Kızamık 13.Kızamıkçık 14.Adeno virüs 15.Boğmaca 16.Polio 17.Meningoksik hastalıklar 18.Varicella zoster 19.Herpes simpleks 20.Tinea korporois 21.Shigellozis 22.Helikobakter pilori 23.Salmonellozis 24.Norwalk virüs Psikososyal tehlike ve riskler 1.Stres 2.İşi istememe 3.Yapılan işin anlamsız hissedilmesi 4.Yabancılaşma 5.İşi isteyerek tercih etmeme 6.Yapılan işin boşa gitme hissi 7.Gelişememe 8.Başkalarının profesyonel gelişiminden sorumlu olma 9.Çalışma amaçlarının belirgin olması Ergonomik tehlike ve riskler 1.Yanlış postürde çalışma 2.Yanlış postürde oturma 3.Uzun süre ayakta kalma 4.Hasta kaldırma 5.Ağır yük kaldırma 6.Hasta transferleri sırasında yaşanabilecek öteki riskler Çalışılan bölüm ve yapılan işe göre mesleksel etkenlerin grupları ve etkileri değişmektedir. Sağlık çalışanları için mesleksel etkenler hastaneler özelinde ele alındığında tehlikeler, bulunabilecekleri alanlara göre sınıflandırılmaktadır ve yapılan çalışmalar göz önüne alınarak çeşitli gruplandırmalar yapılmaktadır. Buna bir örnek Tablo 9.3 te verilmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Tablo 9.3. Hastanede Çalışma Alanlarına Göre Tehlike Grupları Örneği Çalışma Alanı Fiziksel Kimyasal Biyolojik İyonize radyasyon, Kesici-delici aletler Gluteraldehit, Formaldehit İsopropanol Kanla bulaşan patojenler Hasta bakım Düşüp yaralanma, Fiziksel Dezenfektanlar, Diğer enfeksiyon servisleri ve saldırı, Sitotoksikler, Fetotoksikler, etkenleri hemşirelik Taşıma, itme, çekme Lateks, Civa hizmetler birimi Cerrahi servisler Düşme, kayma, incinme, Taşıma, itme, çekme, Elektrik, Lazer, İyonize ve non iyonize radyasyon, Kesici-delici aletler, İnfüzyon solüsyonları Nitrik oksit, Etilen oksit, Metil metakrilat, Formaldehit, Gluteraldehit, Sterilizan maddeler, Dezenfektanlar, Lateks, Anestezikler Kan ve kan ürünleri, Enfekte atıklar, Kan ve vücut sıvıları, Lazer buharları Laboratuarlar İnfüzyon solüsyonları, Kesici-delici aletler, Kırık cam, UV ışınım, İyonize radyasyon, Parlayıcı, patlayıcı madde, Ultrasonik aygıtlar Gluteraldehit, Boyalar, Fiksatifler, Solventler, Formaldehit Kan ve kan ürünleri, Enfekte dokular, Enfekte atıklar Görüntüleme birimleri İyonize radyasyon, Ultrasonik radyasyon, Manyetik alan, Elektrik alan, Radyo dalgaları, İnfuzyon sıvıları, Taşıma, itme, çekme, Kesici-delici aletler Fotokimyasallar Kan ve kan ürünleri, Diğer enfeksiyon etkenleri Tedavi birimleri Düşme, kayma, incinme, Kırık cam, Hava kalitesi Antibiyotikler, Antineoplastikler, Asit, baz ve solventler, Civa, Sitotoksikler. Diğer tıbbi işlem malzemeleri Kan ve kan ürünleri OSHA (Occupational Safety and Health Administration), Tablo 9.4`te verildiği gibi hastanede çalışanların işlere göre tehlikelerini kaza, fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik, psikososyal ve örgütsel boyutuyla tanımlamıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
Tablo 9.4. Çalışanların İşlerinden Kaynaklanan Tehlikeler Kaza tehlikeleri T e h l i k e l e r Islak-kaygan-nemli zemine bağlı düşmeler Kesici-delici-batıcı cisim maruziyeti Sıcak su, buhar ya da sterilizatör ile temas Hatalı yalıtım, donanım ve elektrik düzeneği Tıbbi araç-gereçlerin çalışanın üzerine düşmesi Ağır kaldırma ve benzeri zorlanma sonucunda oluşan akut bel ağrısı Fiziksel tehlikeler Kimyasal tehlikeler Radyoizotop ve x-ray cihazının radyasyonuna maruz kalma Lazere maruz kalma Tanımlanmamış kimyasalların kullanımı Kimyasalların dökülmesi ya da sızması ile oluşan maruziyet Tanımlanmamış asit, organik bileşikler gibi maddelerin gaz ya da dumanına maruz kalmayla oluşan zehirlenme tehlikesi Anestezik gazlara maruz kalma tehlikesi Sabun, deterjan ve dezenfektanların sıklıkla kullanımına bağlı irritasyon ve deri bütünlüğünün bozulması Solüsyon ya da hava aerosallara maruz kalma nedeniyle oluşan boğaz, burun, göz irritasyanu Uzun süre anestezik gazlara maruz kalma nedeniyle oluşan kronik zehirlenme Lateks ürünlerine maruz kalma nedeniyle oluşan lateks alerjisi Biyolojik tehlikeler Ergonomik, psikososyal ve örgütsel tehlikeler Bulaşıcı hastalıkları olan hastalara temas Kan ve kan ürünlerine maruz kalma ile oluşan enfeksiyonlar İş yerinde uzun süre ayakta kalma Ağır hastaları kaldırma nedeniyle oluşan bel ağrıları ve yorgunluk Gece ya da vardiyalı çalışma Fazla-yoğun çalışma, aşırı hasta yükü nedeniyle iş stresi ve tükenme, Monoton iş Ciddi travmaya uğramış hastalarla uzun çalışma OSHA (Occupational Safety and Health Administration), sağlık çalışanlarının hastanelerdeki fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik ve psikososyal tehlikelere maruz kalmaması için alınması gereken önlemleri ise şu şekilde sıralamıştır: Çalışanların kaymayı önleyecek kauçuk tabanlı ayakkabı giymesi Güvenli araç-gereç kullanılması Radyasyona maruz kalıyorsa radyasyon dozimetresi kullanması Lateks eldivene duyarlılığı varsa lateks olmayan ya da pudrasız lateks eldiven kullanması Röntgen film çekiminde ve ameliyat, lazer uygulamalarında korneayı korumak için opak gözlükler kullanması Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
Tehlikeleri önemli önemsiz demeden listeleyiniz. Anti-neoplastik ilaçlar ve kan sıvılarından korunmak için hava geçirmez ya da düşük geçirgenliğe sahip önlük giymesi Kan ve vücut sıvıları ile temas edildiğinde, maruz kalınan bölgenin hemen yıkanması Enfeksiyon kontrol önlemlerine dikkat edilmesi Ağır hastaların taşınmasında doğru vücut postürü ve mekaniklerin kullanılması Kesici-delici-batıcı cisimler vb. atıkların doğru şekilde toplanması ve yok edilmesidir. Risk Analizi Örneği Aşağıdaki örnek sağlık alanında çalışan iş gücü ile ilgili bir risk analizi örneğine aittir. Cerrahi servisinde karşılaşılabilecek riskler incelenecektir. Bu örneği yukarıda işlediğimiz risk analizi adımlarını takip ederek yapacağız. 1. Adım: Risk faktörlerinin belirlenmesi: Serviste hiçbir noktayı atlamadan dolaşarak ve tecrübelerden hareketle nelerin çalışanlara, ürünlere ve iş ekipmanlarına zarar verebileceğine bakılır. Öncelikle bütün tehlikeleri ve tehlike kaynaklarını büyük-küçük, önemli-önemsiz ayırt etmeden belirleyerek bir tehlike listesi oluşturulmalı. Risk değerlendirmesi ekip işi olduğu için işle ilgili herkesin düşünceleri alınmalı. Risk belirlemesi yapılan üniteye ait geçmişte yaşanmış kayıtlı kayıtsız tüm iş kazaları hakkında bilgiler araştırılır. Makine üreticilerinin talimatları ve malzeme güvenlik bilgi formları tehlikelerin tespiti için gözden geçirilir. Gözlemler sonucu belirlenen riskler şunlardır: Kemoterapötik ajan ya da radyasyon maruziyeti İğne batması Kan ve vücut sıvıları ile mukoz membran maruziyeti Kesici-Delici alet yaralanması Düşme, kayma, incinme Cam kesiği Elektrikli tıbbi cihazlar ile ilgili olaylar 2. Adım: Risklerin değerlendirilmesi: Riskin niteliksel değerlendirilmesinde Risk Değerlendirme Tablosu (RDT) yönteminden faydalanıldı. RDT, risklerin değerlendirilmesinde, değerlendirme sonuçlarına göre hangi işlere öncelik verilmesi ve kaynakların öncelikle nereye aktarılması konularında kullanılan bir tekniktir. Bu tablonun hazırlanması, sistemin risklerinin tahmini için geçmişteki olaylardan kazanılan deneyimlere başvurma anlayışına dayanmaktadır. Dikey eksen; Şiddet seviyelerini (0 5) ifade eder. Yatay eksen; sonuçla ilgili artan Olasılığı temsil eder. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Tablo 9.7`deki kutular; tablonun sol üst köşesinden sağ alt köşesine doğru azalan risk Seviyelerini tanımlamaktadır. Riskin seviyesini tanımlamak için tablo Kırmızı, mavi ve yeşil alanlara ayrılmıştır. Riskleri değerlendirirken tehlikenin neden olduğu olayın şiddeti ve olasılığı dikkate alınmıştır. Belirlenen riskler için 5x5 Risk Değerlendirme Tablosu kullanılmıştır. Tablo 9.5 ten ve 9.6`dan yararlanarak niteliksel risk hesabı için olasılık ve şiddet seviyesi tespit edilerek Risk = Olasılık x Şiddet formülüyle riskin değeri hesaplanmaktadır. Tablo 9.5. Olasılık Değerleri Niteliksel Risk Hesabı Olasılık Değerleri Frekans Olasılık Olasılık Değeri Yılda bir ÇOK KÜÇÜK 1 Üç ayda bir KÜÇÜK 2 Ayda bir ORTA 3 Haftada bir YÜKSEK 4 Her gün ÇOK YÜKSEK 5 Kontrol ve önlem faaliyetlerini çalışanlarla paylaşın. Tablo 9.6. Şiddet Değerleri Niteliksel Risk Hesabı Şiddet Değerleri Olay Şiddet Şiddet Değeri İş saati kaybı yok, ilkyardım gerektiren Çok Hafif 1 İş günü kaybı yok, ilk yardım gerektiren Hafif 2 Hafif yaralanma, tedavi gerekir Orta 3 Ölüm, Ciddi yaralanma, meslek hastalığı Ciddi 4 Birden çok ölüm, sürekli iş göremezlik Çok Ciddi 5 L matrisi kullanılarak kaza riskleri dağılımı dolduruldu. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Tablo 9.7. L Matrisi Ş İ D D E T ÇOK HAFİF 5 HAFİF 4 ORTA 3 CİDDİ 2 ÇOK CİDDİ 1 ÇOK YÜKSEK 5 YÜKSEK 25 YÜKSEK 20 YÜKSEK 15 ORTA 10 5 YÜKSEK 4 YÜKSEK 20 YÜKSEK 16 ORTA 12 ORTA 8 4 OLASILIK ORTA 3 KÜÇÜK 2 YÜKSEK 15 ORTA 10 ORTA 12 ORTA 8 ORTA 9 6 6 4 3 2 ÇOK KÜÇÜK 1 5 4 3 2 1 3. Adım: Kontrol tedbirlerini belirleme ve uygulanmasını sağlama Bu adımda risklerin kabul edilebilir bir düzeye indirilmesi için alınması gerekli kontrol tedbirlerinin ne olacağına karar verilmektedir. Temel husus tehlikenin tamamen ortadan kaldırılmasıdır. Ancak; bu durum her zaman mümkün olmayabilir önemli olan riske maruziyeti en aza (kabul edilebilir düzeye) indirebilmektir. Çalışanlarla alınan tedbirler paylaşılarak gerekirse eğitim faaliyetleri düzenleyerek bu tedbirlerin benimsenmesi sağlanır ve denetimlerle kontrolleri yapılır. Aşağıdaki Tablo 9.8`deki Aksiyon tablosu kullanılarak risk için eyleme karar verilir. Ardından düzenlene Tablo 9.9 ise kaza riskleri dağılımını vermektedir. SONUÇ EYLEM Tablo 9.8. Aksiyon Tablosu 15-16-20-25 Acil olarak emniyet tedbirleri alınmalı, yeterli kontrol tedbirleri alınıncaya kadar çalışma durdurulmalı, insanlar uzak tutulmalı ve yönetim bilgilendirilmelidir. 8-9-10-12 Emniyet tedbirlerinin alınması gerekmektedir. İlk fırsatta bu tedbirler uygulamaya geçirilerek risk minimize edilmelidir. 1-2-3-4-5-6 Mevcut durumda iş sağlığını ve güvenliğini tehlikeye sokacak risk az miktarda, koruyucu ekipman ve eğitimle risk azaltılabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
Kontrol ve önlem faaliyetleri kaza riskleri dağılımı olan Tablo 9.9`a işlenmiştir. Tablo 9.9. Kaza Riskleri Dağılımı Sıra no Bölüm Tehlike Risk Olasılık Şiddet Sonuç Kontrol ve Önlem Faaliyeti 1 Cerrahi servis Kemoterapötik ajan ya da radyasyon maruziyeti Hastalık kapma 3 4 12 Kişisel koruyucu sağlanması 2 Cerrahi servis İğne batması Hastalık kapma 4 3 12 Kaymayı önleyici eldiven kullanımı 3 Cerrahi servis Kan ve vücut sıvıları ile mukoz membran maruziyeti Hastalık kapma 4 4 16 Acil tedbir alınmalı. Özel koruyucu giysi seçimi yapılacak 4 Cerrahi servis Kesici-Delici alet yaralanması Yaralanma 4 4 16 Koruyucu eldiven kullanımı 5 Cerrahi servis Düşme- Kayma- İncinme Yaralanma 3 3 9 Kaygan yerlere ayaklı uyarı levhaları koyulması, kauçuk tabanlı ayakkabı giymesi 6 Cerrahi servis Cam kesiği Yaralanma 1 3 3 Kişisel koruyucu sağlanması 7 Cerrahi servis Elektrikli tıbbi cihazlar ile ilgili olaylar Ölüm/ Yaralanma 2 5 10 Yalıtım paspası ve yalıtkan eldiven kullanılması Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
Bireysel Etkinlik Hizmet Sektöründe Risk Değerlendirmesi 4. Adım: Kontrol tedbirlerini izleme ve sürekliliğini sağlama Bu adımda da aldığımız kararların faydalarını izlemeli ve sonuca ulaşıp ulaşmadığını sorgulayarak riskleri en aza indirebildik mi bakmamız gerekmektedir. Bunun için aşağıdaki soruları ekibimizle birlikte irdelemeliyiz: Seçilen kontrol tedbirleri, planlandığı gibi tamamlandı mı? Seçilen kontrol tedbirleri, yerinde tedbirler mi? Bu kontrol tedbirleri uygulandı mı? Bu kontrol tedbirleri doğru bir şekilde uygulandı mı? Değerlendirilen risklerde maruziyet ortadan kaldırıldı veya yeterince azaltıldı mı? Yaptığınız değişiklikler amaçlarınıza uygun olarak sonuçlandı mı? Evinizde tehlike oluşturacak durumları listeleyiniz? Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
Özet Hizmet Sektöründe Risk Değerlendirmesi Risk analizleri ile organizasyonların mevcut durum analizlerini ortaya koyarak iş güvenliğinin sağlandığı bir ortamı oluşturmanın ilk adımlarını atmış oluyoruz. Risk yönetiminin sistem ve süreçlere dayalı bir yaklaşımla yürütülmesi gerekir. Risk değerlendirme aynı zamanda işinizin verimli ve rekabet edebilir olmasına katkı sağlar. Risk analizi ve yönetiminin hedefi, kurum içerisinde olabilecek tehlikelere uygun cevap verebilecek, kasıtlı ya da kasıtsız tehditlerin etkisini ve olma ihtimalini azaltacak hazırlıkları, prosedürleri ve kontrolleri teşhis etmektir. Risk yönetim sürecini tamamlayan önemli adımlarda en sonuncusu olan raporlama, sistemin etkinliğini ölçmek için gerçekten çok önemlidir.tüm çalışmaların meyvesidir. Risk raporu, genel olarak risklerin belirlenmesi, analizi ve değerlendirilmesi, risklere karşı alınan önlemlerin planlanması, yönetilmesi ve uygulanması, risk denetiminin sonuçları, risk raporunun içeriğini oluşturmaktadır. Çalışanların günlük yaşamlarının çoğunu geçirdikleri iş yerleri de insan sağlığını olumsuz etkileyen çeşitli risk faktörleriyle doludur. Sağlık mesleği mensuplarının çalıştığı, başta hastanelerin değişik birimleri olmak üzere çeşitli risklerle karşı karşıya gelmektedirler. Risk Değerlendirmede temel husus tehlikenin tamamen ortadan kaldırılmasıdır. Ancak; bu durum her zaman mümkün olmayabilir önemli olan riske maruziyeti en aza (kabul edilebilir düzey) indirebilmektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
Ödev Hizmet Sektöründe Risk Değerlendirmesi Evinizde belirlediğiniz tehlikeleri L Tipi Matris ile analiz ediniz? Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Risk yönetiminde asıl amaç aşağıdakilerden hangisidir? a) Risklerin azaltılması ve gerçekleşmeden çalışmaların planlanmasıdır b) Risklerin belirlenmesdir. c) Risk politika ve stratejilerinin belirlenmesidir. d) Risklerin önem derecesinin belirlenmesidir. e) Risklerin incelenmesidir. 2. Aşağıdakilerden hangisi riski tanımlar? a) Zarar verme potansiyeline sahip herhangi bir olay, durum ya da nesne b) Önlemlerin hangilerinin öncelikle alınması gerektiğine karar verilmesi işlemi c) Etkili çözümler üretebilmek için politika ve prosedürler kurma d) Bir tehlikeye maruziyet sonucu bir yaralanma ya da bir hastalığın meydana gelme olasılığı ve şiddetinin bileşimi e) Belirli bir zarara ya da yaralanmaya neden olan, beklenmeyen ve önceden planlanmamış bir olay 3. Aşağıdakilerden hangisi risk analizi sürecinin adımlarından biri değildir? a) Risklerin azaltılması b) Risk yönetiminin planlanması c) Kritik gerekliliklerin belirlenmesi d) Risklerin belirlenmesi e) Risklerin ne zaman oluşacağının tahmin edilmesi 4. Aşağıdakilerden hangisi risk değerlendirme metotlarının sınıflandırmalarından biri değildir? a) Kalitatif sınıflandırma b) Nicel sınıflandırma c) Nitel sınıflandırma d) Kantitatif sınıflandırma e) Toplu sınıflandırma 5. Aşağıdakilerden hangisi risk değerlendirme yöntemlerinden biri değildir? a) Hata Modu ve Etkileri Analizi b) Hata Ağacı Analizi c) Güvenlik Ağacı Analizi d) Tehlike ve Çalışıla bilirlik Analizi e) Kaza Sonuç Analizi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18
6. Aşağıdaki metotlardan hangisi basit analizler için kullanılır? a) Hata Ağacı Analizi b) Olay Ağacı Analizi c) L Tipi Matris Yöntemi d) X Tipi Matris e) Kontrol Listeleri 7. Aşağıdaki metotlardan hangisi hem kalitatif, hem kantitatiftir? a) Neden Sonuç Analizi b) L Tipi Matris Yöntemi c) X Tipi Matris d) What if..? e) Tehlike ve Çalışıla bilirlik Analizi 8. Risk analizi yapılırken ilk aşamada aşağıdakilerden hangisi yapılır? a) Neden Sonuç Analizi b) Hata Ağacı Analizi c) İş Güvenlik Analizi d) Risk Haritası e) Neden Sonuç Analizi 9. Güvenli ortamın sağlanarak sürdürülmesinde ve kişilerin zararlı çevresel etmenlerden korunmasında aşağıdaki etmenlerden hangisi yer almaz? a) Fiziksel etmenler b) Sosyokültürel etmenler c) Çevresel etmenler d) Politik ve ekonomik etmenler e) Bireysel etmenler 10. Aşağıdakilerden hangisi hastanelerde karşılaşılan ergonomik, psikososyal ve örgütsel tehlikelerden değildir? a) İş yerinde uzun süre ayakta kalma b) Bulaşıcı hastalıkları olan hastalara temas c) Ağır hastaları kaldırma nedeniyle oluşan bel ağrıları ve yorgunluk d) Gece ya da vardiyalı çalışma e) Fazla yoğun çalışma, aşırı hasta yükü nedeniyle iş stresi ve tükenme Cevap Anahtarı 1.A, 2.D, 3A, 4.E, 5.C, 6.C, 7.A, 8.D, 9.E, 10.B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Uğur, C. (2008). Kurumsal Risk Yönetimi. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı,http://www.sgb.gov.tr/MaliyeUzmYrd İlknur, T. (2007). İ. Lüleburgaz Devlet Hastanesi ve Lüleburgaz 82. Yıl Devlet Hastanelerinde İş ve Çalışma Ortamından Kaynaklanan Riskler ve Bu Riskleri Hemşirelerin Algılama Düzeylerinin Saptanması. Yüksek lisans. Edirne: Trakya Üniversitesi; 2007. Anadolu Üniversitesi Yayınları Erişim: www.aof.edu.tr/ehsm/1207/unite03.pdf Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. (2004). Hastanede çalışan hemşirelerin iş ve çalışma ortamı tehlike ve riskleri ile risk algılarının saptanması. Aynur, İ. (2005). Çalışma Ortamında Hemşirelerin Sağlığını ve Güvenliğini Tehdit Eden Risk Faktörlerinin İncelenmesi Çalışma ve sosyal güvenlik Bakanlığı. (1992). İşçi Sağlığı Daire Başkanlığı, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Sempozyumu DURGUT, Ş. (1999). Sağlık Kuruluşlarında İş Güvenliği ve Meslek Hastalıkları ve İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi İle SSK İstanbul Hastanelerinde İş Güvenliği ve Meslek Hastalıklarına İlişkin Bir Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Fakültesi ve sağlık Kuruluşlarında Yönetim Bilim Dalı Özabacı, N. (1990). Tedavi Edici Sağlık Hizmetlerinde Çalışan Hemşirelerde Görülen Meslek Hastalıkları ve Nedenlerinin Araştırılması, Yüksel Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Hemşirelik Anabilim Dalı İşyeri ve Sağlık Erişim:http://www.tip.kou.edu.tr/bolumlar/dahilitip/halksagl/isyeriSağlıkbir imi/html. Oktay, S. (1990). Sağlık Kuruluşlarında Risklerin Kontrol Altına Alınması Ve Güvenlik Önlemleri, Hemşirelik Bülteni Guidelines for Protecting the Safety and Health of Health Care Workers (NIOSH 1988), www.cdc.gov.niosh/hcwold0.html. Özkan, Ö. (2005). Hastanede Çalışan Hemşirelerin İs ve Çalışma Ortamı Tehlike ve Riskleri ile Risk Algılarını Saptanması (Tez). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Kıran, S. (2003). Sağlık Çalışanlarında Mesleksel Etkenlerle Karşılaşma Düzeyleri ve Hastalık- Yakınma ilişkisinin değerlendirilmesi. İzmir: 9 Eylül Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Erdem Ö, Turhan F, Bakar C, Akgün HS. (2005). Başkent Üniversitesi Çalışanlarının Mesleksel Risk Faktörleri ve Davranışlarının Değerlendirilmesi. XI. Ulusal Halk Sağlığı Günleri nde Hüseyin, C. (2007). İmalat Sistemlerindeki İş Kazalarının Tahmini İçin Ağırlıklandırılmış Ortalamalardan Sapma Tekniği, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20
Özlem, Ö. (2007). İş Sağlığı, Güvenliği ve Çevresel Etki Risk Değerlendirmesi, Tisk Yayınları, Yayın No:540 Aysun, Ö. (2009). Eğitim Hastanesinde Çalışan Hemşirelerde İş Kazası sıklığı Yılmaz, U. (2005). Havacılıkta risk yönetimi ve sivil hava taşımacılığında risk sahalarının incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi. Tüzün, Y. (2002). Risk Nedir?, İç Denetim, 4, 26-31. Okay, E. (2002). Bankacılıkta risk yönetiminin gelişimi ve önemi. İstanbul Ticaret Üniversitesi Dergisi, 1 (2) 123-133. İş sağlığı ve güvenliği risk değerlendirme yönetmeliği (2012). Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı 28512 sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21