ANTALYA DA TÜRK DÖNEMİ KİTABELERİ

ANTALYA DA TÜRK DÖNEMİ KİTABELERİ

SOTA PUBLICATIONS / SOTA YAYINLARI Series editor: Mehmet Tütüncü CORPUS OF TURKISH ISLAMIC INSCRIPTIONS / TÜRK İSLAM KİTABELERİ DİZİSİ Published: 1. Mehmet Tütüncü, Turkish Jerusalem (1516-1917), Ottoman Inscriptions from Jerusalem and Other Palestinian Cities, Haarlem, 2006. 2. Mehmet Tütüncü, Turkish Palestine (1069-1917) Inscriptions from al-khalil (Hebron), Nebi Musa and Other Palestinian Cities under Turkish Rule, Haarlem, 2008. 3. Leyla Yılmaz, Antalya da Türk Dönemi Kitabeleri, Haarlem 2009 4. Mehmet Tütüncü, Türklerin Cezayiri Cezayirin Türkleri(1516-1820). 316 yıllık Türk Hakimiyetinde Cezayirden Kitabeler. Eserler, Portreler, Haarlem, 2009. Forthcoming: 5. Fathi Jarray, Inscriptions des Momuments de la Regence Tunis a l époque Ottomane, Haarlem 2010 6. Fathi Jarray, Cadrans solaires de Tunesie, Haarlem 2010 7. Nurcan Bosdurmaz Bosna Hersekde Osmanlı mezartaşları, Haarlem 2010 8. Kronolojik Türk Islam Kitabeleri (Hicri 297-600 tarihleri arası), Haarlem 2009 9. Mehmet Tütüncü, Selçuklu Devri Kervansaray (Han) Kitabeleri, Haarlem, 2009 10. Erich Prokosch, Osmanische und Karamanische Inschriften, Haarlem, 2010 11. Machiel Kiel, Ottoman Inscriptions from Bulgaria and Albania, Haarlem, 2010 12. Hakan Coşkunarslan, Selçuklu Devri Kale Kitabeleri, Haarlem, 2010

ANTALYA DA TÜRK DÖNEMİ KİTABELERİ LEYLA YILMAZ KEMAL TUZCU Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi Turkestan and Azerbaijan Research Centre

ANTALYA DA TÜRK DÖNEMİ KİTABELERİ Yazar/Author: LEYLA YILMAZ KEMAL TUZCU ISBN 978-90-6921-005-6 CORPUS OF TURKISH ISLAMIC INSCRIPTIONS nr. 3 TÜRK İSLAM KİTABELERİ DİZİSİ no: 3 1. ANTALYA, Turkey History, 2. Seljukíd and Ottoman Inscriptions Antalya Turkey İlk Yayın 2010 Haarlem. Hollanda First Published in 2010, Haarlem, Netherlands Copyright 2010, Leyla Yılmaz Kemal Tuzcu All rights reserved. No part of this book and CD-rom may be reproduced, translated, stored in a retabdrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying and recording or otherwise, without prior written permission of the publisher and copyright holder. Cover design: Ömer Erdem, Creative Reclame. Publisher: SOTA / Turkestan and Azerbaijan Research Centre Postbus 9642 2003 LP Haarlem Netherlands Tel: + 31 23 5292883 Fax: + 31 23 5292883 Email: m.tutuncu@quicknet.nl or sota@wanadoo.nl Web: www.turkistan.org

SUNU Türk Turizmi nin Başkenti olarak ünlenmiş Antalya, aynı zamanda tarihi zengin bir şehir ve Anadolu Türkleri nin Akdenize açılan Liman Kapısı dır. Antalya da bulunan tarihi yapılar ve çevresinde bulunan Hanlar ve Kervansaraylar, Antalya nın Selçuklular zamanındaki öneminin belgeleridir. ehri çevreleyen surlar(büyük kısmı yıkılsada), çeşitli cami, medrese, hamam ve hanlar bugün turizm ve alışveriş kalabalığından dikkati çekmemektedir. Surlar ve bunların üzerindeki kitabeler; buraların önündeki tezgahtarlar, dükkan ve pansiyon sahipleri tarafından adeta gizlenmekte ve tarihle içiçe yaşayan bir şehir, tarihine sırt çevirmiş bir görüntü vermektedir. Turizmi sadece güneş ve deniz olarak algılayan anlayış, tarihi sanki tamamen ihmal etmiştir. Kentin içinde yer alan bir çok tarihi bina ve şehir dokusu tam olarak ortaya çıkmamakta ve Tarihi Antalya şehri adeta bilinçsizce turizm ve alışverişe teslim edilmiş bir haldedir. Antalya Belediyesi, Valilik ve İl Kültür Müdürlüğü nün, şehrin tarihi ve geçmişini de ortaya koyacak şekilde bilinçli bir turizm politikası ortaya koymasını beklemek, bu şehri sevenler olarak hakkımızdır. Selçuklu ve Osmanlı Antalyası hakkında, bugüne kadar tarihi ve kültürel çok az çalışma yapılmıştır. Leyla Yılmaz ve Kemal Tuzcu kitabelerden hareketle ve titiz bir çalışma sonucu, Antalya nın tarihini ve şehir dokusunu canlandırmışlardır. Vakfımızın Türk İslam devri kitabeleri dizisinin 3. Kitabı olarak yayınladığımız bu eser aynı zamanda tarihi Antalya kenti için bir rehber olma niteliğindedir. Herkesi, bu kitabın rehberliğinde Türk Antalya yı yeniden keşfe davet ediyorum. Mehmet Tütüncü SOTA vakfı Başkanı Hollanda

Antalya da Türk Dönemi Kitabeleri 7 Sayfa İÇİNDEKİLER 9 GİRİŞ 13 1. BÖLÜM: SUR KİTABELERİ 13 1.A- SELÇUKLU DÖNEMİ KİTABELERİ EŞLİĞİNDE 13.YÜZYIL DA ANTALYA 21 1.B - I NUMARALI SUR KİTABELERİ 47 1.C - II NUMARALI SUR KİTABELERİ ( I.İzzeddin Keykâvus Dönemi ) 117 1.C1- KİTABELERDE ANTALYA FETİHNAMESİ VE FETİHNAME METİNİ 123 1.D - III NUMARALI SUR KİTABELERİ (I.Alâeddin Keykubâd Dönemi) 167 2. BÖLÜM: YAPI KİTABELERİ 2.A - SELÇUKLU DÖNEMİ KİTABELERİ (SK) 168 SK1 İmaret Medresesi Olarak Bilinen Antalya Selçuklu Sarayı Kitabesi (13.yy. ilk çeyreği) 171 SK 2 Şeyh Şüca Türbesi Kitabesi 1 H.630/M.1232-1233 174 SK 3 Şeyh Şüca Türbesi Kitabesi 2 176 SK 4 Atabey Armağan Medresesi Kitabesi H.637/M.1239 180 SK 5 Âhî Yusuf Camisi Bahçesindeki Bir Selçuklu Cami Kitabesi 647/1249-1250 186 SK 6 Karatay Medresesi Kitabesi, 648/1250 189 SK 7 Has Balaban Mescidi Kitabesi H.674/M.1275 191 SK 8 Kasr Kitabesi 193 SK 9 Figürlü Mezar Taşı 195 2.B - BEYLİKLER DÖNEMİ KİTABELERİ (BK) 196 BK 1 Yivli Minare Camisi Tamir Kitabesi H.774/M.1373 200 BK 2 Zincir Kıran Mehmet Bey Türbesi Kitabesi H.779 Şaban /M.1377Aralık 202 2.C - OSMANLI DÖNEMİ KİTABELERİ (OK) 203 OK 1 Âhî Kızı Türbesi Sanduka Kitabesi H.842/1438-1439 207 OK 2 Mehmet Kethuda Mektephanesi Kitabesi H.913/M.1507-1508 208 OK 3 İskender Çelebi Mescidi Kitabesi H. 913 senesinin Ramazan ayının başları /M. 1508 Ocak

8 Leyla Yılmaz Kemal Tuzcu 209 OK 4 Hasan Sevindik Vakıf Kitabesi (Ekşili Mescit Kitabesi) H.953/M.1546 211 OK 5 Nebi Efendi Vakıf Kitabesi H.975/M.1567-1568 215 OK 6 Murat Paşa Camisi Kitabesi H.978/M.1570 218 OK 7 Seyyid Kara Sungur Mektebinin Kitabesi H.978/M.1570 220 OK 8 Nigar Hatun Mezar Taşı H.Ramazan 980/ M.Ocak-Şubat 1573 222 OK 9 Şeyh Sinan Türbesi Kitabesi H.999/M.1590-1591 223 OK 10 (10/10) Tekeli Mehmet Paşa Camisinde Çini Pano Kitabeler H.1015/M.1607- H.1025/M.1616 237 OK 11 Mevlevihane nin Doğu Duvarında Bir Kitabe H.1061/M.1650-51 240 OK 12 Cafer Çeşmesi Kitabesi H. Muharrem/M. Haziran 1669 241 OK 13 Müsellim Camisi Kitabesi H.1211/M.1796-1797 243 OK 14 Âhî Kızı Türbesinde Şâhidedeki Onarım Kitabesi, H.1235/M.1819-1820 245 OK 15 Vezir Hacı Ali Çeşmesi Kitabesi H.1236/M.1820-1821 247 OK 16 Şeyh Sinan Türbesi Kitabesi 2 H.1253/M.1837-1838 249 OK 17 Kemiklik Mescidi ( Hacı Züleyha Hanım Mescidi) Kitabesi H.27 Recep1310-1314/M. Şubat 1893 251 OK 18 İskele Camisi Kitabesi H.1321/M.1903-1904OK 19 İskele Yokuşunda Bekir Paşa Çeşmesi Kitabesi H.1322/M.1904-1905 255 OK 20 Hacı Ahmet Çeşmesi Kitabesi H.Ramazan 1324/M.Ekim-Kasım 1906 256 OK 21 Müsellim Cami Onarım Kitabesi H.1325/M.1907-1908 257 OK 22 Osmaniye Cami Kitabesi H.1 Ramazan 1326 Pazar/ R.14 Eylül 1324/ 27 Eylül 1908 258 OK 23 Arap Mescidi Çeşmesi Kitabesi H.1326/M.1908-1909 261 OK 24 Şeyh Sinan Türbesi Kitabesi 3 H.1337/ M.1918-1919. 262 OK 25 Bâlî Bey Camiside Bir Kitabe 263 OK 26 Hasan ın Evi Kitabesi 265 Bibliyografya 269 Dizin Harita Antalya İmar planı ve Surlar

Antalya da Türk Dönemi Kitabeleri 9 GİRİŞ Tarih, büyük ölçüde hatıralara dayanıyor; toplumdaki zaman ve mekân bilinci de, bu hatıralardan geriye kalan maddi çevre ve anıtlarla birlikte yaşatılıyor. Bu bağlamda, mimari anıtların birer parçası durumundaki kitâbelerin, tarihe tanıklık eden ve toplumun kültürel belleğini oluşturan bir tarafları var. Denebilir ki, epigrafik ve kaligrafik özellikleri dışında, her kitâbe, sadece bir anıtın değil, fakat aynı zamanda bir kentin, hatta bir çağın tarihinin de anlaşılabilmesine imkân tanıyan önemli bir kanıt sunmaktadır. Ne yazık ki, anıtları kullananlar kadar, kentlerin son sahiplerinin de okuyup anlamadıkları bu yazılı belgeler, bugünkü çağdaş çevrelerine her geçen gün daha da yabancılaşıp, gün geçtikçe daha çok yıpranmakta; doğa ve insan tahribatına bağlı olarak çeşitli bozulmalara uğramaktadır. Denilebilirki Antalya Kalesi Selçuklu döneminden başlayarak Osmanlı dönemi sonuna kadar mevcut kitabeleriyle bir açık hava müzesi niteliğindedir. Antalya Kaleiçi, Ortaçağ ve öncesinde Akdeniz ticaretinde her zaman önemli bir liman kenti olmuştur. Yıkımlarla büyük değişimler yaşayarak, günümüze pek az bir bölümü ulaşabilen surları ve mimari eserleri ile bu liman kenti bugün bile hala hayal kurabilmemize imkân tanıyan ve Ortaçağ kent dokusunu hissetmemizi sağlayabilen özel bir kenttir. Bu liman kentinin çevresini kuşatan ve Kaleiçini üç bölüme ayıran surların kent tarihi anlamında çok özel bir yeri vardır. Bilindiği üzere, surların ilk inşaatı Helenistik döneme kadar uzanır. Roma ve Bizans döneminde de varlığını koruyan sur çizgisi, epeyce tahrip olmuş bir halde Selçuklu dönemine de ulaşmış ve büyük ölçüde bu dönemde yapılan müdahalelerle daha sonraki yüzyıllara ulaşmıştır. Aradan geçen zaman boyunca ve özellikle 20.yüzyıl içinde çeşitli yıkımlarla büyük bir bölümü yok edilen Ortaçağ Antalya sını oluşturan sur sisteminden bugün geriye ancak kırık kopuk bilgi veren duvarlar ve burçlar kalabildiği halde, Selçuklu dönemine ait çizgiler rahatlıkla ortaya konabilmektedir. Kaleiçi Sur sistemi tarafımızdan 1 numaralı sur hattı, 2 numaralı sur hattı ve 3 numaralı sur hattı olarak isimlendirilmiştir. Kaleiçi Sur sistemi ve mimari eserler üzerinde yer alan tüm kitabeler çalışmamızın temel konusudur. Kitabeleri ile Antalya güçlü bir tarihi hafızaya sahiptir ve bu anlamda Anadolu daki birçok kentten çok daha şanslıdır. Sahip olduğu Türk Dönemi Kitabeleri ile Antalya, Ortaçağ dan başlayarak kent tarihine ait birçok bilgiyi gözler önüne sermektedir. Bilimsel anlamda çok değerli olan bu malzeme, bugüne

10 Leyla Yılmaz Kemal Tuzcu kadar toplu olarak hiç ele alınmamış Antalya kentine ait in-situ, kayıp ve müzedeki kitabelerin tümü bu güne kadar hiçbir bilimsel çalışmaya konu olmamıştır. Süleyman Fikri (Erten) Antalya Livası Tarihi (1921 22) kitabı ile Ahmet Tevhid Bey Antalya Surları Kitabeleri (1922 23) isimli makalesi eksikliklerine ve çoğu kitabenin yanlış okunmuş olmasına rağmen, konu ile ilgili ilk tespitlerin yapıldığı en önemli çalışmalardır. 1940 yılında yine Süleyman Fikri Erten tarafından yayınlanan Antalya Vilayeti Tarihi isimli kitap ise yazarın Antalya Livası Tarihi isimli yayının yeni Türkçesidir. Ancak bazı kitabe okumaları Ahmet Tevhid Bey in Antalya Surları Kitabeleri (1922 23) makalesindekiler ile değiştirilmiştir. 1955 yılında Kemal Turfan tarafından Antalya Müzesi için hazırlanmış ve hala da Müzede bulunan Eski Eser Fişleri Antalya için yapılmış önemli bir çalışmadır. Antalya mimari eserleri hakkında yapılmış ilk bilimsel çalışma 2002 yılında Leyla Yılmaz tarafından yayınlanan Antalya (16.yılın sonuna kadar) isimli kitaptır. Antalya Ortaçağ mimari eserlerinin toplu olarak ilk kez ele alındığı ve bunların deskripsiyonrestitüsyonlarının yapıldığı bu bilimsel çalışmada format gereği ancak ilgili kitabeler ele alınabilmiştir. 2008 yılında S.Redford ve G.Leiser tarafından yayınlanan Taşa Yazılan Zafer isimli kitap ise yalnızca II numaralı sur hattı üzerindeki kitabelerin ele alındığı ve yine birçok kitabenin yanlış okunduğu bir çalışmadır. Nitekim bunlara metin içinde ayrıntılı olarak işaret edilmiştir. Antalya da mimari çalışmaların içine dâhil edilemeyecek ve sadece kitabelerin tek tek irdelenmesi gerektirecek kadar çok sayıda Türk Dönemi kitabesi bulunmaktadır. Son yıllarda sur hattına bitişik bazı konutların yıkımı ile bilinmeyen yeni kitabelerde ortaya çıkmıştır. Daha önceki çalışmam sebebiyle gönül bağı ile bağlı olduğum Antalya nın bugüne kadar, Türk Dönemi Kitabelerinin tümünü içeren hiçbir bilimsel yayının da bulunmaması, bizi bu çalışmayı yapmaya yöneltmiştir. Bu anlamda tüm kitabelerin hem dil bilimsel anlamda tek tek irdelendiği, hemde bulundukları veya bulunması gereken yerlerinin lokalize edilerek, Ortaçağ kent dokusu içindeki pozisyon ve önemlerinin tartışıldığı Antalya da Türk Dönemi Kitabeleri isimli bilimsel çalışmamız aynı zamanda bir ilk olma özelliği de taşımaktadır. Kitapta Selçuklu Döneminden başlayarak kentteki tüm Türk Dönemimine ait kitabeler ele alınmıştır. Mezar taşları çalışma dışında

Antalya da Türk Dönemi Kitabeleri 11 bırakılırken, mimari ile ilişkisi tespit edilenler ve ünik olanlar çalışma kapsamına dâhil edilmiştir. Bugün artık kayıp olan ancak mevcudiyetleri yayın veya müze fişlerinden tespit edilenler kitabeler ile in-situ (yerinde) ve müzedeki kitabelerinin hepsi ele alınmıştır. Hem bu yönüyle, hem de burçların ve sur kitabelerinin sur hattı üzerindeki yerlerinin belirlenmesi da yine ilk kez tarafımızdan yapılmış çalışmalardır. Bu bağlamda Antalya da Türk Dönemi Kitabeleri isimli kitabımız, 1.Sur Kitabeleri ve 2.Yapı Kitabeleri isimli iki bölümden meydana gelmiştir. 1.Bölüm: Sur Kitabeleri altında 1.A- Selçuklu Dönemi Kitabelerinin Ortaya Koyduğu 13.yüzyıl Antalya sı, 1.B- I Numaralı Sur Kitabeleri, 1.C- II Numaralı Sur Kitabeleri ve 1.D-III Numaralı Sur Kitabeleri alt başlıkları yer almaktadır ve bu bölümde toplam 65 kitabe üzerinde çalışılmıştır. Antalya nın Selçuklu dönemi tarhinin sur ve yapı kitabeleri ile birlikte değerlendirilerek 1.A- Selçuklu Dönemi Kitabeleri Eşliğinde 13.Yüzyıl da Antalya özgün bir yorum olarak hazırlanmıştır. 1.B- I Numaralı Sur Kitabeleri, 1 numaralı sur hattı üzerinde bugün hala orada olan veya vaktiyle orada oldukları bilinen veya oraya ait oldukları tarafımızdan tespit edilen, biri Osmanlı dönemine ait 7 Selçuklu dönemi kitabesi kronolojik düzen içinde ele alınmışlardır. 1.C- II Numaralı Sur Kitabeleri, 2 numaralı sur hattı üzerinde I.İzzeddin Keykâvus dönemine ait ve Antalya nın fetih öyküsünün anlatıldığı Fetihname kitabeleri yer almaktadır. Bugün hala yerinde olan veya vaktiyle orada oldukları bilinen veya oraya ait oldukları tarafımızdan tespit edilen, 45 kitabede, fetihnamenin okunma ve dolayısıyla yerleştirme düzenini esas alan bir sıralama ile ele alınmıştır (Karadan denize doğru). Kitabelerin tek tek incelendiği bu alt başlık içinde 1.C1- Kitabelerde Antalya Fetihmanesi ve Fetihname Metini ile Fetihname üzerinde yapılması gerekli açıklamalar ile Fetihname metininin tamamı verilmiştir. 1.D- III Numaralı Sur Kitabeleri, 3 numaralı sur hattı üzerinde I.Alâeddin Keykubâd Dönemine ait, bugün yerinde olan veya vaktiyle orada oldukları bilinen veya oraya ait oldukları tarafımızdan tespit edilen 13 kitabe tarafımızca tespit edilmiştir. Sultan kitabelerinde başlanarak ve burçlar takip edilerek oluşturulan bir sıra içinde ele alınmışlardır (Denizden karaya doğru). Kitabnın 1.Bölümünde izlenen bu metot ile burçlar ve burç üzerinde yer alan kitabelerin olası yerlerinin tespiti Kaleiçi İmar Planındaki ada-parsel numaraları esas alınarak yapılmış ve Tüm Sur

12 Leyla Yılmaz Kemal Tuzcu Kitabeleri bu bölümün sonunda yer alan kentin İmar planı üzerine işlenmiştir. Karışıklığa sebep olmaması için kitabeler numaralandırılırken ait oldukları sur hattının numarası başa gelecek şekilde numaralanmıştır. Ayrıca daha geç dönemlerde bulundukları yerlerden kaldırılarak mimari üzerine yerleştirildikleri tespit edilmiş olan bazı sur kitabelerinin sur hattı üzerindeki orjinal yerlerinin belirlenmesi de yine ilk kez tarafımızdan yapılmıştır. Bunlar Yivli Minare, Yivli Hamamı, Âhî Yusuf Çeşmesi ve Bâlî Bey Çeşmesi üzerine daha geç dönemlerde yerleştirilmiş olan kitabeleridir. Kitapta 2.Bölüm Yapı Kitabeleri dir. Bu bölüm 2.A- Selçuklu Dönemi Kitabeleri (SK), 2.B- Beylikler Dönemi Yapı Kitabeleri (BK), 2.C- Osmanlı Dönemi Yapı Kitabeleri (OK) alt başlıkları halinde çalışılmış ve her alt başlıkda yapılar SK, BK, OK kısaltmaları ile ifade edilmiş ve kronolojik olarak sıralanmıştır. Rakam kalabalıklığına sebebiyet vermemek için yapılara ayrıca bölüm numarası verilmemiştir. 9 Selçuklu Dönemi Yapı Kitabesi, 2 Beylikler Dönemi Yapı Kitabesi, 36 Osmanlı Dönemi Yapı Kitabesi olarak kitabın bu 2. Bölüm ünde toplam 47 kitabe ele alınmıştır. Ancak listede Osmanlı Dönemine ait 26 kitabe görünmektedir, bunun nedeni Tekeli Mehmet Paşa Camisine (OK10) ait 10 adet çini kitabenin bir kasideye ait olması ve dolayısıla yöntem olarak birlikte değerlendirilmesi gerektiğinden 10 kitabenin tek numara altında (OK 10/10 olarak) ele alınmış olmasıdır. Sonuç olarak 65 i Sur 47 si Yapı Kitabesi olmak üzere kitabımızda toplam 112 kitabe üzerinde çalışılmıştır. Kentin tarihine tanıklık eden bu 112 kitabenin bir kısmı in-situ, bir kısmı kayıp, bir kısmı ise bugün artık ya başka bir yapı üzerinde veya Antalya Müzesinde bulunmaktadır. Çalışmamız sırasında yardımlarını esirgemeyen Antalya Müzesinden Nermin Karagöz ve Antalya Belediyesi Kudep üyesi Apdurrahman Oya ile kitabelerin lokalizasyonu ve fotoğraf çekimleri konusunda çalışmaya emeği geçen Aslı Kök e teşekkür ederiz. Ankara, Aralık 2009

Antalya da Türk Dönemi Kitabeleri 13 I. BÖLÜM: SUR KİTABELERİ 1.A- SELÇUKLU DÖNEMİ KİTABELERİNİN ORTAYA KOYDUĞU 13.YÜZYIL ANTALYA SI Batıda Lykia, doğuda Cilicia Trakheia ve kuzeyde Pisidia ile çevrili kentin eski adının Attaleia olduğu, Pergamon Kralı II. Attalos Philadelphos (M.Ö.158-138) tarafından kurulduğu ve adını da kurucusundan aldığı bilinmektedir 1. Ortaçağ Akdeniz ticaretinde önemli bir liman kenti olan Antalya nın, I.Gıyâseddin Keyhüsrev in fethinden sonra yapılan ticari antlaşmalar kentin ticaretteki önemini ve dolayısıyla kentin kozmopolit yapısını ortaya koymaktadır. Kentin yer aldığı bölgeye çok uluslu anlamına gelen Pamphilya 2 adının verilmiş olması da, Akdeniz in bu önemli liman kentinin, antik dönemden bugüne kadar olduğu gibi, Ortaçağ da da her millete ait paranın rahatlıkla kullanılması ile de buranın bir serbest bölge olduğunun kanıtıdır. Nitekim, Antalya da Selçuklu fethinden çok daha önce, teşekkül etmiş Türk ve Müslüman bir tüccar kolonisinin bulunduğu da malumdur 3. Bilindiği üzere Bizans Devleti nin zayıflaması ile Anadolu daki en etkin güç olarak, kervan yolları ve milletlerarası ticaret güvenliğini Selçuklu Devleti sağlamıştır. Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan Uluborlu ve Kütahya yı fethettikten sonra 1182 de Antalya yı kuşatmışsa da alamamış ve kent Bizans hâkimiyetinde kalmıştı. Latinlerin İstanbul u işgal etmeleri üzerine, ticaretin yoğun olduğu her bölgede olduğu gibi, sahillerde de bir hâkimiyet mücadelesi başlamış ve bu dönemde Antalya İtalyan Aldobrandini nin idaresine geçmiş ve fakat bu durum ticari asayişi sağlamamıştır. Daha sonra Antalya Selçuklu Sultanı I.Gıyâseddin Keyhüsrev tarafından kuşatılmışsa da Aldobrandini ye Kıbrıslı Latinlerden gelen destek sebebiyle kent ele geçirilememiştir. Bir süre sonra Latin baskısından 1 STRABON, Coğrafya, Anadolu (Kitap: XII, XIII, XIV), Çev: A.Pekman, İstanbul. 1987, s. 52,134,191,195 ; SEİFF,J., Reisen in der Asiatischen Türkei, Leipzig. 1875, s.480. 2 ANAKÖK,T., Antalya Tarihinin Anahatları, Türk Akdeniz, Sayı:14, Antalya.1939, s.3. 3 O.TURAN., Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikâlar, Ankara,1988.s.114-115; 139-143. O.TURAN., Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, 1993. s.283-284.

14 Leyla Yılmaz Kemal Tuzcu bunalan Rumlar adil Türk idaresini tercih ettikleri için Selçuklu Sultanına gizlice adam göndererek kendisine yardımcı olacaklarını bildirdiler. Bu durum, kentteki Rumlar ile Franklar arasında görüş ayrılığına sebep olduysa da, Antalya 5 Mart 1207 de Selçuklu Sultanı I.Gıyâseddin Keyhüsrev tarafından, Rumların yardımı ile Selçuklu topraklarına dâhil edildi. Kentteki Frenkler de esir alındılar. I.Gıyâseddin Keyhüsrev fetihten sonra Mübarizeddin Ertokuş u Antalya valiliğine atamıştır 4. Antalya nın fethi Anadolu da ekonomi ve ticaretin gelişmesine büyük katkı sağlamış; bundan sonra Selçuklularla Kıbrıslı Latinler ve Avrupalılar arasında ilk kez ticari antlaşmalar yapılmaya başlanmıştır 5. Böylece Türkiye Selçukluları Devleti, Antalya vasıtası ile Akdeniz de ithalat ve ihracat yapılan önemli bir liman kentine sahip olarak, Ortaçağ Akdeniz ticaret zincirine katılmıştı. Antalya ya sahip olmak aslında Akdeniz ticaretini eline almak demekti. Bu sebeple Antalya ya sahip olmak Anadolu daki herhangi başka bir kente sahip olmakla aynı şey değildi. I.Gıyâseddin Keyhüsrev de bunun çok bilincinde olarak, pek çok ticari antlaşmaları yapmış ve kendi toprakları üzerinde ticaret yaparken malları zarar gören tüccarların zararlarının devlet hazinesinden ödenmesini sağlayarak bir anlamda devlet sigortası sistemini oluşturmuştu. O ayrıca ticarete ait bac ve geçiş vergilerini kaldırarak ticareti teşvik etmiştir. Anadolu toprakları üzerinde bir kısmı günümüze kadar ulaşabilmiş olan Selçuklu Kervansarayları Türkiye Selçukluları nın ticarete verdikleri önemin tanıklarıdır. Türkiye Selçukluları nın ticaretinde büyük önemi olan Antalya da ne yazık ki günümüze ulaşmış, I.Gıyâseddin Keyhüsrev dönemine ait kitabe yoktur. Oysa Antalya Selçuklu Sarayı nın inşasına bu dönemde başlanmış olması çok muhtemeldir. Nitekim bugün İmaret Medresesi olarak bilinen (SK 1) Selçuklu Sarayı nın kitabesi günümüze bu kadar tahrip edilerek gelmemiş olsaydı üzerinde I.Gıyâseddin Keyhüsrev adına tesadüf edilebilen bir kitabenin varlığından söz edilebilirdi. Sultan I.Gıyâseddin Keyhüsrev in M.1211 Haziran ında ölümünün hemen sonrasında I.İzzeddin Keykâvus un başa geçmesine rağmen, yaşanan saltanat mücadelelerinin Antalya daki güvenli ticaret ortamını sarstığı ve bunun bir otorite boşluğu oluştuğunda şüphe yoktur. Bu sebeple Rumların tercih ettikleri Selçuklu yönetimine, baştan beri sıcak bakmayan Franklar kentte bir ayaklanma çıkardılar. Böylesine bir ayaklanma Anadolu Selçuklu Tarihinde görülen tek 4 O.TURAN., Selçuklular Zamanında Türkiye, s.283-284. 5 O.TURAN., Selçuklular Zamanında Türkiye, s.285.

Antalya da Türk Dönemi Kitabeleri 15 örnektir. Selçuklu yönetimi altındaki hiçbir bölgede bu şekilde bir ayaklanma ile karşılaşılmamıştır. Bu isyan çeşitli batılı kaynaklar 6 tarafından, isyancı Hıristiyanların bir Cuma Namazı sırasında Türkleri katletmeleri şeklinde anlatılmıştır. Ancak Antalya nın bu olay sonucunda 4 yıl Kıbrıs Frankları nın eline geçmesini başarılı isyan ve zafer olarak değerlendiren bir batılı araştırmacı da vardır 7. Anadolu da Selçuklu yönetimi altındaki diğer yerlerde karşılaşılmayan böyle bir hareketin doğrudan doğruya Akdeniz ticaretinde önemli rolü olan Antalya Limanının ele geçirilmesi ile ilişkili olduğu şüphesizdir. Sonuçta Antalya 1212 de kentte çıkan bu ayaklanma sonucunda, Kıbrıs Frankları nın eline geçmiştir 8. Bu durum II/11-12- 13. Kitabelerde açıkça görülmektedir. Antalya I. İzzeddin Keykâvus tarafından 1215 Perşembe günü tekrar kuşatılmış ve 23 Ocak 1216 Cumartesi günü yani, 1 ay sonra ele geçirilmiştir. Bu durum bir başka ifade ile, Ramazan ın 1 inde (24 Aralık) başlayan kuşatmanın Şevval ayının 1 inde (23 Ocak) bitmesi ile fethin, aynı zamanda o yılın Ramazan Bayramının 1.gününe tesadüf etmesi anlamına gelmektedir. Bu tesadüf, yani kentin fethinin ve Ramazan Bayramı nın aynı gün idrak edilmesi II/42. Kitabede Ve onu Ramazan Bayramı ve Fetih Bayramı olmak üzere aynı günde iki bayramla rızıklandırdı şeklinde ifade edilmiştir. Ayrıca II/40-41 kitabelerden anlaşıldığına göre, fetihten 1 ay sonra 21 Şubat 1216 da 6 ve 7 numaralı burçların yapımına başlanmış ve 20 Nisan 1216 da yani 2 ay sonra tamamlanmıştır. Bu husus da II/43.Kitabede Bu iki büyük muhkem kalenin yapımı yüce Allâh ın yardımı ile iki ayda tamamlandı şeklinde ifade edilmiştir. Her ne kadar kitabede burc değil el-kala sözcüğü kullanılmış ise de iki ayda tamamlanan iki kale ifadesinden 6 ve 7 burçlar anlaşılmalıdır. Dolayısı ile iki ayda tamamlanan iki kale ifadesi ile 6 ve 7 numaralı burçlar anlaşılmalıdır. Kale kelimesi ile II numaralı sur hattının genelinin kast edilmediğini II/2.Kitabe de ortaya koyar. Burada Sultan ın, Emîri Hüsameddin Subaşı Yusuf Bey e, 1216 Nisan sonlarında 3 numaralı burcu 6 P.Lucas tan naklen HASLUCK,F.W., Christianity and Islams under the Sultans, Oxford.1929,p.23. Ayrıca bkz; ROTT,H., Kleinasiatische Denkmaler aus Pisidien, Pamphylien, Kappadokien und Lykien, Leipzig.1908, s.32 ; BAYKARA,T.,"Alâeddin Keykubad'ın İmar Faaliyetlerinde Antalya ve Alâiye'nin Yeri", Antalya 2.Selçuklu Eserleri Semineri, Antalya.1988,s.8. 7 Araştırmacının 13.yüzyılda gerçekleşen bir olaydan 21.yüzyılda övünç duyması gerçekten düşündürücü ve ilginçtir. Tarihi konulara kişisel övgülerin, bilimsel etiğin dışındadır. S.REDFORD G.LEISER,Taşa Yazılan Zafer( Antalya İç Kale Surlarındaki Selçuk Fetihnamesi), Antalya. 2008 de, Bkz. Önsöz 8 L.YILMAZ.,Antalya, s.138, No.28.

16 Leyla Yılmaz Kemal Tuzcu yaptırmasını emrettiği yazılmaktadır. Ancak bu tarihte 6 ve 7 numaralı burçların yapımının bittiği de ortadadır. Bu durum, bugün kayıp ve tam olarak okunamamış olan 2 numaralı burç üzerindeki II/1.Kitabenin tarihinin terminus postquem 1216-1217 olması gerekliliğini doğal olarak ortaya koymaktadır. Kentin antik adının Attaleia 9 olduğu ve bazı yayınlarda da Satalia 10 veya Adalya 11 olarak geçtiği bilinmektedir. Kentin ilk kez Ortaçağ da Antalya adı ile anıldığını II/2.Kitabe den anlamaktayız. Bu sebeple bu kitabe çok önemlidir. Antalya kentini çevreleyen I numaralı ve Kaleiçi ni üç bölüme ayıran II III numaralı sur hatlarının Ortaçağ da büyük ölçüde elden geçirildiği anlaşılmakla birlikte kentteki tüm sur sisteminin geçmişinin antik döneme kadar uzandığı unutulmamalıdır 12. Günümüze ulaşabilen sur sisteminin genelinde, temel seviyeler dikkatle incelendiğinde bu durumun ipuçları rahatlıkla tespit edilebilmektedir. Ortaçağ dan çok daha önce oluşturulduğu anlaşılan sur hattında ve özellikle burçlarda görülmekte olan Türk dönemi öncesi yapı malzemeleri kenti bölen ve çevreleyen bu sistemin, çeşitli kereler elden geçirildiğini, müdahaleler yapıldığını ortaya koymaktadır. Roma döneminde yapılan ve bir sur sistemi üzerinde bulunduğuna hiç şüphe olmayan Hadrian Kapısının biraz doğusunda sur duvarı içinde Roma dönemine ait olan yazılı levhaların yer alıyor olması bunun en iyi delilidir. Bu levhaları o duvar içinde yapı malzemesi olarak görmek, bize bu duvarın Roma Döneminde mevcut olmadığını ve daha geç bir dönemde yapıldığını gösteremez. Dolayısıyla II-III numaralı sur hatları Müslim ve gayri Müslim ahalinin ikamet sınırlarını belirlemek üzere yapılmamıştır 13. 9 SAİNT-MARTİN,M.V.de., Description Historique et Geographique de L Asie Mineure,Tome II, Paris. 1852, p.531; TEXİER,C., Asie Mineure Desription Geographique, Historique et Archeologique,Des Provinces et des Villes de la Chersonnese D Asie, Paris. 1862, p.705. 10 LE BRUYEN,C., Voyage au Levant L Asie Mineure,Tome II, Paris.1728, p.521; SAİNT-MARTİN,M.V.de., A.g.e, p.530 ; HEYD,W., Yakın - Doğu Ticaret Tarihi, Çev: E.Z.Karal, Ankara.1975, s.,334-335. 11 TEXİER,C., A.g.e, p.705; CUİNET,V., La Turquie D Asie Geographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province De L Asie Mineure,Tome II,Paris. 1891-1894, p.860. Şehrin adının, Timur istilâsından sonra Adâliyah (bkz; LE STRANGE., A.g.e, p.151), daha sonradan da, Osmanlı devrinde Adalya olarak kullanılmaya başlandığı bilinmektedir (bkz; Evliya Çelebi Seyanatnâmesi, Anadolu, Suriye, Hicaz (1671-1672), Dokuzuncu Cilt, Çev.Zuhuri Danışman, İstanbul. 1935, s., 286-287). 12 L.YILMAZ, Antalya, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2, Edt.A.U.Peker-K.Bilici, Ankara, 2006, s.207. 13 Bir veri olmadığı halde bunun aksinin düşünülüyor olması doğru bir yaklaşım değildir. Bkz.BAYKARA, T., Bir Selçuklu Şehri Olarak Antalya, Antalya

Antalya da Türk Dönemi Kitabeleri 17 II numaralı sur hattındaki fetih kitabelerini yazdıran Galib Sultan ünvanlı I.İzzeddin Keykâvus un ölümü üzerine, I.Gıyâseddin Keyhüsrev in ortanca oğlu olan kardeşi I.Alâeddin Keykubâd (1220-1237) Selçuklu Devleti nin başına geçmiştir. Nitekim Antalya da I numaralı sur hattında Hadrian Kapısı nın batı burcu üzerinde yer alan (I/1.Kitabe) I.Alâeddin Keykubâd kitabesi 1220 Temmuz-Ağustos tarihlidir. Antalya da I.Alâeddin Keykubâd a ait en erken tarihli kitabe bu kitabedir. Bu kitabe dışında, III numaralı sur hattındaki tüm kitabeler I.Alâeddin Keykubâd dönemine aittir ve 1225-1226 tarihlidirler. Kitabelerden anlaşıldığına göre, III numaralı sur hattının onarımı da tıpkı II numaralı sur hattında olduğu gibi, Sultanın kendisi ve yapımı onurunu bahşettiği bazı Selçuklu emirleri tarafından gerçekleştirilmiştir. Kitabelerin 5 inde I.Alâeddin Keykubâd ın isim, unvan ve sıfatları yer alırken 8 kitabede I.Alâeddin Keykubâd ın isim unvan ve sıfatları yanı sıra ümeranın isimleri de yer almaktadır. Bunlar, Külük bin Emîr Yâvî, Yahya bin Ebû Bekir, Kûkî, Bayram eş- Şâmî, Kara Sungur ve Tuğrul ve beylerdir. Bunların içinde Külük bin Emîr Yâvî ve Tuğrul beylerin, her ikisinin isimlerinin 2 ayrı kitabede geçmesi de ilk kez tarafımızdan ortaya konmuştur. Alanya da I.Alâeddin Keykubâd dönemine ait bazı kitabelerde olduğu gibi 14 bu kitabelerde de dilimli rozetlerin bulunması bunun bir arma özelliği taşıdığını düşündürmektedir. Antalya da en geç tarihli I.Alâeddin Keykubâd dönemi kitabesi I numaralı sur hattı üzerine lokalize ettiğimiz I/2.Kitabe dir. 1228-1229 tarihli bu kitabede Türkiye Selçuklu Devleti nin güçlü devlet adamlarından Emîr Esededdin Ayaz Şarâb-salâr unvanıyla zikredilmektedir. Bu unvan, bölgede yer alan Şarapsa Han ile de ilişkilendirilmiştir 15. Antalya da Kaleiçi dışındaki tek Selçuklu kitabesi de I.Alâeddin Keykubâd dönemine aittir. Bugün Şeyh Şüca Türbesi olarak bilinen türbeye ait bu in-situ kitabe 1232-1233 tarihlidir. Türkerî ez-zevvâk ve kardeşi Ebû Abdullâh tarafından yaptırılmış olan bu türbenin, surlarla çevrili kentin dışında olması, yer aldığı alanın, Selçuklu devrinde Antalya mezarlığı olarak kullanıldığını ortaya koyması bakımından hayli önemlidir. lv.selçuklu Semineri, Antalya. 1993,s.40-42. Bu konuda ki yanılgı tarafımızdan çeşitli kereler vurgulanmıştır bkz. L.YILMAZ, Antalya, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı s.207; ayrıca L.YILMAZ.,Antalya, s.118. 14 A.YARDIM, Alanya Kitabeleri, İstanbul,2002. s.89,98,105. 15 Z.K.BİLİCİ, Şarapsa (Serapsu) Han, Anadolu Selçuklu Kervansarayları, Ankara,2007, s.393-401.

18 Leyla Yılmaz Kemal Tuzcu I.Gıyâseddin Keyhüsrev fetihten itibaren Antalya da uzun yıllar valilik yapmış olan Mübarizeddin Ertokuş adına bir kitabeye tesadüf edilememesi ilginç bir durumdur. Bu durum kitabenin günümüze ulaşamamış olması şeklinde açıklanabilir. Selçuklu Devletinin en güçlü olduğu I.Alâeddin Keykubâd döneminde Antalya nın Akdeniz ticaretine açılan bir kapı olması dışında, Mübarizeddin Ertokuş un güney sahillerinde 40 kadar kaleyi fethettikten sonra, Kıbrıs ı fethetmek için Alâeddin Keykubâd dan izin istediği hatırlanacak olursa 16, Antalya nın ayrıca Selçuklu donanması için önemli bir üs olduğu da düşünülebilir. I.Alâeddin Keykubâd ın.1 Haziran 1237 de ölümü üzerine, Mah-peri hatundan doğan büyük oğlu II.Gıyâseddin Keyhüsrev Selçuklu Devletinin başına geçmişti. Antalya da II. Gıyâseddin Keyhüsrev (1237-1246) dönemine ait dört kitabe bulunmaktadır. Bunların üçü I numaralı sur hattı üzerinde yer alır, dördüncüsü ise Atabey Armağan tarafından yapımına başlatılan ancak tamamlanamayan bir medrese kitabesidir. Bunlar içinde en erken tarihlisi I numaralı sur hattı üzerindeki 1238-39 tarihli I/3.Kitabe dir. Selçuklu Sarayını koruyan burç üzerinde yer almaktadır. Kitabe tarihinin, 1239-40 da gerçekleşen Babaî İsyanının bir yıl öncesine ait olması, dalga dalga gelişen bu isyan öncesinde önlem almak amacı ile bu burcun onartıldığını düşündürmektedir. Nitekim, Babaî İsyanı başladığında Sultanın duyduğu tedirginlik sebebiyle Konya da dahi kalamayarak Beyşehir Gölü kıyısındaki Kubâdâbâd a giderek bir adaya sığındığı da bilinmektedir 17. Babaî İsyanı Antalya daki Atabey Armağan Medresesi nin tamamlanmasına da engel olmuştur. Sadece bir portal ve üzerindeki 1239 40 tarihli kitabesi ile adından söz ettiren bu medresenin banisi, Babaî İsyanı nı bastırmakla görevlendirilen Atabey Armağan dır. Atabey Armağan ın isyanı bastırdığı ancak bunu yaparken de şehit olduğu bilinmektedir. İsyan tarihinde Selçuklu Sarayı nın tam karşısında yapımına başlanan medresesinin, banisinin ölümü üzerine tamamlanamadığı anlaşılmaktadır. Belli ki bu portal ünlü Atabey ve güçlü devlet adamı Armağan Şah anısına, olduğu gibi korunarak günümüze ulaşabilmiştir. I numaralı sur hattında yine II.Gıyâseddin Keyhüsrev dönemine ait görkemli iki büyük kitabe yer almaktadır. Aynı tarihli bu iki kitabe, Antalya daki en büyük boyutlu kitabeler olarak da dikkat çeker. Sanat değerleri yüksek olan bu kitabelerden (I/5.Kitabe) 16 İBNİ BİBİ, El Evamirü'l-Ala'iye Fi'l-Umuri'l-Ala'iye (Selçuk Name), I Haz: M.Öztürk, Ankara.1996,s.354. 17 O.TURAN, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul,1993, s.421-423;455-456.

Antalya da Türk Dönemi Kitabeleri 19 birisinin Suriyeli bir usta tarafından yapılmış olabileceği düşünülmektedir 18. Diğerinde ise (I/4.Kitabe) Emîr Ebû Bekir bin Said in adı geçmektedir. Selçuklu Sarayı na, saray harem ine ve harem hamamı na çok yakın konumdaki burçlar üzerinde yer alan bu kitabeler 1244-45 tarihlidir. Tarihlerine dikkat edildiğinde bunların, 1243 de yapılan Kösedağ savaşının 1 yıl sonrasına ait oldukları fark edilmektedir. Moğollara karşı yapılan bu savaşı kaybeden Selçuklu Sultanı II.Gıyâseddin Keyhüsrev in bu yenilgi sonrasında Antalya ya kaçtığı bilinmektedir 19. Bu esnasında Selçuklu saray kompleksini koruyan önemli burçları tamir ettirterek bu devasa boyutlu kitabeleri hazırlatmış olduğu anlaşılmaktadır. II.Gıyâseddin Keyhüsrev, kitabelerdeki tarihten 1 yıl sonra, 1245-1246 da, 25 yaşında, aniden ve bilinmeyen bir sebeple ölmüştür 20. II.Gıyâseddin Keyhüsrev in ölümünden sonra II.İzzeddin Keykâvus tahta geçmiştir. 1246-1262 yılları Türkiye Selçukluları Devleti için karışıklarla dolu bir dönemdir. Antalya da II.İzzeddin Keykâvus dönemine ait üç kitabe bulunmaktadır. Bunlardan biri bugün Âhî Yusuf Camisi adı ile bilinmekle birlikte, aslında 13.yüzyılda I numaralı sur hattına ait bir burç üzerinde yer almış olması muhtemel olan I/6.Kitabedir. Üzerinde Sultanın adının geçtiği tarihsiz bir sur kitabesidir. Diğeri de 1249 1250 tarihli belirsiz bir mescit (SYK6) kitabesidir. Üçüncü kitabe ise 1250 tarihli Karatay Medresesi kitabesidir. Bilindiği üzere II. İzzeddin Keykâvus sonrası, Türkiye Selçukluları tarihinde saltanat mücadelelerinin yaşandığı bir dönemdir. Bu döneme ait tek kitabe 1275 tarihli bir mescit kitabesidir (SYK 8). 18 BİLİCİ, Z.K, Antalya Müzesindeki Bir Selçuklu Kitabesi Üzerine Düşünceler,Antalya 3.Selçuklu Semineri (Bildiriler), İstanbul. 1989, s.45-49. 19 O.TURAN, Selçuklular Zamanında Türkiye, s.456. 20 Sultanın Antalya veya Alanya da öldüğü konusundaki tartışmalar için bkz. O.TURAN, Selçuklular Zamanında Türkiye, s.454 dpt.90.

20 Leyla Yılmaz Kemal Tuzcu