HEDEFLER İÇİNDEKİLER ÜRİNER SİSTEM (SYSTEMA URINARIUM) Üriner Sistem Hakkında Genel Bilgiler Üriner Sistem Organları Böbrekler Ureter Vesica urinaria (mesane) Urethra Üriner Sistemle İlgili Terimler TEMEL ANATOMİ Prof. Dr. Samih DİYARBAKIR Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Üriner sistem hakkında genel bilgi sahibi olabilecek, Üriner sistem organlarını tanımlayabilecek, Üriner sistemle ilgili terimleri tanımlayabileceksiniz. ÜNİTE 8
GİRİŞ Üriner sistemi meydana getiren organlar; böbrekler (renes), idrar borusu (ureter), idrar kesesi (vesica urinaria) ve idrar kanalı (urethra) dır. İnsan hayatını devam ettirebilmesi için; Besin maddeleri Oksijen Su Minerallere ihtiyaç duymaktadır. Hücre içerisine (sitoplazma) alınan su ve mineraller ile iç ortam dengesi gerçekleşir. Bu durum osmoregülasyon kelimesi ile açıklanır. Hücre içerisinde oluşan bu kimyasal denge sonucu ortaya çıkan metabolik artıkların ve ürenin hücre içerisinden uzaklaştırılması gerekmektedir. Hücre için zararlı olan bu maddeler kan yoluyla böbreklere taşınmaktadır. Böbreklere kalpten pompalanan kanın yaklaşık ¼ ü gelmektedir. Böbreklere gelen kandan yaklaşık olarak 1,5-2 litresi idrar olarak ayrılır. Oluşan idrar, idrar yolları vasıtasıyla dışarıya atılır. ÜRİNER SİSTEM ORGANLARI Üriner sistem organları idrarın meydana gelmesinden itibaren dışarı atılana kadar yer alan organlar olarak aşağıda sırasıyla verilmiştir (Şekil 1). Ren (böbrek) Ureter (idrar borusu) Vesica urinaria (mesane=idrar kesesi) Urethra (idrar kanalı) Şekil 1. Üriner sistem organları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
Örnek Üriner Sistem (Systema Urinarium) Böbrekler (Renes) Böbrekler karın arka duvarında ve peritonun arka tarafında (retroperitoneal) bulunur. Bel bölgesinin (columna vertebralis in) her iki yanında sağ ve sol tarafında yer alan iki organdır. Her birinin ağırlığı ortalama olarak 150 gram kadardır. Böbreklerin özellikleri Böbrekler fasulye şeklindedir. İki yüzü vardır. Ön yüzüne facies anterior, arka yüzüne facies posterior denir. İki kenarı vardır. İçe bakan kenara margo medialis, dışa bakan kenara ise margo lateralis denir. İki ucu vardır. Üst ucuna extremitas superior, alt ucuna extremitas inferior denir. Üst ucunda glandula suprarenalis denilen böbreküstü bezi bulunur. Columna vertebralis e göre seviyeleri sağ böbrek 12. thoracal vertebra ile 3. lumbal vertebra, sol böbrek ise 11. thoracal vertebra ile 2. lumbal vertebra arasında yer alır. Buna göre sağ böbrek sol böbreğe göre biraz daha aşağı bir pozisyonda bulunur. Karın boşluğunda bulunan karaciğerin sağ tarafta bulunması bu seviye farklılığını ortaya çıkarır. Böbreklere kalpten pompalanan kanın yaklaşık ¼ ü gelmektedir. Bu miktar ortalama 1800-2000 litre kadardır. Böbreklere gelen bu miktar kandan yaklaşık olarak 1,5-2 litre idrar ayrılır. Oluşan idrar, idrar yolları vasıtasıyla dışarıya atılır. Böbrekler dışta fascia, ortada yağ tabakası ve en iç tarafta da fibröz kapsül ile sarılıdır. Böbreklerin ön yüz komşuluğu sağ ve sol tarafta karaciğerden dolayı farklılık gösterir. Sağ taraftaki böbrek biraz daha aşağıdadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
Böbrek Kesitinde Görülen Oluşumlar Böbreklerin kesitinde (frontal kesit) iç kenarında hilum renale denen bir açıklık bulunur. Damarlar, pelvis renalis ve sinir plexusları hilum renale den böbreğe girer veya çıkarlar. Böbreğin hilum renale sinden içeri girildiğinde böbrek şekline benzeyen bir boşluk görülür. Bu boşluğa sinus renalis denir. Sinus renalis te birtakım yapılar bulunur. Sinus renalis te bulunan yapılar A. renalis dalları (segmental dallar) V. renalis i oluşturan dallar (segmental dallar) Calix minor (kaliks minör) Calix major Pelvis renalis Yağ dokusu bulunur Böbrek kesitlerinde görülen bölümler Cortex renalis Medulla renalis (Şekil 2) Cortex renalis Böbreğin kesitinde dış tarafta bulunur. Böbreğin fonksiyonel üniteleri olan ve idrarın oluşumunu sağlayan nefronlar bu bölümde yer alır. Bir böbrekte yaklaşık olarak bir milyon kadar nefron bulunur. Nefron böbreğin en küçük fonksiyonel birimidir. Şekil 2. Böbreğin kesiti Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Bir nefron şu bölümlerden meydana gelmiştir: Malpighi cismi Tubulus contortus proximalis Henle lupu (Henle kavsi) Tubulus contortus distalis Nefronun kanı süzerek idrarın oluşumunu sağlayan bölümüne Malpighi cisimciği denir (Şekil 3). eder: Şekil 3. Nefron ve nefronu oluşturan bölümler Kanın süzülmesi ile oluşan böbrek içinde idrar aşağıda sıralanan yolu takip Bowmann aralığı Tubulus contortus proximalis Henle lupu (Henle kavsi) Tubulus contortus distalis Böbreklere günlük 1800-2000 litre kan gelir. Bu kandan süzülen 180-200 litre idrar bowmann aralığına geçer. Bu idrar bölümü boğman aralığı ve onu takip eden bölümlerden geçerken çoğu kısmı geri emilir. İdrar olarak dışarı atılan miktar 1.8-2 litre dir. Geri emilen sıvı nefronun üzerinde bulunan plexus capillaris peritubularis yapısı içerisine geçer. Bu plexus böbrek venlerine açılır ve genel dolaşıma tekrar katılır (Şekil 4). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Medulla renalis Şekil 4. Böbrek damarları Bir böbrek kesitinde iç tarafta bulunan bölümdür. Bu bölümü pyramis renalis ler oluşturur. Bir böbrekte bulunan pyramis renalis sayısı 5-13 (ortalama 8 adet) adettir. Pyramis renalis ler, idrarın toplandığı kanallar (toplama kanalı=kollektör kanal) tarafından meydana getirilmiştir. Pyramis renalis lerin uç kısımları sinus renalis e açılır. Papilla renalis denilen bu uç kısımlarında idrarın toplandığı toplama kanallarının ağızları açılır. Bu açıklıklara foramina papillaria denir. Foramina papillaria lar calix minor lara açılırlar. Calix minor lar birleşerek calix major u (bir böbrekte 2-3 adettir) oluşturur. Calix major lar birleşerek pelvis renalis i oluştururlar (Şekil 5). Şekil 5. Böbrek kesiti ve idrar yolları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
Böbrekte oluşan idrarın dışarı atılması için takip ettiği yollar Toplama kanalı Calix minor Calix major Pelvis renalis Ureter Mesane Uretra Ureter Böbreğin cortex bölümünde bulunan nefronlar tarafından süzülen kanın ve sonucunda oluşun idrar sırasıyla calices renalis minores (calix minorlar), calices renalis majores (calix majorlar) ve pelvis renalis'ten geçtikten sonra ureter'e ulaşır. Ureter, böbrek tarafından oluşturulan idrarı mesaneye taşıyan boru şeklindeki üriner sistem bölümüdür. Ureter in özellikleri Uzunluğu yaklaşık olarak 25-30 cm Ortalama çapı 3 mm dir (1-10 mm de olabilir) Musculer bir organdır (Kas yapısındadır) Retroperitoneal olarak seyreder (Ureter ön tarafta periton tarafından örtülüdür). Görevi böbrekte oluşan idrarı mesaneye taşımaktır. Ureter in bölümleri Pars abdominalis: Pelvis renalis ile linea terminalis adı verilen pelvis boşluğuna giriş yeri arasında kalan pelvis bölümüdür. Peritonun arka tarafında seyrederek aşağı iner. Pars pelvica: Pelvis boşluğuna giriş noktası (linea terminalis) ile idrarın depolandığı mesaneye kadar uzanan ureter bölümüdür. Peritonun arka tarafında seyreder. Pars intramuralis: Ureter in mesane duvarı içinde yer alan ve yaklaşık 2 cm uzunluğundaki bölümüdür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Örnek Üriner Sistem (Systema Urinarium) Ureter normal olarak üç yerde anatomik darlık gösterir. Böbrekte oluşabilen taşlar bu darlıklardan geçişi sırasında şiddetli ağrılara sebep olur Ureter'in darlıkları Birinci darlık: Başlangıç bölümünde bulunur. Bu darlık pelvis renalis in ureter e dönüştüğü yerde bulunur. İkinci darlık: Ureter in pelvis boşluğuna (linea terminalis i geçtiği yerde) bulunur. Üçüncü darlık: Bu bölüm ureterin en dar bölümüdür. Böbrek taşları en çok bu bölümde takılır. Mesane duvarında yer alır. Ureterin alt ucunda sifinkter bulunmaz. Mesanede toplanan idrar tekrar uretere geri gitmemesi için ureterin mesane duvarından direkt olarak mesane boşluğuna açılmaması gereklidir. Bu nedenle ureter mesane duvarı içerisinde (2 cm) seyreder ve daha sonra mesane boşluğuna açılır. İdrar mesanede toplandığı zaman mesane duvarına baskı yapar ve duvarın gerilmesini sağlar. Bu durumda duvar içerisinde seyreden (2cm) bölüm üzerine baskı yapar ve ureterin mesaneye açılan alt bölümü kapanır. Böylece idrarın mesaneden ureterlere tekrar geri gitmesi (reflü) önlenmiş olur. Mesane (Vesica Urinaria=İdrar Torbası) Mesane, boş olduğu zaman pelvis boşluğunun ön tarafında yer alır. İdrar ile dolduğu zaman karın boşluğuna kadar çıkabilir. Böbreklerde oluşan idrar ureter yolu ile mesaneye gelir ve burada depolanır. Şekli yaşa göre değişen torba şeklindedir. Musculer (kas yapısında) bir organdır. Bu nedenle mesane genişleme kabiliyeti olan bir organdır. Ortalama hacmi 300-500 cc kadardır. Ancak idrarın biriktirilmesi sonucu mesanenin hacmi 1000 cc üzerine çıkabilir. İdrarın mesanede çokça birikmesi sonucu duvarında gerilme oluşur ve bu durum sonucunda ağrı meydana gelir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Örnek Üriner Sistem (Systema Urinarium) Mesane üzerinde bulunan oluşumlar Apex vesicae (apeks vezise): Mesanenin üst ve ön tarafında bulunan bölümüdür. Apeks vezise denilen bu bölgeden karın ön duvarının arka yüzüne doğru çıkan ligamentum umbilicale medianum denilen bağ bulunur. Fundus vesicae: Mesanenin taban (basis) bölümüdür. Mesanenin arka yüzüdür. Trigonum vesicae: Mesanenin iç yüzünde görülen ostium ureteris (İki adet olup üreterlerin mesaneye açıldığı yerdir.) ve ostium uretra internum un sınırladığı üçgen alandır. Bu bölgede plica yoktur. Cervix vesicae (collum vesicae= boyun): Mesanenin ürethra ya yakın ve en sabit bölümüdür. Mesanenin bu bölümü erkekte prostat üzerine, kadında ise diaphragma urogenitale üzerine oturan bölümüdür. Corpus vesisae: Mesanenin gövdesine denir. Urethra (Üretra) Bu üriner yolunun görevi mesanede toplanan idrarın dışarı atılmasını Urethra, erkeklerde prostat bezinin içerisinden geçer. sağlamaktır. Farklılıklarını ortaya koymak bakımından erkek üretrası ve kadın üretrası olarak incelemenin, daha uygun olacağı kanaatindeyiz. Erkek urethrası Mesanede toplanan idrarın dışarıya atılmasını sağlayan bir kanaldır. Uzunluğu erkeklerde 15-20 cm dir. Prostat bezinin ve penis'in içinden geçerek dış ortama açılır. Sperm kanalları da prostat bezi içerisinde ürethra'ya açılmaktadır. Prostat bezi hipertrofisi (prostat büyümesi),ürethranın bu bölümden geçen kısmının daralmasına sebep olması idrar yapma güçlüğünün oluşmasına neden olur. Mesanenin urethra'ya açıldığı yerde ostium urethra internum ismi verilen bir açıklık bulunmaktadır. Bu açıklığın etrafında musculus sphincter urethra internum denen bir sifinkter bulunmaktadır. Bu sifinkter, otonom sinir sistemi ile çalışır. Bu nedenle irade dışı fonksiyon görür.yani bu sifinkter ile idrar tutulmaz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
Diaphragma urogenitale denen ve pelvis boşluğunun ön açıklığını kapatan bölümden geçen urethra kısmı çevresinde ise musculus sphincter urethra externum denen ikinci bir sifinkter daha bulunmaktadır. Bu sifinkter çizgili kaslardan meydana gelmiştir ve isteğimize bağlı olarak çalışır. Erkek urethrasının dışarı açılan bölümünde ostium urethra externum denilen açıklık bulunur (penisin uç tarafında bulunan açıklık). Bu üretra bölümünde sifinkter yoktur (Şekil 6). Şekil 6. Erkek idrar yolları Kadın urethrası Mesanede toplanan idrarın dışarıya atılmasını sağlayan bir kanaldır. Uzunluğu kadınlarda 3-4 cm dir. Üretranın erkeklere göre kısa olması üriner yolu enfeksiyonun daha sık olması sebebidir. açılır. Diaphragma urogenitale içinden geçerek dış ortama (vestibulum vagina) Diaphragma urogenitale denen ve pelvis boşluğunun ön açıklığını kapatan yapıdan geçen üretra bölümü çevresinde ise m. sphincter urethra externum denen ikinci bir sifinkter daha bulunmaktadır. Bu sifinkter çizgili kaslardan meydana gelmiştir ve isteğimize bağlı olarak çalışır. Kadın üretrası bu sifinkteri geçtikten kısa bir seyir gösterir ve sonlanır. Sonlandığı yere vestibulum vagina denir. Vestibulum vaginada üretra açıklığı üst, vagina açıklığı ise alt tarafta bulunur (Şekil 7). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
Ödev Üriner Sistem (Systema Urinarium) Şekil 7. Kadın idrar yolları Üriner sistem organlarını kaynak kitaplardan okuyunuz. Üriner Sistemle İlgili Terimler Anuria(Anüri): Günlük idrar miktarının 100 ml den daha az olması veya hiç idrar çıkartılmaması durumudur, anüri. Dialysis(Diyaliz): Bir çözeltinin içerisindeki maddelerin yarı geçirgen bir zardan filtrasyon suretiyle ayrılması, diyaliz. Enuresis nocturna:uyku sırasında idrarı tutamama Hematuria(Hematüri): İdrarın kanlı olması, hematüri. Hidronefroz: Pelvis renalis'te idrar birikmesinden dolayı böbreğin şişmesi Miksiyon: İdrar yapmadır. Nefron: İdrarın oluşumunu sağlayan böbreğin en küçük fonksiyonel birimi Nephritis: Böbrek iltihabı, nefrit. Pelvis renalis: Ureter'in böbrek içinde genişleme gösteren üst kısmı. Calyx'lerden gelen idrarı toplar. Ren, nephros, kidney: Böbrek. Renal transplantation : Böbrekleri çalışmayan kişilere sağlam bir şahıstan alınan böbreğin nakledilmesi, böbrek transplantasyonu. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Özet Üriner Sistem (Systema Urinarium) Sistografi: Radyoopak madde verilmesi suretiyle mesanenin radyografisinin çekilmesi Uremia(Üremi): Böbrek yetersizliğine bağlı olarak kanda üre miktarında artmadır. Ureter: Pelvis renalis ile idrar kesesi arasında uzanan borudur. Urethra: Mesaneden idrarın dışarıya atılmasını sağlayan idrar kanalıdır. Vesica urinaria: Mesane, idrar kesesi. Üriner sistem, böbrekler, ureterler, mesane ve urethra'dan meydana gelir. Böbrekler karnın arka duvarında, bel bölgesinin sağ ve sol tarafında yer alan iki organdır. Her birinin ağırlığı yaklaşık olarak 150 gram kadardır. Böbrek tarafından süzülen idrar; sırasıyla calices renalis minores, calices renalis majores, pelvis renalis'ten geçtikten sonra ureter'e ulaşır. Ureter, böbrek tarafından oluşturulan idrarı mesaneye taşıyan organdır. Ureter in uzunluğu yaklaşık olarak 25-30 cm, ortalama çapı 3 mm'dir (1-10 mm de olabilir) Mesane; pelvis boşluğunda yer alan, duvarında düz kasların bulunduğu torba şeklindeki bir organdır. İdrarın depolandığı yerdir. Ortalama hacmi 350-500 cc kadardır. Urethra, mesanedeki idrarın dışarıya atılmasını sağlayan bir kanaldır. Urethra'nın uzunluğu erkeklerde 15-20 cm, kadınlarda ise 3-5 cm kadardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi idrar borusu olarak tanımlanır? a ) Ureter b ) Mesane c ) Urethra d ) Cortex renalis e ) Hilum renalis 2. Böbreğin en küçük fonksiyonel birimine ne ad verilir? a ) Nefrit b ) Nefron c ) Medulla renalis d ) Korteks renalis e ) Glandula suprarenalis 3. Böbreklerde idrarın oluşumunu sağlayan yapılar nerede bulunur? a ) Pelvis renalis b ) Medulla renalis c ) Cortex renalis d ) Calix major e ) Hilum renale 4. Aşağıdakilerden hangisi idrarı biriktiren ve dolduğu zaman dışarıya atılmasını sağlayan kese şeklinde bir organdır? a ) Pelvis renalis b ) Cortex renalis c ) Medulla renalis d ) Hilum renale e ) Mesane Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
5. Sperm kanalları aşağıdaki yapılardan hangisine açılmaktadır? a ) Ureter b ) Mesane c ) Pelvis renalis d ) Urethra e ) Calyx major 6. Uyku sırasında idrarı tutamamaya ne ad verilir? a ) Enuresis nocturna b ) Extrophia vesica c ) Glob vesicale d ) Stranguria e ) Dialysis 7. Pelvis renalis'te idrar birikmesinden dolayı böbreğin şişmesine ne ad verilir? a ) Nefroz b ) Sistit c ) Hidronefroz d ) Nefrit e ) Piyüri 8. Aşağıdakilerden radyoopak madde verilmesi suretiyle mesanenin radyografisinin çekilmesidir? a ) Piyelografi b ) Sistografi c ) Sistotomi d ) Sistoskopi e ) Sistostomi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
9. Böbreklerin iltihaplanmasına ne ad verilir? a ) Miksiyon b ) Noktüri c ) Nefroz d ) Nefrolityazis e ) Nefrit 10. İdrar yapma olayına ne ad verilir? a ) Noktüri b ) Oligüri c ) Miksiyon d ) Nefroz e ) Poliüri Cevap Anahtarı 1.A, 2.B, 3.C, 4.E, 5.D, 6.A, 7.C, 8.B, 9.E, 10.C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akkın, S. M., Toprak, M. (1993). Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi. Aktan, Z. A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. Baskı, İzmir: saray Tıp Kitabevleri. Anatomy, TV-Anatomy-Study Guides Anatomical Language. Arıncı, K., Elhan, A. (1983). Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica), Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları. Arıncı, K., Elhan, A. (1997). Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Güneş Kitapevi. Artukoğlu, M.A. (1997). Tıbbi Terminoloji, 1. Cilt, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu Yayınları. Artukoğlu, M. A., Kaplan, A., Yılmaz, A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon, Ankara: Türksev Yayıncılık. Arseven, O., Erkan, F., Kılıçarslan Z. (2002). Akciğer Hastalıkları, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Temel ve Klinik Bilimler Ders Kitapları, Nobel Tıp Kitabevleri. Arslantaş, D. ve Ark. (2012). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Açıköğretim Fakültesi Yayınları). Balcı, A. E. (2001). Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yayınları. Cankur, Ş., Kanbir, O. (2010). Spor Anatomisi, 1. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi. Dorland, W,A. (1988). Dorland s Illustrared, Medical Dictionary, 27th Edition, Philadelphia and London: W.B. Saunders Company. Dere, F. (2000). Anatomi Atlası ve Ders Kitabı, 5. Baskı, Adana: Nobel Tıp Kitapevleri. Drake, R.L., Vogl, A.W., Mitchell, A.W.M., Tibbitts, R.M., Richardson P.E., (Çeviri Editörleri: İlgi, S., Yıldırım, M.). (2009). Gray's Anatomi Atlası. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
Ekinci, S., Hatipoğlu, H. G. (2005). Yüksekokullar Tıbbı Terminoloji Ders Kitabı, 1. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi. Eroğlu, F., Polat, M. (2009). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi. Kavukçu, S. (1998). Tıbbi Terminoloji, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. Kocatürk, U. (1994). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, 6. Basım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1988). Tıp Terimlerinin Oluşması İle İlgili Genel Bilgiler ve Fonksiyonel Anatomi Terimleri Sözlüğü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1982). Osteoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Marur, T., Akkın, S.M. (2010). Klinik Temelli Topografik İnsan Anatomisi, 1. Baskı, İstanbul: Deomed Medikal Yayıncılık. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2008). Büro Yönetimi ve Sekreterlik. Tıbbi Terminoloji (Tedavi Hizmetleri), Ankara. http: //mepeg.meb.gov.tr [Erişim tarihi: 01.09.2015]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. İnsan Anatomisine İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov.tr [Erişim tarihi: 01.09.2015]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Üriner, Genital ve Endokrin Sistemi İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov.tr (https://docs.google.com/file/d/0by5rthvbscjiemlouxjqevlueeu/edit) [Erişim tarihi: 14.09.2015]. Mesut, R. (2011). Tıbbi Latince, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Mesut, R. (2011). Tıbbi Terminoloji, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Moore, K.L. (2006). Clinically oriented anatomy, 5th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Odar, İ.V. (1980). Anatomi Ders Kitabı 1. Cilt, 12. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Odar, İ.V. (1979). Anatomi Ders Kitabı 2. Cilt, 11. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Ozan, H. (2004). Ozan Anatomi, 3. Baskı, Ankara: Klinisyen Tıp Kitabevleri. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
Öztürk, L., Aktan, Z.A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Baş, Boyun, Üst Ekstremite) 1. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Gövde, Organlar, Alt Ekstremite) 2. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Saladin, K. S. (2004). Anatomy and Pysiology:The unity of form and function, 3rd, New York: McGraw-Hill. Sancak, B., Cumhur, M. (1999). Fonksiyonel Anatomi (Baş-Boyun ve İç Organlar), 1. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Sarsılmaz, M. (2014). İnsan Anatomisi Klinik Bilgiler Eşliğinde Sistematik Anlatımlı, 1. Baskı, İstanbul: Akademi yayıncılık. Snell, R.S. (1995). Clinical Anatomy, Fifth edition. New York: Little, Brown and Company. Standring, S. (2008). Gray s Anatomy, The Anatomical Basis of Clinical Practice, 40th Edition, Spain: Churchill Livingstone Elsevier Taner, D. (2000). Fonksiyonel Anatomi, 2. Basım, Ankara: Hekimler Yayın Birliği. Taner, D. (2008). Fonksiyonel Nöroanatomi, 7. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Tengilimoğlu, D., Çıtak, N. (2003). Yönetici ve Tıp Sekreterliği, Ankara: Seçkin Yayınları. Terminologia Anatomica. (1998). International Anatomical Terminology. FCAT (Federative Commitee on Anatomical Terminology). George Thieme Verlag, Germany. Toprak, M., Akkın, S.M. (1998). Anatomi Ders Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. Uçmaz, R. (2002). Tıbbı Dokümantasyon II (Tıbbı Arşivcilik), Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Unur, E., Ülger, H., Ekinci, N. (2005). Anatomi. 2. Baskı, Kayseri: Medical Kitabevi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18
Yıldırım, M. (2000). Topografik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2012). İnsan Anatomisi. 7. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Wischnitzer, S. (1963). Outline Of Human Anatomy. New York: McGraw-Hill Book Company, Inc. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19