19-22 Ekim 2009 Hatay TÜBiTAK e
Türkiye VLII. Tarla Bitkileri Kongresi, 19-22 Ekim 2009, Hatay 619 PARZÜK (Hippomarathrum microcarpum (Bieb.) Fedtsch.) BİTKİSİNİN BAZI VERİM VE KALİTE ÖZELLİKLERİ Mehmet Macit ERTUsı, Murat TUNÇTÜRKI, Cafer Olcayto SABANCı., Cüneyt TEMUR2, Sibel BOYSAN 3 'Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, VAN lyü::;üncü Yıl Üniversitesi Gevaş Meslek Yüksek Okulu, VAN Jyü::;Ü!1CÜYıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü VAN ÖZET Parzük (Hippomarathrum microcarpum (Bieb.) Fedtsch.) Apiaceae familyasına mensup çok yıllık otsu bir bitkidir. Türkiye'de Doğu Anadolu Bölgesinde, özellikle Gümüşhane, Hatay, Kahramanmaraş, Erzincan, Kars, Bingöl, Bitlis, Ağn ve Van illerinde, genellikle ii00 ile 2700 m yükseklikler arasında yayılış göstermektedir. Parzük bitkisi Van ve çevresinde insan ve hayvan besin kaynağı olarak önemli bir yere sahiptir. Bu çalışma, bitkinin yoğun olarak yetiştiği Van ili Çatak ilçesi çiftçi arazilerinde yürütülmüştür. Araştırmanın yürütüldüğü bölgede beş ayrı tarlada üç tekerrür halinde yapılan ölçüm ve değerlendirmeler sonucunda bitki boyu, metrekarede bitki sayısı, bitkide yaprak sayısı, yaş ot verimi, kuru ot verimi, kuru madde verimi ve ham protein oranı özelikleri incelenmiştir. Ortalama olarak 1069 kg/da yaş ot verimi, 329.5 kg/da kuru ot verimi, 297 kg/da kuru madde verimi ve % 6.97 protein oranı elde edilmiştir. Anahtar kelimeler: Hippomarathrum microcarpum, parzük, cağ, verim, yem bitkisi, SOME YIELD AND QUALITY TRAITS OF PARZUK (Hippomarathrum microcarpum (Bieb.) Fedtsch.) ABSTRACT Hippomarathrum microcarpum (Bieb.) Fedtsch. is a herbaceous perennial plant belonging to Apiaceae family. It occurs in the east of Turkey, especially in Gümüşhane, Hatay, Kahramanmaraş, Erzincan, Kars, Bingöl, Bitlis, Ağrı and Van provinces at the heights between 1100-2700 m. Parzük has an important role as a food and fodder plant for humans and animals in Van. This experiment was conducted in the farm fields of Çarak county of Van. Plant height, number of plants oer unit area, number ofleaves per plant, green, hayand dry matter yields and protein content were recorded in five Iifferenr fields over three replications. The mean gren matter yield, hay yield, dry matter yield and protein contenı were 1069 kg/da, 329.5 kg/da, 297 kg/da and 6.97 %, respectively. Keywords: Hippomarathrum microcarpum, parzük, cağ, yield, fodder crop GİRİş Temiz su ve hava kaynağı, gen kaynaklarının doğal deposu olması gibi canlıların yaşamsal.ınsurlann temel kaynağı olan ve hayvanlara ucuz ve kaliteli yem sağlayan çayır meraların alanı azalrıakta, bilinçsiz kullanım nedeniyle de kaliteli yem bitkileri ve bitkiyle kaplı alan oranı düşmektedir. Ülkemizde 1970 yılında 21 milyon ha olan çayır meralar günümüzde 12 milyon ha olarak kayıtlara ~eçmektedir (Özbay, 2007). İklim koşulları ve topoğrafik yapısı nedeniyle Doğu Anadolu Bölgesinde rıeraya dayalı hayvancılık yapılmaktadır. Bölgede, çayır-mera alanı 1970 yılında 9 milyon hektar iken i991 yılında 4, 5 milyon hektara kadar azalış göstermesi, artan nüfus ihtiyaçlarına cevap verebilmesi çin meraya dayalı hayvancılığın yapılabilmesini mümkün kılmamaktadır. Bu tip hayvancılığı asırardır yapan bölge çiftçisi, ekili alanlardan elde ettiği yem dışında kışın hayvanlarına yedirmek üzere»çeneklerden ve meranın otlarıarnayan kısımlarından biçtiği otu kurutarak depolamaktadır. Bölgede JU şekilde kullanılan bitkilerden birisi de gelecekte önemli bir yem bitkisi olacağı düşünülen parzük oitkisidir. Bölgede hayvanların severek yediği parzük bitkisinin özellikle alt yapraklarının kış aylarında ;iftçinin kaba yem ihtiyacını gidermesi, kuzularda yaşama gücünü arttırması ve hayvanların gelişmesiıe olumlu katkılarından dolayı ekimi gittikçe yaygınlaşmıştır.
620 Türkiye VIII. Tarla Bitkileri Kongresi, 19-22 Ekim 2009, Hatay Van'ın Çatak ve Gevaş ilçe meralarında doğalolarak bulunan parzük bitkisinin kış aylarında kaba yem olarak hayvanlar tarafından sevilerek yenmesi, bunun yanında meraların bu bitkiyi kullanan çiftçilerin ihtiyacına karşılık verememesinden dolayı çiftçiler bu bitkiyi kültüre almaya yönelmişlerdir. Çiftçiler tarafından kültüre alınmasının tarihi net olarak bilinmemekle beraber, yaklaşık 50 yıllık bir geçmişi olduğu söylenebilir. Bitkinin kültüre alınması çiftçilerin tohumlarını toplayıp tarlaya serpmesiyle başlamıştır. Çiftçi parzük tohumlarını her sonbahar tarlaya serperek ekimini yapmaktadır. Bu ne- 'denle bir tarlada 3 yıllık bitkilere rastlandığı gibi 15 yıllık bitkilere de rastlanmaktadır. Bitkinin çiçek meydana getirmiş durumuna erkek, çiçeksiz bitkiye de dişi denmektedir. (A. Halifeoğlu, 2008, sözlü görüşme). Bitki bölgede halk tarafından parzük ve cağ olarak isimlendirilmektedir. Parzük, haziran ayının ikinci yarısında veya temmuz ayının ilk çeyreğinde biçilmekte, doğal yöntemle toprağa serilerek kurutulmakta ve bağ yapılarak saklanmaktadır. Kurutulmuş ot kış aylarında nemlendirilip askıya ası larak kuzulara, ergin hayvanlara herhangi bir muamele yapılmaksızın veya daha iyi sindirilebilmesi için sapları parçalanarak yedirilmektedir. Parzük (Hippomarathrum microcarpum (Bieb.) Fedtsch.) sistematikte Apiaceae familyasına mensup çok yıllık otsu bir bitkidir. Ülkemizde Gümüşhane, Hatay, Kahramanmaraş, Erzincan, Kars, Bingöl, Bitlis, Ağrı ve Van illerinde, genellikle 1100 ile 2700 m yükseklikler arasında yayılış göstermektedir. Dünyada ise, İran, Lübnan ve Kafkasya'daki ülkelerde bulunmaktadır Bitki genellikle 50 ile i00 cm arasında boylanma göstermektedir. Taban kısmında ipliksi şekilde parçalı olan yaprakların boyu LOile 80 cm arasında değişmektedir. Çiçek rengi sarı, meyve küre şeklinde, meyvelerin üzerinde siğil benzeri çıkıntılar mevcuttur. Ana gövde üzerinde şemsiye şeklinde çiçek toplulukları bulunmaktadır. Haziran başlarından itibaren çiçeklenrneye başlarnakta ve Ağustos ayı sonuna kadar çiçeklenme gösterebilmektedir (Davis, 1972). İlk yılda bir adet olan alt yaprak i0-15 yıllık bir bitkide altı adet olabilmektedir. Ana gövde 2 m'ye kadar çıkabilmektedir. Tohum bin tane ağırlığı 19-56 g arasında değişmekte ve epigeal çimlenme göstermektedir. Sonbaharda ekilen tohum ilkbaharda çıkış yaparak ilk yıl iocm kadar zayıf bir gelişme göstermekte, ilk yılda sadece bir yaprak oluşturmaktadır. Bitki üçüncü yılda biçilecek yüksekliğe gelmekte, üçüncü yıl ile sonraki yıllarda yaprak sapı sayısında artış olmaktadır. Bitki 3-4 yılık olduğunda yaprak uzunluğu 30-40 cm, sonraki yıllarda 75 cm ye kadar boylanmaktadır. Yaprak ana sapı ve yaprak üst kısımlarındaki sapların kalınlığı bitkinin yaşlanrnasıyla kahnlaşmaktadır. Öztürk ve Özçelik (1991), Siirt, Hatay ve Van yöresinde,' Hippomarathrum microcarpum bitkisinin tümü ya da kurutulmuş yapraklarının hayvan yemi olarak kullanıldığını ve buna bağlı olarak et ve süt verimini arttırdığını bildirmişlerdir. Güngör ve Güleryüz (2007), sarı çaşır (Hippomaratrum microcarpum) bitkisinde çıkış ve bitki gelişimi üzerine yaptıkları çalışmada, doğadan alınan ve aynı yıl ekilen tohumlardan ortalama % 35 çıkış sağladıklarını, sürgün boyunun i. yıl 11.98 cm ve 2. yıl 12.31 cm olduğunu bildirmişlerdir. Özer ve ark. (2007), Hippomarathrum microcarpum'ıuı Anadolu da insan beslenmesinde kullanıldığını bildirmişler ve temel yağındaki kimyasal bileşimleri, antimikrobiyal ve antioksidan aktiviteleri üzerine çalışma yapmışlardır. Khalilzadeh ve ark. (2007), İran'da yabani olarak yetişen parzük bitkisinin üzerine yaptıkları çalışmada 33 faklı esansiyel yağ tespit etmişlerdir. Sefidkon ve Shaabani (2003), yaprakta 31 ve çiçekte 28 esansiyel yağ bulunduğunu bildirmişlerdir., Daha önceden kültürüne dair herhangi bir bulguya rastlanmayan ve bölgedeki çiftçiler tarafından kültüre alınan parzük bitkisinin ıo-15 yıllık bir ömrünün olması, özellikle meyilli altinlarda yetişebilrnesi, bitkiden kaliteli yem elde edilmesi yanında ekildiği alanlarda erozyonun önlemesi açısından önemli faydaları vardır. Bu araştırmanın amacı, yararları göz önüne alındığında gelecekte önemli yem bitkileri arasında kendine yer bulacağı düşünülen parzük bitkisinin bazı özelliklerinin belirlenmesidir. MATERYAL VE YÖNTEM Bu araştırmada, Van'ın Çatak ilçesi; Boyun pınar köyü, Ağaçit köyü ve Görentaş köyündeki yerel çiftçiler tarafından ekimi yapılmış olan parzük bitkisinde birbirinden uzak 5 farklı tarlada 3 tekrarlamalı olarak gözlem ve ölçümler alınmıştır. Parzük bitkisinin yem değeri olan ve çiftçiler tarafından
Türkiye VIII. Tarla Bitkileri Kongresi, 19-22 Ekim 2009, Hatay 621 kullanılan kısmı alt yapraklardır. Bu yüzden çalışmada alt yapraklar üzerinde değerlendirmeler yapılmıştır. Gözlem ve ölçümlerin alındığı parseller tarlalarda tesadüfü olarak seçilmiş, her parsel Ix3= 3 m 2 olarak düzenlenmiştir. Parsellerde bitki (alt yaprak) boyu, m 2 'deki bitki sayısı, bitkide alt yaprak sayısı, yeşil ot verimi, kuru ot verimi, kuru madde verimi ve protein oranı özellikleri incelenmiştir. Biçimler 22.06.2008 tarihinde yapılmıştır. Yaş ot doğalolarak kurutularak kuru ot elde edilmiş, 70 C'de sabit ağırlığa gelinceye kadar etüvde kurutularak kuru madde oranı hesaplanmıştır. Kuru ot öğütülerek kjeldahl yöntemi ile ham protein oranı tespit edilmiştir., Lokal yerlerden alınan toprak özellikleri çizelge i'de verilmiştir. Çizelge.l. Çalışma yapılan tarlaların toprak özellikleri Özellik Boyun pınar Boyun pınar köyü -I köyü -2 Tarla Agaçlı köyü Görentaş köyü -I Görentaş köyü -2 Bünye Kumlu-killi-tınlı Killi-tın Kumlu-tın Kumlu-killi-tınlı Kumlu-tın Kireç düşük düşük orta orta düşük. ph 7.43 7.43 7.53 7.48 7.82 Organik madde düşük iyi iyi iyi düşük -- BULGULAR VE TARTIŞMA Araştırmada 5 farklı tarladan alınan örneklerden elde edilen ortalamaların istatistiksel analizleri sonucunda tarlalar arasında bitkide yaprak sayısı hariç incelenen bütün özellikler bakımından istatistiki olarak % i seviyesinde farklılıklar görülmüştür. Çizelge 2. Parzük bitkisinin verim ve verimle ilgili verileri Tarlalar Boyun pınar kövü -I Boyun pınar köyü -2 İncelenen özellikler Bitki (Alt Bitkide Kuru m"de bitki Yaş ot Kuru ot yaprak) yaprak madde- Protein oranı sayısı verimi verimi boyu sayısı verimi (%) (adet) (kgida) (kg/da) (cm) (adet) (kgida) 41.7 b 16.0 b 1.90 560 d 188.2 d 170 d 6.08 c 50.0 b 12.0 cd 1.92 1275 b 403.8 b 346 b' 6.77 be Ağaçlı köyü 61.6 a 32.7 a 2.23 1710 a 479.7 a 436 a 6.81 abc Görentaş köyü -1 Görentaş köyü -2 46.4 b 103 d 2.74 910 c 287.3 c 256 c 7.57 ab 453 b 13.7 be 2.15 890 c 288.4 c 258 c 7.61 a Ortalama 49.0 16.9 2.18 1069 329.5 297 6.97 LSD (%5) 8.78 2.58 öd 182.7 60.29 54.18 0.77 *Aynı harfle gösterılen ortalamalar arasındakı fark önemlı değildir (P<0.05)
622 Türkiye VIII. Tarla Bitkileri Kongresi, 19-22 Ekim 2009, Hatay Çizelge 2'de görüleceği gibi farklı tarlalardan alınan parzük bitkisinde bitki boyu ortalamaları 41.7-61.6 cm, m 2 'de bitki sayısı 10.3-32.7 adet, bitkide yaprak sayısı 1.90-2.74 adet, yaş ot verimi 560-1710 kg/da, kuru ot verimi 188.2-479.7 kg/da, kuru madde verimi 170-436 kg/da, ham protein oranı % 6.08-7.57 değerleri arasında değişim göstermiştir. İncelenen bütün özellikler açısından tarlalar arasında oluşan farklılığın en önemli nedenlerinden biri parzük bitkisinin ekildiği ilk yıldan itibaren yıl geçtikçe gövde aksamını daha fazla geliştirmesi ve yaprak sayısındaki artış nedeniyle örnek alınan tarlalardaki 4 yılık bir bitki ile 8 yıllık bir bitki arasında verim değerleri açısından önemli farklılıkların çıkmasıdır. Her ne kadar tarlalardan örnekleme yaparken çiftçilerden alınan bilgiye göre ekim tarihleri yakın tarlalar belirlense de, örnekleme yapılan tarlalarda normalolarak ekimin yanında birde kendiliğinden, doğalolarak tohumun dökülüp çimlenmesi sonucu oluşan bitkilerde alınan sonuçları doğrudan etkilemiştir. Ağaçlı köyü tarlasından alınan parseller incelenen özellikler açısından en yüksek değerleri vermiştir. Bunun nedeni Çizelge 2'de de görüleceği gibi m 2 'deki bitki sayısına bağlı olarak yaprak boyunda da artış gözlenmiş ve verime de olumlu etkide bulunmuştur. Bunun yanında incelenen özellikler bakımından tarlalar arasında önemli farklılıkların oluşmasının diğer bir nedeni de örnekleme yapılan tarlaların eğimlerinin, yönlerinin ve toprak yapılarının birbirinden farklı olmasından kaynaklandığı sanılmaktadır. Bu çalışmada elde edilen sonuçlara göre tamamen kıraç, eğimli ve bakımsız alanlarda yetiştirilen bir bitki olarak alınan örneklernelere göre ortalama i069 kg/da yaş ot verimi, 329.5 kg/da kuru ot verimi, 297 kg/da kuru madde verimi ve ortalama % 6.97 protein oranı ile parzük bitkisi özellikle bölgedeki çiftçinin kaba yem ihtiyacının giderilmesinde, boş arazilerin değerlendirilmesinde ve meyilli arazilerde erozyon kontrolünde kullanılabilecek önemli bir yem bitkisi olarak görülmektedir. KAYNAKLAR Davis, P.H., 1972. Flora Of Turkey and East Aegean Islands. Edinburgh University Press 22, Vol. 4: Edinburgh. Güngör, F., M. Güleryüz. 2007. Yabani olarak yetişen çaşır (Prangos ferulaeea Lindı') ve sarı çaşır (Hippomarathrum mieroearpum Bieb.) bitkilerinin kültüre alınabilme imkanları ile verim ve verim unsurları üzerine araştırmalar. Türkiye V. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, 4-7 Eylül, 2007. Erzurum. II. Cilt. 131-139. Halifeoğlu, A. 2008. Sözlü görüşme. Van-Çatak, Görentaş Köyü. Khalilzadeh M. A., M. Tajbakhsh, F. A. Gholami, M. Hosseinzadeh, P. Dastoorani, M. Norouzi, H. A. Dabiri. 2007. Composition of the essential oils of Hippomarathrum mieroearpum (M. Bieb.) B. Fedtsch. and Physospermum eomubiense (L.) OC. from Iran. 1. Essential Oil Research (I 9): 6.567-568. Özbay, O. 2007. Mera Kanununda gelinen durum ve hedefler. Türkiye 7. Tarla Bitkileri Kongresi. 25-27 Haziran. 2007. 2. Cilt. 22-33. Özer, H., M. Sökmen., M. Güllüce, A. Adigüzel, F. Şahin, A. Sökmen, IH. KılıÇ, and Ö. Barış. 2007. Chemical composition and antimicrobial and antioxidant Activities of the essential oil and methanol extract of Hippomarathrum microcarpum (Bieb.) from Turkey. 1. Agric. Food Chem., 55 (3), 937-942. Öztürk, M., H. Özçelik, 1991. Useful plants of East Anatolia SISKAV Publication, Semih Press, Ankara. Sefidkon F, A. Shaabani. 2003. Analysis ofthe oil of Hippomarathrum microcarpum (M. B.) B. Fedtsch from Iran. 1. Essential Oil Research (15): 4. 261-262.