Çiftçilere Yapılan Kimyevi Gübre Desteği ve Tarımsal Faaliyette Kullanılan Mazot için Destekleme Ödemelerinin Değerlendirilmesi

TARIM BİLİMLERİ DERGİSİ 2006, 13 (1) 1-8 ANKARA ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ Çiftçilere Yapılan Kimyevi Gübre Desteği ve Tarımsal Faaliyette Kullanılan Mazot için Destekleme Ödemelerinin Değerlendirilmesi Ahmet ÖZÇELİK 1 Osman Orkan ÖZER 1 Geliş Tarihi: 13.09.2006 Öz: Tarımsal üretimin risk ve belirsizliklere karşı göstermiş olduğu yüksek duyarlılık ve tarım sektörünün Türkiye açısından ekonomik ve sosyal önemi nedeniyle, devlet tarımsal ürünlere yönelik destekleme ve korunma önlemleri almaktadır. Destekleme yöntemleri çok çeşitli olup, ülkemizde en fazla girdi pazar fiyatı ve doğrudan gelir desteği gibi destekleme yöntemleri uygulanmaktadır. Bu çalışmada, gübre ve tarımsal faaliyette kullanılan mazot destekleri incelenerek bunun gübre ve mazot masraflarını karşılaması açısından üreticiler için yeterlilik düzeyleri değerlendirilmiştir. Gübre desteği için Çiftçilere Kimyevi Gübre Destekleme Ödemesi Yapılmasına Dair Karar, mazot desteği için Tarımsal Faaliyette Kullanılan Mazot İçin Çiftçilere Destekleme Ödemesi Yapılmasına İlişkin Tebliği de yer alan destekleme miktarları esas alınıp, gerçekte sarf edilen miktarlar hesaplanmış, karşılaştırma yapılmıştır. İnceleme sonucunda, devletin vermiş olduğu bu desteklerin yeterli düzeyde olmadığı söylenebilir. Anahtar Kelimeler: Tarımsal destekleme politikaları, gübre desteği, mazot desteği The Evaluation of Supporting Payments to Farmers for Fuel and Chemical Fertilizer in Turkey Abstract: Because of the social and economic importance of agricultural sector for Turkey and high sensitivity of agricultural production toward risk and uncertainty, supporting and protection measures towards agricultural products are taken by government. Supporting methods are so different and it is mostly used such as market supports, market price support and direct income support. In this study, it is examined fertilizer support which is taken part into input support and diesel oil support which is used in agricultural activity and also it is examined theirs sufficiency levels for producers in terms of providing diesel oil costs. It is considered supporting amounts which are taken part into Çiftçilere Kimyevi Gübre Destekleme Ödemesi Yapılmasına Dair Karar for fertilizer support, Tarımsal Faaliyette Kullanılan Mazot İçin Çiftçilere Destekleme Ödemesi Yapılmasına İlişkin Tebliği for diesel oil support and it was calculated actual amounts and examined by comparing. As the result of examination, it was found that supports which were given by government were not adequate for producers in terms of providing production costs. Key Words: Agricultural supporting policies, fertilizer support, diesel oil support Giriş Tarım sektörü, ekonomik ve sosyal açıdan Türkiye için önemli bir yere sahiptir. Tarımsal üretimin risk ve belirsizliklere karşı göstermiş olduğu yüksek duyarlılıktan dolayı, tarımsal ürünlerin desteklenmesi ve korunmasına yönelik önlemlere gereksinim vardır. Tarım sektörünün desteklenme-sinde yönelik çeşitli yöntemler kullanılır. Doğrudan ve dolaylı olarak tarıma yönelik desteklemelere uygulamada rastlanmaktadır. Dolaylı destekleme politikaları genel olarak tüm vatandaşlar için yapılmış olan hizmetlerden kırsal alanda yaşayanların da yararlanmasını sağlayan destekleme harcamalarını kapsar (altyapı hizmeti, sosyal yaşamı düzenleyen kanun ve kanun hükmündeki kararnameler vb.). Tarıma doğrudan verilen destekler ise tümüyle tarımın gelişmesi amaçlı olup, bu destekler de kendi içinde ikiye ayrılmaktadır. Bunlar devlete yükü olmayan ve devlete yük getiren destekleme yöntemleri olarak sınıflanabilir. Devlet açısından mali yükü olmayan destekleme politikaları genel olarak piyasayı düzenleme ve tarımsal ürünlerin pazarlanmasına yönelik kanun ve kanun hükmünde kararnameleri içeren politik uygulamalardır. Mali yük getiren destekleme yöntemleri çeşitli amaçlar için kullanılmakta olup, en fazla bilinenleri; girdi, pazar fiyatı ve doğrudan gelir desteği gibi desteklemeleridir. 1 Ankara Üniv. Ziraat Fak. Tarım Ekonomisi Bölümü-Ankara

2 TARIM BİLİMLERİ DERGİSİ 2007, Cilt 13, Sayı 1 Gübre ve tarımsal faaliyette kullanılan mazot desteği, girdi destekleri içinde yer alır. Türkiye de gübre desteğine 1963 yılında birim alanda gübre tüketiminin istenilen düzeyde gerçekleşmemesi sebebiyle başlanılmıştır. 1973 yılından 1980 yılına kadar gübre fiyatı sabit tutulup fiyat artışı kamu tarafından sübvanse edilerek destekleme gerçekleştirilmiştir. 1980 yılından sonra gübre desteklemesi yöntem ve destekleme miktarı açısından değişikliklere uğramış olup, 2001yılına kadar gübre desteğine devam edilmiştir. 2001/2960 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile gübre desteklemesine son verilmiştir. Yaklaşık, 4 yıl boyunca tarımda gübreye destek verilmemiştir. 05.09.2005 tarihli Çiftçilere Kimyevi Gübre Destekleme Ödemesi Yapılmasına Dair Karar ın 07.09.2005 resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmesi ile tekrar gübre desteğine başlanmıştır. Bu kararla gübreye verilen destek geçmiş yıllarda olduğu gibi fiyat sübvansiyonu şeklinde değil, ürün çeşidine göre belirlenen katsayılarla çarpılarak dekara verilmektedir. Mazot desteğinin geçmişi, gübre desteğine göre oldukça yeni olup, son 2 yıldır Türkiye de uygulanmaktadır. 2003/5514 sayılı BKK esas alınarak hazırlanan Tarımsal Faaliyette Kullanılan Mazot İçin Çiftçilere Destekleme Ödemesi Yapılmasına İlişkin BKK Uygulama Tebliği, mazot destekleme miktarının tespitine ait esaslar ile ödemeye ilişkin usul ve esasları kapsamaktadır. Bu çalışmanın amacı, 22.08.2005 tarihli yeni düzenleme ile destekleme kapsamına alınan gübre girdisinin ve 02.05.2003 tarihinde yürürlüğe giren mazot desteğinin, bitkisel üretimde bulunan üreticilere olan etkisini ekonomik açıdan incelemektir. Materyal ve Yöntem Araştırma kapsamında öncelikle gübre ve mazot desteğine ait Bakanlar Kurulu kararları ve ilgili tebliğler incelenmiş, ürün gruplarına ait destekleme tutarları alınarak Çizelge 1 de verilmiştir. Ayrıca bu çizelgeden her ürün grubuna ait bir ürün seçilerek; bu ürünlere ait, Türkiye de üretilen tarım ürünlerinin üretim girdileri rehberi (Koral ve ark. 2000) ile Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Kayıtlarından (Anonim 2005) alınan fiziki üretim girdisi kullanımları yardımıyla değerlendirmeler yapılmıştır. Ürünlerin belirlenmesi aşamasında, Türkiye de yoğun olarak üretiminde bulunulan ile ekonomik açıdan önemi yüksek olanlar dikkate alınmıştır. Seçilen ürünlerin gübre desteği açısından değerlendirilmesi aşamasında, fiziki üretim girdileri üzerinden, gübre masrafının toplam masraflar içindeki payı hesaplanıp, gübre masrafı ile gübre desteğinin kıyaslanması, fiziki üretim girdileri verileri üzerinden yapılmıştır. Ayrıca mazot desteğinin üretici açısından incelenmesi aşamasında, traktör kuyruk mili gücü esasına göre özgül yakıt tüketim miktarı esas alınarak yakıt tüketimi hesaplanmış ve destekleme miktarı ile karşılaştırılmıştır. Yakıt tüketimi hesaplanırken, ortalama yakıt tüketiminden hareket edilmiştir. Ortalama yakıt tüketimi motorun cinsine, özelliğine ve yüklenişine bağlı olarak değişmektedir. Genel olarak Avrupa ülkelerinde traktörün ortalama % 40 dolaylarında yüklenildiği ön görülmektedir. Bu yükleniş esas alınarak hesaplanan ortalama nominal motor gücüne göre hesaplanan yakıt tüketimi (Dinçer 1976): Diesel motorlarında 100 gr/bgh(0,12lt/bgh) alınmaktadır. Y 0 = 0,12 x N Y 0 : Diesel traktörün ortalama yakıt tüketimi (lt/saat) N: Motorun Beygir Gücü( Tüm ürünler için 57 BG alınmıştır) Türkiye deki traktör parkı istatistiklerine göre ortalama Traktör çeki gücü 42 kw 57 BG olarak alınarak, özgül yakıt tüketim miktarının hesaplanmasında kullanılmıştır. Diesel yakıtın fiyatı için 2005 yılı Ağustos ayı fiyatı esas alınmıştır (Ağustos 2005 fiyatı 2,10 YTL/lt). Çizelge 1. Ürün gruplarına göre kimyevi gübre ve mazot destekleme miktarları Ürün grupları Gübre destekleme tutarı (YTL/da) Mazot destekleme miktarı (lt/da) * Araştırma kapsamına alınan ürünler Sebze, meyve, süs bitkileri, özel çayır, mera, orman emvali 1 5 Domates Portakal ürün alanları Hububat, yem bitkileri, baklagiller, yumru bitkiler 1,6 8 Buğday Nohut Patates alanları Yağlı tohumlu bitkiler ve 3 15 Ayçiçeği endüstri bitkileri alanları Pamuk Soya *Litre başına 30Ykrş mazot desteği verilmektedir. Kaynak: Resmi Gazete

ÖZÇELİK, A. ve O. O. ÖZER, Çiftçilere yapılan kimyevi gübre desteği ve tarımsal faaliyette kullanılan mazot için 3 destekleme ödemelerinin değerlendirilmesi Bulgular ve Tartışma Tarımsal Destekleme Politikaları, Gübre ve Mazot Destekleri:Türkiye de 1925 yılında Aşar Vergisinin kaldırılması ile cumhuriyet sonrasında tarımda destekleme başlamış ve günümüzde çeşitli şekillerde sürdürülmektedir. Türk tarımının desteklenmesinde faydalanılan politika araçları yurtiçi üretime yönelik fiyat desteği, teşvik ve tazminatlar ile dış ticaret düzenlemeleridir (Eraktan ve ark. 2004). Türkiye de tarım sektörü daha çok yapısal önlemleri içermeyen, kısa vadeli politik konjüktüre endeksli fiyat ağırlıklı destekleme politikası araçları ile yönlendirilmeye çalışılmıştır. Destekleme politikaları; destekleme alımları, girdi, ürün ve kredi sübvansiyonları ve tarım kesimine yönelik diğer sübvansiyonları kapsamaktadır (Abay ve ark. 2005). Türkiye de uygulanan en eski destekleme politikası pazar fiyat desteği olup, 1930 lu yıllardan itibaren sürmektedir. Fiyat desteği kapsamına alınan bitkisel ürün sayısı 1970 li yıllarda 20 civarında iken, 1980 li yıllarda piyasa ekonomisi politikalarının etkisiyle 10 a kadar düşmüş, fakat bu rakam 1990 lı yılların başlarında yine 20 nin üzerine çıkmıştır (Abay ve ark.1995). Girdi sübvansiyonları olarak gübre, tohumluk, yem, tarımsal ilaç, sulama, damızlık hayvan ve suni tohumlama, sürekli olmasa da, uygulanmıştır. Ürün bazında verilen süt ve et teşvik primi gibi sübvansiyonlar hayvancılık kesimine aralıklı olarak uygulanmıştır. Kredi sübvansiyonu ise genellikle girdi temininde kullanılmıştır ve piyasa şartlarından daha uygun koşullarda girdi sağlanmıştır. Türkiye de 1990 lı yılların sonlarına doğru tarım politikalarında reform ihtiyacının gündeme gelmesi, ülkedeki iç gelişmeler ve dinamiklerden kaynaklanan tartışmalar kadar, üyesi olduğu ve birtakım taahhütler altına girdiği Dünya Bankası, Uluslararası Para Fonu, Dünya Ticaret Örgütü ve Avrupa Birliği gibi kurum ve organizasyonların politikalarının etkisinin bir sonucudur. Türkiye de tarım politikalarının reform ihtiyacını doğuran içsel nedenler; 2000 li yıllara gelinceye kadar destekleme alımları ve girdi sübvansiyonlarının bütçeye önemli bir yük getirmesi, mevcut dış borç yükünün bütçe imkânları açısından destekleme politikaları üzerinde sınırlayıcı bir etki yapması ve Türkiye tarımının içinde bulunduğu problemler olarak belirlenebilir. Ancak, Türkiye de tarım Politikalarında Reform başlıklı toplu politika değişikliğine girilmesi içsel nedenlerin zorlamalarından çok, dış etkilerle olmuştur (Abay ve ark. 2005). Bu durumun sonucu olarak, Aralık 1999 yılında IMF ile imzalanan Stand-By Antlaşması, tarıma verilen destekleme politikaları ve Türkiye tarımında meydana gelen değişimde, diğer anlaşmalara göre daha etkili olmuştur. Bu anlaşma sonucu fiyat desteği politikasından vazgeçilerek, doğrudan gelir desteği uygulaması başlatılmıştır. Türkiye Tarımında ilk defa 1928 yılında Türkiye Şeker Şirketi A.Ş. nin gübre ithal etmesi ile kimyevi gübre kullanımı başlamıştır. Özellikle planlı döneme (1963) kadar gübre tüketiminde önemli bir değişiklik yaşanmazken, planlı kalkınma döneminin başladığı yıllardan sonra gübre tüketimi artmıştır. 80 li yıllarda bu tüketim miktarında ciddi dalgalanmalar görülmüştür (Olhan 2000). Türkiye de gübre tüketimine ilk sübvansiyon uygulaması 1970 li yılların ortalarına doğru yaşanan petrol krizinin gübre fiyatlarını etkilemesi sonucu başlatılmıştır. 1973 1974 yıllarında yaşanan petrol krizi nedeniyle gübre fiyatlarındaki artıştan sonra gübrenin desteklenmesi Türkiye de tarımın destekleme politikasında önemli bir araç olmuştur (Olhan 1997). 24 Ocak 1980 Kararlarına kadar geçen sürede, gübrede sübvansiyon uygulaması oransal olarak en yüksek düzeye ulaşmış ve gübredeki sübvansiyon oranı1979 yılında %80 ler düzeyine çıkmıştır (Anonim 1996). 1980 li yıllarda liberal ekonomiye geçilmesi ile gübreye verilen destek miktarı hızla gerilemiştir. 1994 yılına kadar, gübre desteklemesi, tüketilen gübre miktarının kg ı başına belirli bir TL ödemesi şeklinde yapılmıştır ve kg başına yapılan ödemeler de zaman zaman yeniden düzenlenmiştir (Olhan 2000). 2001/2960 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Eylül 2001 tarihine gübre desteklemesine son verilmiştir. Bu tarihten 2005 e kadar olan 4 yıl boyunca gübreye devlet desteği verilmemiştir. 7 Eylül 2005 tarih ve 25929 sayılı Resmi Gazete de Çiftçilere Kimyevi Gübre Destekleme Ödemesi Yapılmasına Dair Karar ın yayınlanması ile yeniden gübreye destek verilmeye başlanmıştır. 2004 yılında üreticilerin çiftçi kayıt sistemine kayıt yaptırdıkları alanlar için kimyevi gübre desteği yapılması ve kayıt yaptırılan sebze, meyve, süs bitkileri, özel çayır mera, orman ürünleri alanları için dekar başına 1 YTL, hububat, yem bitkileri, baklagiller ve yumru bitkileri için dekar başına 1,6 YTL, yağlı tohumlu bitkiler, endüstri bitkileri yetiştirilen alanlar için dekar başına 3 YTL kimyevi gübre destekleme ödemesi yapılmaya başlanmıştır. Desteklemeye konu olan tarım arazileri büyüklüğünün, 500 dekarı geçemeyeceği de belirtilmiştir. Mazot girdisi, tarımın makineleşmesi ile artmaktadır. Mazot fiyatı artışları, üretim masraflarını olumsuz etkilemektedir. Bundan dolayı, hazırlanan Tarımsal Faaliyette Kullanılan Mazot İçin Çiftçilere

4 TARIM BİLİMLERİ DERGİSİ 2007, Cilt 13, Sayı 1 Destekleme Ödemesi Yapılmasına İlişkin Tebliği mazot destekleme miktarının tespitine ait ve ödemeye ilişkin usul ve esasları kapsamaktadır. Bu karar ile mazot ilk kez destekleme kapsamına alınmıştır. Tebliğde mazot desteklemesinin, çiftçi kayıt sistemine kayıt yapan çiftçiler için dekar başına 3,9 milyon TL ödeme olarak yapılması şeklinde belirtilmiştir. Bu tebliğden sonra 2005 yılında yeni bir düzenleme yapılarak, 2005 yılında 2005/9065 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı esas alınarak Tarımsal Faaliyette Kullanılan Mazot İçin Çiftçilere Destekleme Ödemesi Yapılmasına İlişkin Tebliği (Tebliğ no:2005/38) ile mazot destekleme miktarının tespitine ve ödemeye ilişkin usul ve esaslar tekrar düzenlenerek Resmi Gazetede yayınlanmıştır. Yeni düzenlemenin, 7. maddesinde 2004 Yılı Çiftçi kayıt sistemine kayıt yaptırılan sebze, meyve, süs bitkileri, özel çayır mera, orman ürünleri alanları için dekar başına 5 litre mazot tüketimi esas alınarak 1,5 YTL/da; hububat, yem bitkileri, baklagiller ve yumru bitkiler için dekar başına 8 litre mazot tüketimi esas alınarak 2,4 YTL/da; yağlı tohumlu bitkiler ve endüstri bitkilerinin yetiştirildiği alanlar için dekar başına 15 litre mazot tüketimi esas alınarak 4,5 YTL/da mazot destekleme ödemesi yapılır şeklinde karara bağlanmıştır. Desteklemeye konu tarım arazisi büyüklüğü yine gübre desteğinde olduğu gibi 500 dekarı geçemez şeklinde belirtilmiştir. 2. Maddede çiftçi kayıt sistemi bilgilerine göre tahsil edilmek üzere litre başına 0,30 kuruş verilmesi uygun bulunmuştur. 3. maddede ise çiftçiye yapılan nakdi ödeme tutarının % 0,2 sinin T.C Ziraat Bankası A.Ş. ye, hizmet komisyonu olarak ödenmesi karara bağlanmıştır. Gerek kimyevi gübre gerekse mazot desteğinin dekara belli bir miktar para olarak saptanması, gübre ve mazot fiyatlarındaki artışlar karşısında destek miktarının oransal olarak azalmasına neden olmaktadır. Gübre kullanımı ve gübre desteğinin yeterliliğinin analizi:türkiye de gübre kullanma bilinci henüz tam anlamıyla yerleşmiş değildir. Bu nedenle tarım topraklarında kullanılması gereken gübre miktarının ancak yarısı tüketilmektedir. Gübre kullanımındaki güçlükler olarak, gübre kullanma bilincinin yeterince oluşmaması, gübre fiyatlarının yüksek oluşu, zamanında doğru gübrenin temin edilememesi gibi faktörler gösterilebilir (Taban ve ark. 2005). Türkiye nin toplam azotlu, fosforlu ve potasyumlu gübre kullanım miktarı 1981 1993 yılları arasında yıldan yıla bir yükselme eğilimi göstermekteyken, 1994 yılından sonra Türkiye deki gübre tüketimi, ekonomide yaşanan olumsuz etkilere bağlı olarak dalgalı bir seyir izlemeye başlamıştır. Ekonomide yaşanan olumsuz dalgalanmalar gübre fiyatını doğrudan etkilemektedir. 1993 yılında 11.150.034 ton olarak gerçekleşen gübre tüketimi, 1994 yılı 5 Nisan kararlarıyla Türk parasının devalüe edilmesi sonucunda, 1994 yılında yaklaşık olarak %33 oranında gerileyerek 7.515.511 ton olmuştur. Aynı şekilde, 2000 yılında 10.985.323 ton olan gübre tüketimi 2001 yılı ekonomik krizi ile 8.292.752 tona gerilemiştir. Buna göre, gübre fiyatı ve tüketimi arasında bir ilişki bulunduğu söylenebilir. 1995 2005 yılları arasında, Türkiye de kimyasal gübre tüketim miktarları Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelgeden de görüleceği gibi, Türkiye de en fazla azotlu gübreler kullanılmaktadır. Bunu fosforlu gübreler izlemektedir. Ülkemiz toprakları potasyum açısından zengin olması nedeniyle toplam gübre tüketiminin %1,6 - %1,8 ı gibi çok düşük düzeylerde potasyumlu gübreler tüketilmektedir. Piyasalarda oluşan fiyat dalgalanmalarının gübre tüketimini etkilemesi sonucu, üreticiler, ürünün ve toprağın ihtiyaç duyduğu ölçüde gübre kullanımında bulunamamaktadırlar. Bu uygulama, bitkinin ihtiyaç duyduğu miktarın altında gübre kullanımına neden olmaktadır. Bir ürünün ekonomik açıdan üretilebilir olması için her şeyden önce ürünün getireceği kazançların, ürün üretimi için gerçekleştirilen masraflardan büyük olması gerekir. Çizelge 3 de bazı bölgelerde yetiştirilen çeşitli ürünlere ait gübre masraflarıyla, bu gübre masraflarının, söz konusu ürünlerin üretiminde değişen masraflar içindeki payı verilmiştir. Kimyevi gübre harcamalarının değişen masraflar içindeki payı incelendiğinde patates %18,91 le ilk sırayı alırken, buğday %13,02 ile ikincidir. Çizelge 2. Türkiye de gübre cinsine göre kimyasal gübre tüketim miktarları (ton) Yıllar Azotlu (%21 N) Fosforlu (%17p 205 ) Gübre cinsi Potaslı (%50k 20 ) Toplam 1996 5.462.707 3.395.630 146.835 9.005.172 1997 5.555.746 3.477.069 132.974 9.165.789 1998 6.640.952 4.127.847 177.017 10.945.816 1999 7.072.822 3.751.151 161.350 10.985.323 2000 6.533.279 3.697.359 164.190 10.394.828 2001 5.391.889 2.765.223 135.640 8.292.752 2002 5.708.834 2.789.668 147.134 8.645.636 2003 6.383.647 3.211.457 167.243 9.762.347 2004 6.506.198 3.471.456 175.131 10.152.785 2005 6.533.584 3.538.860 187.632 10.260.076 Kaynak: Anonim,2006a

ÖZÇELİK, A. ve O. O.ÖZER, Çiftçilere yapılan kimyevi gübre desteği ve tarımsal faaliyette kullanılan mazot için 5 destekleme ödemelerinin değerlendirilmesi Çizelge 3. Gübre masrafı ve gübre masrafının ürünün üretimindeki değişen masraflar içindeki payı. Kimyevi gübre masrafı (YTL/DA) Toplam değişen masraflar (YTL/Da) Kimyevi gübrenin toplam değişen masraflar içindeki payı% Domates 73,2 1093,7 6,69 Portakal 28,9 240,15 12,03 Buğday 12,43 95,49 13,02 Nohut 6,54 91,31 7,17 Patates 41,51 219,53 18,91 Ayçiçeği 9,04 78,38 11,53 Pamuk 26,16 293,97 8,91 Soya 10,74 137,86 7,79 Kaynak: Koral ve ark. 2000, Anonim 2005 Çiftçilere Kimyevi Gübre Destekleme Ödemesi Yapılmasına İlişkin Tebliğde, üreticilere ürün gruplarına göre dekar başına verilen ödemeler ile üreticilerin üretim esnasında kimyevi gübreye ödedikleri miktar kıyaslanarak Çizelge 4 de karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Verilen desteğin kullanılan gübre miktarın karşılama oranı incelendiğinde, endüstri bitkilerinde kullanılan gübrenin %3,85 33,19 oranında desteklendiği görülmektedir. Buna karşılık hububat ve baklagillerin desteklenme oranı %12,87 24,46 civarında olmaktadır. Meyve ve sebze gibi ürünlere verilen destek miktarı ise %4 ün altında olup, destekleme miktarının sözü edilen ürünler açısından bir anlam taşımadığı ifade edilebilir. Gübre desteğinin dekara belli bir miktar para olarak saptanması sonucu olarak kimyevi gübre fiyatında gerçekleşecek artışlar karşısında, destek miktarı oransal olarak azalmaktadır. Bu nedenle sık sık desteklerin saptanması gerekebilir. Türkiye de yoğun olarak kullanılan bazı önemli kimyevi gübre çeşitlerinin, Çiftçilere Kimyevi Gübre Destekleme Ödemesi Yapılmasına Dair Karar ın 7 Eylül 2005 tarih ve 25929 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmasından sonra yaklaşık 1 yıl içinde yaşanan fiyat değişimi Gübre Fabrikaları T.A.Ş. gübre satış fiyatları kayıtlarından hazırlanarak Çizelge 5 de verilmiştir. Verilen destek miktarının, bir yıla yakın bir sürede yaşanan fiyat artışları sonucu, gübre desteğini masrafını karşılama oranın daha da aşağıya düştüğü tespit edilmiştir. DAP fiyatlarındaki artışın %7,55 ve 2005 yılı enflasyonunda %8,56 olması sonucu bu gübrede, enflasyon oranının altında bir fiyat artışı olduğu söylenebilir. Fakat diğer gübrelerde 2005 yılı enflasyon oranının üzerinde bir fiyat artışı yapılmıştır. Çizelge 4. Destekleme ödemesinin, kimyevi gübre masrafını karşılama oranı Verilen destek miktarı * (YTL/Da) Yapılan kimyevi gübre masrafını karşılama oranı (%) Domates 1 1,37 Portakal 1 3,46 Buğday 1,6 12,87 Nohut 1,6 24,46 Patates 1,6 3,85 Ayçiçeği 3 33,19 Pamuk 3 11,47 Soya 3 27,95 *Resmi Gazete Çizelge 5. Yıl içinde gübre cinslerine göre fiyat değişim oranı Gübre cinsi Eylül 2005 (Ykrş/Kg) Ağustos 2006 (Ykrş/Kg) Değişim oranı % Üre 45,7 50,9 11,39 Dap 54,3 58,4 7,55 Kompoze (20-20-0) 41,4 46,0 11,11 Amonyum Nitrat (33 lük) 31,8 36,9 16,04 Türkiye de Traktör kullanım düzeyi ve Mazot desteğinin analizi: Türkiye tarımında makineleşme yaklaşık elli yıllık bir geçmişe sahiptir. Bu makineleşmenin temel faktörü traktördür. Türkiye nin traktör parkı, özellikle yerli sanayinin katkısı sonucunda, 2005 yılı itibariyle 1 243 377 adet gibi oldukça önemli bir sayıya ulaşmış bulunmaktadır (Anonim 2006b). 2002 yılı verilerine göre, 1.53 (kw/ha) güç yoğunluğu, 36 (traktör/1000 ha) ve 315 (traktör/1 000 işletme) traktör yoğunluğu değerleriyle dünya ortalamasının üzerinde mekanizasyon düzeyleri sağlanmıştır. Ancak, ulaşılan düzey gelişmiş ülke değerlerinin henüz çok gerisindedir. Ayrıca mevcut parkın yaş ortalaması çok yüksek (16 yaş), güç ortalaması çok düşük (42 kw 57 BG ) tür; traktör başına düşen alet sayısı ancak 4 kadardır. Bunların yanı sıra tarımsal yapının elverişsizliği nedeniyle mekanizasyon etkinliği düşüktür (Evcim ve ark. 2005). Türkiye koşullarında traktör ömrünün (mekanik) en fazla 20 yıl olabileceği tahmin edilmektedir. Buna göre parkta mekanik ömrünü doldurmuş, ancak tarımdaki gelir yetersizliği nedeniyle yenilenemeyen ve ekonomik olmamasına rağmen kullanılmaya devam edilen üçyüzbinden fazla traktör vardır (Anonim 2006b).

6 TARIM BİLİMLERİ DERGİSİ 2007, Cilt 13, Sayı 1 2002 yılı traktör parkının Güç Ortalaması 42 kw (57BG) dir. Dönem boyunca parkın güç ortalaması yavaş da olsa artma eğilime girmiş ve bugünkü değerine çıkabilmiştir. Avrupa ülkeleri ortalamasının yarısından da küçük olan bu değer, yüksek üretim teknolojileri kullanılmasını sağlayacak makinelerin tahrikinde yetersiz olup, zaman içinde geliştirilmesi lazımdır. Tarımsal işletme yapısının elverişsizliği bu gelişmenin önündeki en büyük engel durumundadır. 2002 yılında traktörlerin tamamına yakını 4 tekerleklidir. Parkın yarıdan fazlası 38 kw (50BG) den küçük traktörlerden oluşmakta, bunları %36 lık payla 38-51 kw (50-70 BG) güç grubu izlemektedir. 51+kW (71+ BG) traktörlerin payı ise %4,7 ile sınırlı bulunmaktadır (Evcim ve ark. 2005). Tarım işletmelerinde saat başına özgül yakıt tüketimi aşağıdaki gibi hesaplanmıştır: Y 0 =0,12 x 57BG=6,84 lt/saat Çizelge 6 da ürün çeşidine göre dekar başına makine çekigücü kullanım süreleri ve bu sürelere ait mazot tüketimi verilmiştir. Çizelgeden de görüldüğü gibi en fazla yakıt tüketimi dekar başına 14,43 lt ile pamuğa aittir. Endüstri bitkilerine harcanan diesel yakıt miktarı 10 litre/da civarında ve üzerinde bulunurken, nohut ve buğday için harcanan yakıt miktarı 10 lt/da nin altında kalmaktadır. Buna karşılık portakal ve domateste tüketilen yakıt miktarı yine endüstri bitkilerinde olduğu gibi 10 lt üzerinde gerçekleşmektedir. Devletin ödediği, mazot desteğiyle, tüketilen mazot masrafının karşılaştırması Çizelge 7 ve 8 de verilmiştir. Tarımsal Faaliyette Kullanılan Mazot İçin Çiftçilere Destekleme Ödemesi Yapılmasına İlişkin Tebliğe göre ortalama tüketim miktarı dikkate alınarak, litre başına 30 YKr ödeme yapılacağı belirtilmiştir. Buna göre Çizelge 7 de görüldüğü gibi meyve ve sebzelere verilen destek dekar başına 1,50 YTL olup, baklagiller, hububat ve yumru bitkilere verilen destek 2,40 YTL ve endüstri bitkileri yağlı tohumlara verilen destek miktarı 4,50 YTL hesaplanmıştır. Verilen bu destek miktarı, işletmede gerçekleşen yakıt masrafı ile kıyaslandığında; desteğin, yakıt masrafını karşılama oranının ürünlere göre %5,27-%24,85 arasında olduğu görülmektedir (Çizelge 8). Genel olarak destekleme miktarı değerlendirildiğinde desteklenecek mazot miktarına ödenen 30YKr/lt nin çok düşük olduğu ve bu değerin mazot fiyatlarındaki artışla oransal olarak azaldığı bulunmuştur. Mazot desteği ödemesi aşamasında kesilen %0,2 lik banka komisyonu da verilen destek tutarını biraz daha düşürmektedir. Ayrıca, Tebliğe yer alan dekar başına desteklenecek mazotun ortalama tüketim miktarı incelendiğinde, meyve ve sebze gibi ürünlere verilen desteğin gerçek tüketimin oldukça altında kaldığı tespit edilmiştir. Mazot desteğinin dekara belli bir miktar para olarak saptanması, rafine çıkış fiyatlarının yıl içinde artmasına bağlı olarak mazot fiyatının yükselmesi karşısında destek miktarının azalmasına neden olmaktadır. Mazot desteği verilmesine ilişkin Bakanlar Kurulu Kararının yayınlandığı tarihten sonra, Ağustos ayı pompa çıkış fiyatı 2,10YTL iken, yaklaşık olarak %14,8 lık bir fiyat artışıyla 25 Mayıs 2006 tarihinde 2,41YTL ye yükselmiştir(anonim 2006c). Bu sonuca göre mazot desteğinin, mazot fiyatını 10 ayda karşılama oranındaki değişim Çizelge 9 da verilmiştir. Verilen bu destek miktarının, 10 aylık bir sürede yaşanan fiyat artışları sonucu, yakıt masrafını karşılama oranını düşürdüğü ve ürünlere göre yaklaşık olarak bu oranın %5,27 ile %20,87 arasındayken %4,6 ile %18,20 ye indiği (Çizelge 9) söylenebilir. Çizelge 6. Ürün gruplarına göre dekar başına yakıt tüketimi Harcanan makine çekigücü (saat/da) Dekar başına yakıt tüketimi (lt/da) Domates 1,98 13,54 Portakal 1,64 11,22 Buğday 1,31 8,96 Nohut 0,93 6,36 Patates 1,33 9,1 Ayçiçeği 1,26 8,62 Pamuk 2,11 14,43 Soya 1,5 10,26 Kaynak: Koral ve ark. 2000, Anonim 2005. Çizelge 7. Desteklemede esas alınan mazot tüketimi ve desteği Desteklemede esas alınan mazot tüketimi (lt/da) Mazot tüketimine verilen destek (YTL/Da) Ürün Grupları Domates 5 1,5 Portakal 5 1,5 Buğday 8 2,4 Nohut 8 2,4 Patates 8 2,4 Ayçiçeği 15 4,5 Pamuk 15 4,5 Soya 15 4,5 Kaynak: Resmi Gazete

ÖZÇELİK, A. ve O. O.ÖZER, Çiftçilere yapılan kimyevi gübre desteği ve tarımsal faaliyette kullanılan mazot için 7 destekleme ödemelerinin değerlendirilmesi Çizelge 8. Destekleme miktarı ile üretimde kullanılan mazot masrafının kıyaslanması Ürün Grupları Hesaplanan dekar başına yakıt tüketimi (lt/da) Dekar başına yakıt masrafı (YTL/lt)* Mazot desteğinin mazot masrafını karşılama oranı (%) Domates 13,54 28,44 5,27 Portakal 11,22 23,56 6,37 Buğday 8,96 18,82 12,75 Nohut 6,36 13,36 17,97 Patates 9,1 19,1 12,56 Ayçiçeği 8,62 18,11 24,85 Pamuk 14,43 30,31 14,85 Soya 10,26 21,55 20,89 * Dekar Başına Yakıt Tüketimi x (2,10) YTL Çizelge 9. Mazot desteğinin mazot fiyatını karşılama oranında yaşanan değişim (Ağustos 2005-Mayıs 2006) Ürün Grupları Mazot desteğinin mazot masrafını karşılama oranı (Ağustos 2005 tarihinde) % Mazot desteğinin mazot masrafını karşılama oranı (Mayıs 2006 Tarihinde) % Domates 5,27 4,6 Portakal 6,37 5,55 Buğday 12,75 11,11 Nohut 17,97 15,66 Patates 12,56 10,95 Ayçiçeği 12,05 10,5 Pamuk 14,85 12,94 Soya 20,89 18,2 Sonuç Destekleme politikaları; destekleme alımları, girdi, ürün ve kredi sübvansiyonları ve tarım kesimine yönelik diğer sübvansiyonları kapsamaktadır (Abay ve ark. 2005). Türkiye de uygulanan en eski destekleme politikası pazar fiyat desteği olup, 1930 lu yıllardan beri uygulanmaktadır. Girdi sübvansiyonları, gübre, tohumluk, yem, tarımsal ilaç, sulama, damızlık hayvan ve suni tohumlamada sürekli olmasa da uygulanmıştır. Türkiye de gübre tüketimine ilk sübvansiyon uygulaması 1970 li yılların ortalarına doğru yaşanan petrol krizinin gübre fiyatlarını etkilemesi sonucu başlatılmıştır. Liberal ekonomiye 1980 li yıllarda geçilmesi ile gübreye verilen destek miktarı düşmüştür. 1994 yılına kadar, gübre desteklemesi, tüketilen gübre miktarının kg başına belirli bir TL ödemesi şeklinde yapılmıştır ve zaman zaman yeniden düzenlenmiştir. 2001/2960 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile gübre desteklemesine son verilmiştir. 2005/9321 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı (7 Eylül 2005 tarih ve 25929 sayılı Resmi Gazete) Çiftçilere Kimyevi Gübre Destekleme Ödemesi Yapılmasına Dair Karar ın yayınlanması ile yeniden gübreyle ilgili desteklemeye başlanmıştır. Mazota verilen destek, gübreye verilen desteğe göre oldukça yeni olup, üretimde mazot girdisinin tarımın makineleşmesi sonucunda üretici açısından öneminin her geçen gün artmasıyla, 2003 yılında 2003/5514 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı esas alınarak hazırlanan Tarımsal Faaliyette Kullanılan Mazot İçin Çiftçilere Destekleme Ödemesi Yapılmasına İlişkin Tebliği ile girdi desteği kapsamına alınmıştır. Çalışmada her iki girdi desteği, Türkiye de yoğun olarak, üretimi yapılan bazı ürünler açısından değerlendirilmiştir. Değerlendirme sonucuna göre, gübreye verilen desteğin kullanılan gübre masraflarını karşılama oranının, endüstri bitkilerinde %3,85-33,19 arasında olduğu hesaplanmıştır. Buna karşılık hububat ve baklagillerin desteklenme oranı yaklaşık olarak %12,87 ila 24,46 civarındadır. Meyve ve sebze gibi ürünlere verilen destek miktarı ise %4 ün altında olup, destekleme miktarının sözü edilen ürünler açısından ciddi bir anlam ifade etmediği görülmektedir. Verilen mazot desteğinde ise; mazotun litresine miktarına ödenen 30YKr un çok düşük olduğu ve bu değerin bir önceki yılda dekar başına ödenenle kıyaslandığında azaldığı saptanmıştır. Devletin yapmış olduğu gübre ve mazot desteklerinin, üretici açısından bunlarla ilgili üretim masraflarını karşılama yönünden, yeterli düzeyde olmadığı ifade edilebilir. Kaynaklar Abay C., S. Akgüngör, M. Artukoğlu, N. Demirbaş ve L. Çağlayan. 1995. Planlı Dönemde Tarım Politikaları, Türkiye Ziraat Mühendisliği IV. Teknik Kongresi 9-13 Ocak 1995, T.C. Ziraat Bankası Kültür Yayınları No:26, Ankara, s.47-61. Abay, C., E. Olhan, Y. Uysal, F. Yavuz ve B. Türkekul. 2005. Türkiye de Tarım Politikalarında Değişim, Türkiye Ziraat Mühendisliği VI. Teknik Kongresi 3-7 Ocak 2005, Milli Kütüphane Ankara, Kozan Ofset, s.63-80.

8 TARIM BİLİMLERİ DERGİSİ 2007, Cilt 13, Sayı 1 Anonim 1996. T.C.Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, 7. Beş Yıllık Kalkınma Planı Özel Gübre İhtisas Komisyonu Raporu, Yayın No: DPT:2445- ÖİK:502. Anonim 2005. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, APK Daire Başkanlığı Dokümanları, yayınlanmamıştır. Anonim 2006a. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü, Web adresi:http://www.tugem.gov.tr/tugemweb/gubre_tuketi m.html, Erişim Tarihi:24.04.2006 Anonim 2006b. T.C.Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007 2013) Otomotiv Sanayii Özel İhtisas Komisyonu Traktör Çalışma Gurubu, Web adresi: plan9.dpt.gov.tr/oik35_otomotiv/traktor.doc, Erişim Tarihi:05.05.2006 Anonim 2006c. Web sayfası: http://www.tupras.com.tr Erişim Tarihi: 25.05.2006 Dinçer, H. 1976. Tarım İşletmelerinde Makine Kullanma Masrafları,Türkiye Zirai Donatım Kurumu Mesleki Yayınları, Sevil Matbası,Nisan-Ankara s.24-25. Eraktan,G., C. Abay, B. Miran ve E. Olhan. 2004. Türkiye de Tarımın Teşvikinde Doğrudan Gelir Desteği Sistemi Ve Sonuçları, İstanbul Ticaret Odası Yayın No:2004-534 s. 48-50,57-58, İstanbul. Evcim,H.Ü., E. Ulusoy, E. Gülsoylu, K.O. Sındır ve E. İçöz. 2005. Türkiye Tarımı Makinalaşma Durumu, Türkiye Ziraat Mühendisliği VI. Teknik Kongresi 3-7 Ocak 2005, Milli Kütüphane Ankara, Kozan Ofset, s. 869-892. Koral, A.İ. ve A., Altun. 2000. Türkiye de Üretilen Tarım Ürünlerinin Üretim Girdileri Rehberi, T.C. Başbakanlık Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü APK daire Başkanlığı Toprak ve Su kaynakları Araştırma Şubesi Müdürlüğü Yayın no: 104, Rehber No:16, Ankara. Olhan,E.,1997.Türkiye de Bitkisel Üretimde Girdi Kullanımının Yarattığı Çevre Sorunları ve Organik Tarım Uygulaması -Manisa Örneği- Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora tezi, Ankara. Olhan,E.,2000. Türkiye de Gübre Sübvansiyon Politikaları- İçel İli Turunçgil Üreticileri Açısından Bir Değerlendirme-, Türkiye Ziraat Odaları Birliği Yayını, ISBN:975-93976- 3-3, Ankara s.15-23. Taban, S., H. İbrikçi, İ. Oktaş, M.R. Karaman, Y. Orhan ve A. Güneri. 2005. Türkiye de Gübre Üretimi ve Kullanımı, Türkiye Ziraat Mühendisliği VI. Teknik Kongresi 3-7 Ocak 2005, Milli Kütüphane Ankara, Kozan Ofset, s.847-868. İletişim Adresi: Osman Orkan Özer Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü 06110-Dışkapı/Ankara E-posta:ozer@agri.ankara.edu.tr