EKEV AKADEMİ DERCİSİ Yıl: Sayı: 32 (Yaz 2007)'------- 209 ANKARA SUSUZ KÖYÜ CAMÜ Murat ÇERKEZ (*) Özet Susuz, günümüzdeki idarf bölünmeye göre Ankara İli, Yenimahalle İlçesi'ne bağlı bir köy yerleşimidir. Ankara'nın kuzeybatısında ve İstanbul otoyolunun takriben ilk 0 km. mesafesi içerisindedir (Harita:]). Burada tanıtmayı düşündüğümüz cami, yolun kuzeydoğusunda ve yaklaşık 200 m. mesafededir. Bilinçsiz müdahaleler sonucu asli özelliklerinin bir kısmını yitiren yapının halen mevcut plan ve mimari özellikleri, Türk Sanatı tarihi içerisinde önemli bir yere haiz bıılunduğunu göstermektedir. Şimdiye kadar gerçekleştiri/miş araştırmalarda gözlerden kaçtığını belirlediğimiz eser**, çalışmamızda, mimari ve süsleme özellikleri itibariyle etraflıca tanıtılarak Anadolu Türk mimarlık tarihi içerisindeki yeri ve önemi tespit edilecektir. Anahtar Kelime/er: Susuz Köyü, Türk Sanatı, mimari, cami. Ankara Susuz Village Masque Abstract Susuz is a village settlement belongs to Yenimahalle in the city of Ankara in the system of administartive division. it is in the northwest of Ankara and in the first 0. km. of İstanbul highway (Map:l). The mosque which we are planning to describe, is in the northeast of the way and it is away nearly 200 m. Although the building lost some part of its original distinctive features because of unconscious attempts, within its standing plan and features it reveals its own important place of in the history of Turkish art. The monument that we noticed that it was missed in the previous researchs, will be evaluated and put to place in the history of Anato/ian Turkish Architecture by describing detaily its architectural and decorative features in our work. Key Words: Susuz village, Turkish Art, architecture, mosque. *) Dr., G.Ü.Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Ankara (e-posta: m.cerkez@gazi.edu.tr). **) Çalışmamıza konu teşkil eden Susuz Köyü Camii'nden bizi haberdar eden saygıdeğer hocam Prof. Dr. Hakkı Acun 'a sonsuz teşekkürlerimi sunanm.
20 /Dr. Murat ÇERKEZ --------EKEV AKADEMi DERCİSİ CamP, köyün Ankara-İstanbul yolu girişinde ve yaklaşık 200 m. içerideki düz bir araziye inşa edilmiştir (Fotoğraf: I). Dört yönde de sokaklarla çevrilidir. Kitabesi bilinmemekle2 birlikte, daha sonra etraflıca değindiğimiz mimari ve süsleme özelliklerini esas alarak 4. yüzyıl sonu veya 5. yüzyıl başlarına tarihlendirrnek münıkündür. Eser, harimkapı açıklığı yukansındaki tamir kitabesine göre 894 ve 980 yıllarında geniş çaplı birer onarım geçirmiş ve bu sırada asli özelliklerinden bir kısmını da kaybederek günümüze ulaşmıştır. Cami, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plana sahiptir (Çizirn: ). İlk halinde, milıraha dik uzanan iki sıra ayakla üç sahna aynlarak ahşap kirişlemeli tavanla örtülmüş bir yapıya sahipken (Çizim:2), 980 yılı onanınında kuzey duvarı yıkılmış ve betonarme bir kuruluşla kuzeye doğru genişletilmiştir. Minaresi, batı cephenin kuzey kenarına yakın konumla beden duvarlan ile kaynaşmış bir kaide üzerinde yükselir. Harim kapısı kuzey kenar aksı ortalanarak yerleştirilmiştir. Kuzey yanındaki son cemaat yeri, doğu-batı doğrultuda dikdörtgen planlı, doğu cephesi yaklaşık 3 m. geri çekilerek örülmüş, betonarme muhdes bir hacimdir (Fotoğraf:2). Harim kütlesi ve son cemaat yerini müşterek örten ahşap iskeletli kırma çatı asıl haliyle alaturka kirernitlerle kaplı iken onarım esnasında Marsilya tipi kiremitlerle kaplanmıştır (Fotoğraf: ). Eser, doğu-batı doğrultusunda yamuk planlı bir avlu içerisinde yer alır. Avlu, cami. batı duvarının güneye doğru aynı bizada ve minare kaidesinin güney yanından itibaren de batıya doğru dik konurola uzatılınası sonucu bölüntüye uğramış, bu kısmına iki katlı bir bina, kuzeydoğu köşesine köy odası, kuzeybatı köşesine ise bela mekanlan yerleştirilmiştir. Avlu kapılan, kuzey duvar batı kenanna ve doğu duvar kuzey kenarına yakın kohumla yer alan basit birer açıklıktan ibaret iki adettir. Cephe yüzeyleri binanın son onarımı sırasında çimento harcı ile tamamen sıvanıp boyandığı için duvar örgüsü görülememekle birlikte, ahşap iskelet ve kerpiç malzeme kullanılarak inşa edildiği anlaşılmaktadır. Mihrap alçı, taşıyıcı sistem ve tavan bütünüyle ahşaptır. Cepheler, beden duvarlan ve örtü sisteminden ibaret iki kademe halinde algılanır (Fotoğraf: I). İkinci kaderneyi teşkil eden çatının etekleri aynı zamanda alt kaderneyi sınırlayıcı saçak görevini de yerine getirmektedir. Bina gövdesinin görünüşleri genellikle masif ve yeşil badanalı düz sıvalı duvar yüzeylerini yansıtmakla beraber pencere açıklıklaona da sahiptir (Fotoğraf: I). Pencereler güney ve kuzey cephede iki3, doğu cephede altı, batı cephede ise beş adettir. Doğu, batı ve güney cephedeki pencereler yaklaşık eş boyutlara sahip yarım daire kemerli birer açıklıktır ve bunlardan doğu, batıdaki ilk üçer pencere ile güney cephe pencereleri cami- I) Susuz Köyü 2229 parselde yer alan eser, Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun 05.04.2007/7 no'lu toplantısında alınan 05.04.2007 tarih ve 2265 sayılı karar gereğince tescil edilmiştir. 2) Yapıya ait herhangi bir kitabe halen bulunmamakla birlikte, köyün yaşlıları, vaktiyle eski harflerle yazılmış bir taşın bulunduğunu ancak, sonradan kaybolduğunu ifade etmiştir. 3) Caminin asıl haline ait kuzey rluvanndaki kapı açıklığının her iki yanında da birer pencere bulunduğunu yaşlı kişilerin aktardığı şifahi bilgilerden öğrenmekteyiz. Verdikleri bilgi dolayısıyla kendilerine sonsuz şükranlarımı sunarım.
ANKARA SUSUZ KÖYÜ CAMİİ------------ 2 nin orijinal kütlesine aittir (Fotoğraf:, 3). Cephe aksianna göre ikişer tanesi alt seviyeye aynı hizada, birer tanesi de bunlann aralan ortalanacak şekilde üst seviyeye simetrik düzenle yerleştirilerek her birine demir uçlan kenarlara sapianan basit birer şebeke hazırlanmıştır (Fotoğraf:4). Şebekeler, yatay ve düşey sıralı kalın çubuk demirlerin kare biçimi gözler oluşturacak şekilde eşit aralıklarla yerleştirilmesiyle elde edilmiş ve düğüm noktaları düşey çubukların yatay çubuklardaki deliklerden geçirilmesiyle sağlanarak prizmatik lokmalarla bağlanmıştır. Doğu cephede, sonradan ilave edilen kısma ait üç pencere de, diğer üç pencere ile aynı düzeni sergilemekle beraber, üst seviyedeki pencere kemeri saçakla birleştirilmiştir (Fotoğraf: I). Batı cephedeki muhdes pencereler minare kaidesinin kuzeyine, aynı aksı paylaşacak şekilde alt ve üst seviyelere yerleştirilmiştir. Kuzeydeki iki pencere ise son cemaat yeri kuzey duvarında yer alır ve biri cephe aksı ortalanarak üst seviyeye, diğeri batı kenara yakın konurola yerleştirilmiş enine dikdörtgen biçimi basit birer açıklıktır (Fotoğraf:2). Batı cephede kare kesitli minare kaidesine ait, kısmi taşıntılı kütle vardır (Fotoğraf:2). Kuzey yüzeyindeki tarih ibaresinden 966 yılında yapıldığı anlaşılan minarenin asıl halinde ahşap malzemeli olduğu köydeki yaşlı kişilerin verdiği bilgilerden öğrenilebilmektedir. Mevcut durum itibariyle kaide ve pabuç düzgün kesme taş, silindirik gövde ise tuğla malzemelidir. Son cemaat yeri kapısı doğu cephe güney kenarına; harimkapısı da kuzey duvar aksı ortalanarak yerleştirilmiş boyuna dikdörtgen biçimi basit birer açıklıktır. Harim kapısının yukansında mermer bir levha üzerine Latin harfleriyle yazılmış "Birinci Tamiri 894, İkinci Tamiri 980" ibaresi görülmektedir (Fotoğraf:5). Son cemaat yeri ile harimin kuzey kısmı onanınlar sırasında ilave edilmiş, herhangi bir sanat değeri taşımayan tamamen yeni birer unsurdur (Fotoğraf:6-7). Eserin sanat tarihi bakımından öneme haiz esas kısmı, bütün müdahalelere rağmen varlığını halen sürdüren ilk yapısına ait harim kütlesidir (Fotoğraf:8). Harim, kuzey-güney yönünde dikdörtgen planlı küçük bir mekandır (Fotoğraf:8). Mihraba dik iki sıra halinde ikişer adet ahşap ayakla üç sahına ayrılmış ve plan doğrultusundaki ana kirişlere oturan doğu-batı yönünde kirişleme ahşap tavanla örtülmüştür. Orta sahın, yaniara göre biraz daha geniştir ve ana kirişler dışında konsonara bindirilmiş ikinci kirişlere oturtutmak suretiyle yüksek tutulmuştur. Ana kirişler kare; diğerleri ise eşit mesafelerdeki sekizgen kesith ağaç gövdelerinden ibarettir. Kirişlerin arasındaki yüzeylere dik doğrultuda enli düz tahtalar sıralanmış ve derzlerine ince çıtalar çakılmıştır. Ayrıca bu ince çıtalann aralanna da yine aynı kalınlıktaki çıtalar çapraz konumla çalcılarak geometrik tasarımlı bir tavan kaplaması elde edilmiştir. Ayaklar, oniki kenarlıdır ve her sırada yaklaşık eşit aralıklarla aynı hizaya yerleştirilmiştir. Her ayak, alt yüzü içbükey, C ve S kavisleriyle biçimlendirilmiş birer yastığa sahiptir (Fotoğraf:9; Çizim:3). Tavan yüzeyinin bazı kısımlarına esere ayrı bir değer kazandıran kalemişi süslemeler uygulanmıştır. Kirişler, konsol aralanndaki yüzeyler, tavan eteği şeklinde adlandırabileceğimiz ahşap silmeler ve ince çıta yüzeylerinde yoğunlaşan süslemenin esasını bitkisel ve geometrik motifler meydana getirir (Fotoğraf: lo-ll). Ana kirişlerin alt yüzleri beş kollu yıldızlar ile aralarındaki sekizgenlerden ibaret tamamen geometrik bezemelidir(fotoğraf:9, l; Çizim:4). Birbirlerine bakan yan yüzleri, iki ana motif ile bunlar ara-
22 /Dr. Murat ÇERKEZ --------EKEV AKADEMİ DERCİSİ sındaki ara motifterin simetrik düzenle sıralanmasından müteşekkil bir bordür halindedir (Fotoğraf: 0; Çizim:5). Ana motiflerden biri, ince şeritlerin yaprak biçimi birer zencerek meydana getirecek şekilde düğüm ve geçmelerle birbirine bağlanmasından oluşan on yapraklı büyük bir rozet görünüşündedir. Rozetin üst kısmı palmet şeklinde sonuçlandınlmış ve göbeğine altı yapraklı bir gülçe yerleştirilmiştir. Diğer ana motifte, iki adet kanatlı rumi, iri bir palmet teşkil etmek üzere simetrik düzenle birleştirilerek merkezine bir hatayı oturtulmuş ve iki adet ince şeridin birbirine dolanmasıyla elde edilen teğetli sivri kemer biçimi bir kuşakla sınırlandınlmıştır. Ana motif arasında kalan yüzeyler, kavisli ince kıvnm dallarla birbirine bağlanan kanatlı rumi ve muhtelif çiçeklerle dolgulanmıştır (Çizim:5). Konsollara oturan ikinci kirişlerin yan yüzleri bir ters, bir düz yerleştirilmiş palmet dizisiyle bezelidir (Fotoğraf: O; Çizim:6). Konsol aralan ile ikinci kirişler arasındaki yan bölümlerde, iki adet kanatlı ruminin büyük bir palmet teşkil edecekbiçimde simetrik düzenle birleştirildiği ve ortasına da bir hatayı yerleştirildiği görülmektedir (Fotoğraf: 0; Çizim:7). Bu motifin köşeliklerine ve iki yanına "C" kavisli ince kı v nın dallar la uzanan birer hatayı daha işlenmiştir. Konsol aralannda kalan kare biçimi tavan yüzeylerinde ise palmet-çiçek kombinasyonu görülür (Fotoğraf: 0; Çizim:8). Alt ve üst uç lannda açmamış minik birer palmet bulunan iri bir palmetin ortasına baş aşağı yerleştirilmiş diğer bir palmetten çıkan ikişer kıvnm dal, yine "C" biçimi kavisle ana palmetin dört köşesine doğru uzamakta ve altı yapraklı birer çiçekle sonuçlanmaktadır. Ana kirişler ile ikinci kirişlerin alt ve üst yanlannda yer alan, ince bir su halinde uzayıp gi den yanın yaprak ve "s" kıvnmlı şeritler, ana bordürleri sınırlayıcı niteliktedir (Fotoğraf: 0). Ana kirişlerin yan salııniara bakan yüzleri ile tavan eteğini dolaşan ahşap silmeler, kısa kenarlan birer palmetle nihayetlenen kartuş dizisiyle süslenmiş (Çizim:9); ikinci kirişlerin arasında kalan yüzeylere de, orta sahna yönelen yüzeydeki motifler aynen tatbik edilmiştir (Çizim:7; Fotoğraf;2). Tavan kaplamasındaki inceçıtalaradamla veya yaprak görünüşlü küçük motifler yapılmıştır (Fotoğraf: 2). Kalemişi süslemeler iki farklı teknikle uygulanmıştır. Ana kirişlerin alt yüzlerindeki geometrik bezemeler, yer yer dökülmüş parçalardan anlaşıldığı kadanyla bez üzerine; diğerleri ise doğrudan ahşap yüzeyine nakşedilmiştir. Süslemelerde hakim olan renkler kınnızı, koyu mavi, yeşil, kirli san ve beyazdır. Zeminde daha çok kırmızı kullanılırken, motifler ince siyah çizgilerle konturlanmıştır. Tavanın halen mevcut uzunluğu yapının esas boyutlan hakkında fikir vericidir. Zira; asli haline ait kuzey duvan, ahşap tavanın bittiği ve şimdiki betonarme ilave kısmın başladığı yerde olmalıdır. Nitekim belirgin dilatasyon izleri yapılan tahribatı açıkça gözler önüne sermektedir. Duvarlar, herhangi bir süsleme unsuru taşımayan düz yüzeyler halinde sıvanarak beyaz yağlı boya yapılmış ve geç dönemlerde alt kısımlan yaklaşık lm. yüksekliğe kadar lambri ile kaplanmıştır (Fotoğraf:?-8). Batı duvar alt seviyedekiler hariç bütün pencere açıklıklan boyuna dikdörtgen biçiminde ve içe doğru hafifçe genişleyerek mekana yönelirler. Diğerleri ise dış görünüşlerini yansıtır. Ancak hepsinin de onanın neticesi formlannın bozulduğu anlaşılmaktadır. Harimin zemin seviyesi yine onanınlar nedeniyle bir hayli yükselmiş ve döşem~si enli tahta levhalarla yapılmıştır. j
ANKARASUSUZKÖYÜCAMll------------------------- 23 Eserin ilk halinde kuzeydeki iki ayağa bindirilmiş ahşap bir kadınlar mahfilinin bulunduğu ve harimin kuzeybatı köşesindeki ahşap bir merdivenle irtibatlandığı şifahen aktanlmış bilgilerden öğrenilebilmektedir. Mevcut mahfil ise son müdahalelerin ürünüdür (Fotoğraf:?). Mihrap, güney duvar aksına yerleştirilmiş dört kenarlı girinti yapan bir niş biçimindedir ve tamamen alçı malzemelidir (Fotoğraf:l3; Çizim:lO). Cephe yüzeyine göre boyuna dikdörtgen bir kütle halinde biraz taşıntılıdır. Harim tarafındaki iki köşesine, iki sıra mukarnaslı başlığa sahip birer sütunce yerleştirilmiş ve kavsarası beş sıra mukamasla hareketlendirilmiş, mihraba dikdörtgen bir çerçeve teşkil etmek üzere de iki yan ve üst kenan dolaşan bordürler yapılmıştır. Mihrap çerçevesinin dış bordürü dar, düz bir yüzeye sahiptir ve içeri doğru sırasıyla "L" kesitli bir kanal, içbükey kesitli bir bordür, bir düz silme, hafif taşıntılı bir bordür, enli düz bir bordür ve bir kaval silmeden sonra niş çevresindeki düz yüzeye geçilmiştir. Ayrıca kavsara bizasının biraz aşağısında iki yandaki bordürden yatay uzanarak mukamas sıralarına göre basamak gibi kademelenen ve tepede birbirine bağlanan ince kaval silme ile kavsaraya sınır çekilmiştir. Milırabın bütün yüzeyi, kalıplama tekniğiyle hazırlanmış yazı, bitkisel ve geometrik motiflerle süslüdür (Fotoğraf:l4-5). En dıştaki bordürde, defalarca yapılmış badanalar neticesi tam görülememekle beraber, bitkisel süslemenin izleri seçilebilmektedir. İçbükey kesitli ikinci bordür, Kelime-i Tevhfd yazısının tekranndan ibaret yazı levhası şeklinde değerlendirilmiş, yazılar arasındaki zemin yüzeyi de helezoni kıvnmlar halinde uzayıp giden rumi benzeri motiflerle dolgulanmıştır. Üçüncü bordüre geçme zencerek; dördüncü bordüre ise yüzeyden hafifçe kabartılarak zikzaklı zencerek motifi işlenmiştir. Beşinci ve en geniş bordür, kırık hatlarla teşkil edilmiş oniki kollu yıldızlardan müteşekkil geometrik korupozisyona sahiptir (Çizim:ll). Yıldıziann her koluna çintemani tarzında üçer minik yaprak, göbeklerine de birer çarkıfelek motifi kabartılmıştır. Kaval silmelerin gövdeleri verev çizgilerle hareketlendirilmiştir. Niş çevresindeki düz yüzey ile gövdesi, altı kollu merkezi bir yıldızdan çoğalan, kırık hatlardan müteşekkil, iç içe geçmiş altı ve oniki kenarlı bir şemanın sürekli tekranndan ibaret geometrik kompozisyonla doldurulmuştur (Fotoğraf: 5; Çizim: 2). Merkezdeki yıldıziann her koluna birer yaprak kabartılarak yıldız çiçeği teşkil edilmiştir. N iş gövdesinin kenarlan diğerleriyle aynı görünüşte kaval silmelerle çerçevelenmiştir. Kavsaranın en alt kısmı yine Kelime-i Tevhfd yazısının yer aldığı bir bordür şeklinde değerlendirilmiştir. Sütunceler poligonal birer gövdeye sahiptir ve kalıniaşmış badana tabakasından seçilebildiği kadarıyla, kübik görünüşlü mukarnaslı başlıklannın hem harime hem de birbirlerine bakan yüzeylerine, kırık hatlarla teşkil edilmiş çarkıfeleğe benzeyen geometrik süslemeli birer rozet kabartıimıştır (Fotoğraf: 5). Mihrap nişi, zeminin yükselmesi nedeniyle takriben yan seviyesine kadar gömülmüştür. Mihrap kütlesinin yukarısındaki duvar yüzeyinde, aksı ile ortalanarak ve alçıdan hazırlanan bir yuva içerisine oturtulmuş Milet işi kase dikkat çekici diğer bir süsleme unsurudur (Fotoğraf: 6). Kasenin göbeğinde dört adet palmet motifinin haçvari düzenle birleşmesinden meydana gelen merkezi bir motif vardır. Etrafındaki yüzey dal ve yapraklada; kenar yüzeyleri ise radyal çizgilerle dolgulanmıştır. Desen, renksiz şeffaf sır altına kobalt mavisi ve siyah renkler kullanılarak uygulanmıştır.
24 /Dr. Murat ÇERKEZ --------EKEV AKADEMİ DERCİSİ Minber, milırabın hemen batı yanında yer alır ve ahşap malzemeyle muhtemelen son ananmda yapılmış sanat değeri taşımayan yeni bir unsurdur (Fotoğraf: 3).... Susuz Köyü Camii 'nin mihrap aksına paralel iki sıra halindeki ikişer ahşap ayak tarafından üç sahna aynlan hariminde, orta sahın yan salııniardan biraz daha geniş ve yüksek yapılarak bazilikal bir görünüş ortaya çıkmıştır. Bu tarz cami menşeinin Orta Asya 'ya kadar uzandığı4, Anadolu' da Selçuklu, Beylikler ve daha sonraki dönemlerde de bazı farklılıklarla aynı geleneğin devam ettiği bilinmektedirs. Mevcut eserlerden pek az kısmında mihrap duvanna paralel uzanan sahınlar6 bulunmakla birlikte, büyük çoğunluğunda mihrap aksı boyunca dikdörtgen planlı bir iç mekanın değişik sayılarda salııniara aynldığı, orta salının genellikle daha yüksek ve geniş yapıldığı görülmektedir 7. Kastamonu Kasabaköy Candaroğlu Mahmut Bey C., Bey- 4) A. Kuran, "Anadolu' da Ahşap Sütun/u Selçuklu Mimarisi ", Malazgirt Armağanı (2. Baskı), Ankara 993, s.ı79-86(8ı). 5) Ahşap destekli belli başlı camiler hakkında bilgi için bkz., K. Otto-Dorn, "Seldschukische Holzsiiulenmoscheen in Kleinasien", Aus Der Welt Der Islamisehen Kunst, Festschrift für Ernst Kühnel, Berlin 959, s.59-88; aynı yazar, "Der Seldschukische Moscheenbau in Kleinasien", Instit~t für Auslands-Beziehungen, Stuttgart, Zeitschrift für Kulturaustausch, 2-3, 96f, s.58-ı63; G. üney, Ankara'da Türk Devri Yapıları, Ankara 97; O. Aslanapa,. Türk Sanatı, II, Istanbul 973, s.72-79; aynı yazar, Anadolu'da İlk Türk Mimarisi Başlangıcı ve Gelişmesi, Ankara 99, s.63-69; Y. Erdeınİr, ''Tokat Yöresindeki Ahşap Camiierin Kültürümüzdeki Yeri", Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 986), Ankara ı 987, s.295-32; A. Kuran, a.g.m., s. 79- ı 86; H. Çal, Niğde Şehrindeki Ahşap Tavan/ı Camiler ve Mescitler, Ankara 2000. 6) Bu tarzdaki eserlerden Afyon Ulu Camii (272) için bkz., Otto-Dorn, "Seldschukische Holzsiiulenmoscheen... ", s.59-64, Abb. I ve S. Erken, Türkiye'de Vakıf Abide/er ve Eski Eser/er, I (İlaveli II. Baskı), Ankara 983, s.94-00; Sivrihisar Ulu Camii (275) için bkz., K. Otto-Dorn, "Die Ulu Dschami in Sivrihisar", Anadolu (Anatolia), IX, 965, Ankara 967, s.l6-68; Niğde Şah Mescidi (43) için bkz., E.Diez-O.Aslanapa-M.M.Koman, Karaman Devri Sanatı, İstanbul 950, s.58; A. Kızıl tan, Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler, İstanbul 958, s.32-34; Çal, a.g.e., s.3-0. 7) Konya Sahip Ata Camii ( 258): H. Karamağaralı, "Siihib Ata Ciimii 'nin Restitüsyonu Hakkında Bir Deneme", Rölöve ve Restorasyon Dergisi, 3, Ankara 982, s.49-75; Ankara ~rslanhaııe Camii (3.yy.): Otto-Dorn, "Seldschukische Holzsiiulenmoscheen...", s.64-69, Abb.9 ve üney, a.g.e., s.20-24, Plan 2 a-b; Beyşehir Eşrefoğlu Camii (297/99): Kızıltan, a.g.e., s.36-46, R.l3 ve Otto-Dorn, "Seldschukische Holzsiiulenmoscheen...", s.77-84, Abb. 26; Kastamonu Kasabaköy Candaroğlu Mahmut Bey Camii (366): M. Akok, "Kastamonu'nun Kasaba Köyünde Candaroğlu Mahmut Bey Camii", Beliete n, C.X, Ş,.37, Ankara 946, s.293-30l ve Kızıl tan, a.g.e., s.55-62; Beyşehir Köşk ~öyü Mescidi (4.yy.): Y. Onge, "Anadolu'da XIII.-XIV. Yüzyılın N akışlıahşap Camilerinden Bir Ornek: Beyşehir Köşk Köyü Mescidi", Vakıflar Dergisi, IX, Ankara 97, s.29-296; Konya Meram Mescidi (402-424): Diez-Aslanapa"Koman, a.g.e., s.l42 ve Kızıltan, a.g.e., s.24, R.6; Ankara İlyakut Köyü Camii (4.yy.sonu-l5.yy.başı): H. Acun, "İlyakut (İlyağut) Köyü Camii", EJOS, IV (200 ı) ( =M.Kiel, N.Landman&H. Theunissen-eds. ), Proceedings of the ı l th International Congress of Turkish Art, Utrecht-The NetherlanC:s, August 23-28, ı999, No.2, -22; Ayaş Ulu Camii (5.yy. başı): Otto-Dorn, "Seldschukische Holzsiiulenmoscheen...", s.72, Abb. 20 ve B. Karamağaralı, "Ayaş Ulu Camii", Ayaş ve B ünyamin Ayaşi, Tarihte-Günümüzde Ayaş ve Bünyamin Ayaş-i Sempozyumu (Ayaş, 2-4 Temmuz 993),Ankara 993, s.53-59; Merzifon Sultan II. Murad Camii (426): M. Çerkez, Merzifon 'da Türk Devri Mimari Eserleri, (A.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2005, s.l79-ı93; Kastamonu Küreihadit Köyü İsmail Bey Camii (45~): Kızıl tan, a.g.e., s.64-68; Ayaş B ünyamin Camii (5.yy. sonu): Erken, a.g.e., s.48-483; Karaman Ilisra Köyü Camii (533 onarımı): Diez-Aslanapa-Koman, a.g.e., s.04-05, Ş.ı46; Kınkkale Bal! Şeyh Yukan Camii (6.yy.): Erken, a.g.e., s.5l-53; Yozgat Divanlı Köyü Camii (678): H. Acun, "Yozgat ve Yöresi Türk Devri Yapılan", Vakıflar Dergisi, XIII, Ankara 98, s.635-75 (s.640, Plan 3); yayınlara geçmiş bazilikal şemadaki eserlerin başlıcalarıdır. Ancak aynı tarzdaki eserlerin dahafazla sayıda olduğu bilinmektedir.
ANKARA SUSUZ KÖYÜ CAMİİ------------- 25 şehir Köşk Köyü Mescidi, Ankara İlyakut Köyü C., Merzifon Sultan II. Murad C., Ayaş Ulu ve Bünyamin C., Kırıkkale Bali Şeyh Yukan C., plan ve örtü şekli itibariyle bu tarzı yansıtan en yakın benzerleridir, ancak iç mekan boyutlan, ahşap direkierin biçimi, pencere şekli ve sayısı gibi çeşitli unsurlar bakımından bazı farklılıklar göstermektedir. Camiye sanat tarihi bakımından estetik değer kazandıran kalemişi süslemelerin benzerlerine yine aynı bölgede, Ankara cami ve mescitlerinde rastlamaktayız. İlyakut Köyü Camii (4.yy. sonu-5.yy. başı), Poyracı Mescidi (4.yy. sonu-5.yy. başı), Eyüp Mescidi (5.yy. başı) ve Örtmeli Mescid (5.yy. başı)b, Susuz Köyü Camii gibi kirişleme ahşap tavanlı birer eserdir ve süslemelerin kullanıldığı yerler, renk, motif ve kompozisyon itibariyle sanki aynı ustanın elinden çıkmışçasına yakın benzerlik sergilemektedir. Eser, alçı mihrabı bakımından da dikkat çekicidir. Mihrap nişinin biçimlendirilişi, kalıplama tekniği kullanılarak yapılmış geometrik, bitkisel ve yazılı bezerneler yanı sıra Milet işi kase itibariyle en yakın benzerlerini, Ankara'daki 4. yüzyıl sonu ile 5. yüzyıl ilk yansına ait pek çok eserde de görmek mümkündür. Nitekim, İlyakut Köyü C., Poyracı M., Eyüp M., Hacı İvaz M. (5.yy. ilk çeyreği), Ahi Elvan C. (5.yy. ilk çeyreği), Geneği M. (5.yy. ilk yansı), Molla Büyük M. (5.yy. ilk ymsı), Direkli C. (5.yy. ilk yarısı), Hacı Doğan M. (5.yy. ilk yansı), Hacettepe C. (5.yy. ilk yansı), Rüstem Nail M. (5.yy. ilk yansı), Hacı Seyit M. (5.yy. ilk yansı), Ayaş Ulu C., Başayaş Köyü C. (5.yy. ilk yarısı) ve Kalecik Saray C. (5.yy. ilk yansı) mihraplan9, dört cepbeli birer niş; harim tarafındaki iki köşesine yerleştirilmiş kübik görünüşlü, iki sıra mukarnaslı başlığa sahip sütunceleri; mukarnaslı kavsaralan; mihraba dikdörtgen bir çerçeve teşkil etmek üzere iki yan ve üst kenarlan dolaşan yazı-süsleme bordürleri; hem kavsarayı, hem de bordürleri sınırlayan kaval silmeler itibariyle çok yakin benzerlikler sergilemektedir. Ancak boyut, derinlik, mukamas sırası ve süslemeler bakımından bazı farklılıklar vardır. Kelime-i Tevhfd yazılı bordür ve sütunce başlıklanndaki motifler hepsinde aynen kullanılmıştır. Susuz Köyü C. mihrabındaki oniki kollu geometrik kompozisyon, Hacı Doğan M., Rüstem Nail M., Hacı Seyit M., Ayaş Ulu C., Başayaş Köyü C. ve Kalecik Saray C. mihraplarında da uygulanırken, iç içe altıgen ve onikigenlerden müteşekkil kompozisyon ise sadece İl yakut Köyü C. mihrap nişinin alt bölümünde görülür. Öte yandan, bu dönem milıraplan için ayrı bir öneme haiz Milet işi kase uygulamasının değişik varyasyonianna Ahi Y~up C. (392), Başayaş Köyü C., Hacı Doğan M., Örtmeli M. ve Molla Büyük M. mihraplannda da rastlanmaktadır. Bu tarz uygulamanın yaygın olmamakla beraber, 4.-5. yüzyıl Beylikler döneminde ortaya çıktığı bilinmekte ve Ankara dışında; 4. yüzyıla tarihlendirilen Ermenek Ulu C., Konya Kazım Karabekir C., Sivrihisar Haznedar C. mihraplannda da görülmektediri O. 8) İl yakut Köyü Camii kalemişi süslem~leri için bkz., Acun, İl yakut (İlyağut) Köyü Camii",... s.2-4; "Poyracı Mescidi, Eyüp Mescidi ve Ortmeli Mescid kalemişi süslemeleri hakkında bkz., Z. Uysal, Ankara Mescitlerinde Kalem Işi Süslemeler, (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayın! anmaını ş Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale 200; aym yazar, "XIV-XV. Yüzyıl An~ara Mescitlerinde Kalemişi Süslemeler", Ulusifır arası Sanat Tarihi Sempozyumu Prof.Dr.Gönül Oney'e Armağan, 0-3 Ekim 200, Bildiriler, Izmir 2002, s.579-589. 9) Adı geçen ınihraplarla ilgili aynntılı bilgi, çizim ve fotoğraf için bkz., B. Eskici, Ankara.~hrabları, Ankara 200; A. Karaçağ, Beylikler Devri Mimarisinde Alçı Süslemeler, (T.C. Selçuk Uruversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya 2002. lo) Eskici, a.g.e., s.304.
26/ Dr. Murat ÇERKEZ--------EKEV AKADEMİ DERCİSİ Susuz Köyü Camii, kitabesi bulunmamakla birlikte, yukarıda etriıflıca değerlendirip benzerleriyle karşılaştırdığımız bazilikal plan şeması, kirişleme ahşap tavan örtüsü, kalemişi süslemeleri, alçı mihrap uygulaması ve Milet işi kase gibi özellikleri esas alındığında, 4. yüzyıl sonu ile 5. yüzyıl özellikleri sergileyen karakteristik Ankara camilerinden birisidir. Sonuç olarak yapı, bazilikal şeması bakımından Selçuklu geleneğini yansıtmakla beraber, kalemişi süslemeleri ve alçı mihrabı ile bir Erken Osmanlı dönemi eseri olarak belirmektedir. Araştırmamız sonucu, caminin bilinçsiz onanın ve bir takım ilavelerle büyük ölçüde tahribata uğradığı ortaya çıkmaktadır. Beklentimiz, bir an önce ehli kişi ve kuruluşlarca gerekli girişimlerin yapılarak özgün şekline kavuşturulması ve sonsuza kadar yaşatılmasıdır. li- iiiijii'itç o...,. - ~ --... -".-~ ~ -!Ll'ouı: - - ıiitlôw ---...,. KUZEY Harita : Susuz Köyü'nün yeri (www.yenimahalle.gov.tr'den)
ANKARASUSUZKÖYÜCAMÜ------------------------- 27 ' ı ı o ı ı ı ı ı ı ı ' ı ı ı ı ı ı ı a ı ı ı l> Susuz Köyü Camii restltüsyon puin (M.Çerkoz) susuz KOVO camup~&q (V,G.H.Abd.Yp.Jş,lloJ.Bfk.ArJ,den deoıttlrlıeı.t) Çizim 2 Çizim ı o 0 20 * 40 SOcm. Yastık profilasyonu Çizim 3 O 0 2D JOcriı Çizim4
28 Dr. Murat ÇERKEZ --------EKEV AKADEMİ DERCİSİ o 0 20 30 40 SO cm Ana kiriş yan yüzü süsıemesi Çizim 5 tkinci kiriş yan yüz süsjemesi Çizim 6 o 5 0 cm Konsol arası yan yüz süslemesi Çizim 7 o ıo 20 30 40em Tavan eteği süslemesi Çizim 9 o 5 0 cm Konsol arası tavan süslemesi, Çizim 8
ANKARASUSUZKÖYÜCANUİ--------------------~--- 29 ÇizimlO o s ıo ı-to:;;;;! ıoan ı Mihrap bordür sosıemesl Çizim ll s 0 zoon Mitırap nlfl ve yqzeyi sılsiemesl Çizim 2
220 /Dr. Murat ÇERKEZ --------EKEV AKADEMİ DERCİSİ ı! Fotoğraf 2: Kuzeybatıdan genel görünüş Fotoğraf 4: Pencere şebekeleri
ANKARASUSUZKÖYÜCAMÜ------------------------~ Fotoğraf 5: Harim kapısı ve tamir levhası Fotoğraf 7: Harimin kuzeyindeki ilave kısıma güneydenbakış Fotoğraf 8: Esas barim mekanının kuzeyden görünüşü
222 /Dr. Murat ÇERKEZ --------EKEV AKADEMİ DERCİSİ Fotoğraf 9: Harim mekanı ahşap örtü sistemi Fotoğraf 0: Tavandaki kalemişi süslemeler Fotoğraf 2: Tavan ete ği ve kiriş arasındaki kalemişi süslemeler
ANKARA SUSUZ KÖYÜ CAMİİ------------- 223 Fotoğraf 3: Mihrap ve minberin görünüşü Fotoğraf 4: Mihrap süslemelerinden detay
224 /Dr. Murat ÇERKEZ --------EKEV AKADEMİ DERGiSİ Fotoğraf 5: Mihrap süslemelerinden detay