Mehmet PINAR 1 DEMOKRAT PARTİNİN MUŞ TEŞKİLATLANMASI ve FAALİYETLERİ

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 21, Aralık 2015, s. 124-141 Mehmet PINAR 1 DEMOKRAT PARTİNİN MUŞ TEŞKİLATLANMASI ve FAALİYETLERİ Özet Türkiye Cumhuriyeti, kuruluşundan II. Dünya Savaşı nın sonuna kadar geçen 23 yılı tek parti idaresi altında geçirmiştir. Ancak 1945 in başından itibaren içte ve dışta meydana gelen gelişmeler ülkede çok partili hayata geçişin şartlarını oluşturmuştur. Bu dönemde Cumhuriyet Halk Partisi ne karşı ilk kurulan parti Nuri Demirağ liderliğindeki Milli Kalkınma Partisi olmuştur. Ancak geniş halk kitlelerini peşinden sürükleyerek Cumhuriyet Halk Partisi nin 27 yıllık iktidarına son verecek olan siyasi parti 7 Ocak 1946 da Celal Bayar liderliğinde kurulan Demokrat Parti olmuştur. Demokrat Parti, merkezi teşkilatlanmadan sonra Doğu Anadolu da örgütlenme faaliyetlerin başlatmıştı. Muş ta teşkilatlanma sürecinde bazı sıkıntılar ortaya çıkmış, Demokrat Parti özellikle bölgenin siyasetinde belirleyici konumunda olan tarikatları ve aşiretleri kendi yanına çekerek ağırlığını Muş ta hissettirmeyi başarmıştı. Bu çalışmada amacımız çok partili yaşamla birlikte başlayan yeni siyaset anlayışının bölgede nasıl bir değişikliğe neden olduğunu ve toplum nezdinde bunun nasıl bir karşılığı olduğunu tartışmaktır. Anahtar Kelimeler: Demokrat Parti, Doğu Anadolu, Muş, Seçim. ORGANIZATION and ACTIVITIES of MUŞ of the DEMOCRAT PARTY Abstract Single-party period of the Republic of Turkey lasted 23 years. The Republic of Turkey, from its foundation to the end of the World War II, was governed by single-party. However developments occured both within and outside the country from the beginning of 1945, created the conditions for transition to multi-party regime. The first party founded against Republican People's Party was National 1 Yrd. Doç. Dr. Yüzüncü yıl Üniversitesi, Tarih ABD. mmetpinar@gmail.com

125 Demokrat Partinin Muş Teşkilatlanması ve Faaliyetleri Development Party under the leadership of Nuri Demirağ. Yet the Democratic Party, which was founded by Celal Bayar on January 7, 1946, became the first of the opposition parties to rise to power by taking support of large majority of the Turkish population andended the 27-year rule of Republican People's Party. Democratic Party from the center of the organization after the organization had launched activities in Eastern Anatolia. Some difficulties have emerged in the organizational process in the Democratic Party sects and tribes, especially in the decisive position in politics, which was able to pull its weight felt in the next Muş In this study, our aim is to cause a change in how the beginning of a new understanding with live multi-party politics and in society that it is to discuss how the money. Key Words: Democratic Parti, Eastern Anatolia, Muş, election. GİRİŞ Demokrat Parti (DP) 7 Ocak 1945 te kurulduktan sonra Anadolu nun birçok yerinde teşkilatlanma çalışmalarını başlatmıştı. Teşkilatlanma çalışmaları DP nin ilk dönemlerinde ekonomik nedenlerden de ötürü sıkıntılı geçmişti. 2 Teşkilatlanma ilk dönemlerde oldukça yavaş ilerlemiş, halk partiye ilgi göstermesine rağmen teşkilatlanma girişimlerini sürdürenler bazı yerlerde valilerin engelleriyle karşılaşmışlardı. Ahmet Emin Yalman İlk zamanlarda genişleme imkânları şiddetli baskı altında idi. Her nerede teşkilat kurmak üzere bir müteşebbis heyet getirilse, bu heyet tek parti devrinin valileri ve CHP ocakları tarafından türlü türlü yollardan korkutuluyor, çekilmeye zorlanıyordu 3 diyerek bu düşünceyi doğrulayan yönde bir ifade kullanmıştı. Celal Bayar, teşkilatlanma çalışmalarıyla ilgili, Partimizin yurt içinde serilip gelişmesi yolundaki çalışmalarımızdan bugüne kadar aldığımız netice bizi memnun etmektedir. Ağır ve dikkatli hareket etmemize rağmen, ilk il müteşebbis heyetini kurduğumuzdan beri, bir buçuk ay gibi kısa bir sürede on altı il merkezi otuz altı kaza merkezinde ve ayrıca bucaklarda müteşebbis heyetleri kurulmuştur 4 diyerek teşkilatlanma çalışmalarının iyi yönde olduğunu vurgulamıştı. Adnan Menderes, 17 Temmuz 1946 da Aydın da yaptığı konuşmada; partilerinin kuruluşunda, Cumhuriyet Halk Partisi nin (CHP) özellikle doğu illerinde DP nin teşkilat kurmasını engellediği iddiasında bulunmuştu. Metin Toker, İnönü, Bayar a demiştir ki: Hudut bölgelerimizde ve Doğu da Parti teşkilâtları kurmayalım. Siz kurmayınız, biz de bizimkileri lağvedelim. Oralar halkı vuruşkan, ateşli kimselerdir. Particiliğin milli birliği bozmasından endişe ederim. Şüpheci Bayar, kendi kendine düşünmüştür. CHP devlettir. Oradaki teşkilâtının lağvetse de varlığını muhafaza edecektir. Hâlbuki biz meçhul kalacağız. Onun için bu teklifi kabul etmemeliyim. 5 diyerek DP nin Doğu Anadolu Bölgesi teşkilatlanmasında kararlı olduğunu vurgulamıştı. 2 Kenan Öner, Siyasi Hatıralarım Bizde Demokrasi, İstanbul 1948,s. 18. 3 Ahmet Emin Yalman, Yakın Tarihte Görüp Geçirdiklerim, İstanbul 1970,s.52. 4 Cumhuriyet, 14 Mart 1946. 5 Metin Toker, Tek Partiden Çok Partiye, Milliyet Yayınları, İstanbul 1970, s.141.

Mehmet Pınar 126 Bayar ise Şarkta bir jandarma ve ordumuz varsa da orada lisanımız, kültürümüz hülasa bir şeyimiz yoktur. Bu itibarla Demokrat Parti Şarka gitmek kararındadır. 6 diyerek Doğu Anadolu teşkilatlanmasının gerekli olduğunu vurgulamıştı. İsmet İnönü, Yalnız Cumhuriyet devrinde, bazı Doğu bölgelerimizde, her biri bir sefer sayılabilecek, on kadar hareket olmuştur. Eskiden gelen ve türlü anlaşmazlıklar yüzünden yeniden çıkan bu olayların her birinde hesapsız insan, mal ve para kaybettik. On seneden beri sükûnete kavuşan bölgelerimiz, hudut ötelerinden gelebilecek tesirlere temiz bir vatanseverlikle karşı gelmektedir. Şimdi bu hududa, Parti teşkilâtlarının birbirine hiç inanmayan feryatlarını götürmekten sakınmalıyız. Geçmiş hadiselerin ve İskân Kanununun kırgınları içinde, herhangi bir dağ başında vukua gelecek hâdise, kolaylıkla bir partiler meselesi olabilir. Ve ortada inanılacak bir müessese de olmayınca meselede hakikatin ne olduğunu bulmak mümkün olmaz. Böyle bir ruh haleti, hudut bölgelerimizin iç ve dış her türlü emniyetini tehlikeye düşürecek şartları hazırlar. Bu ihtimaller beni ciddi olarak kaygılandırdı. Yerinde tetkikler yapıp, kendimce ehemmiyetli saydığım tehlikeleri önlemek çarelerini aramak istedim. En az on vilâyetin karşılıklı siyasi teşekkülleri ve şahsiyetleriyle temas ettim. Şimdi siyasi partilerin Doğu bölgelerinde çalışmalarına karşı çok daha sakin ve huzurlu durumdayım. 7 Bu coğrafyanın aşiret yapısını da dikkate alarak particiliğin bölgenin dokusunu daha çok ayrıştıracağını, isyan hareketini körükleyeceğini düşünmüş, fakat son dönemlerde bölgenin önde gelenleriyle yaptığı görüşmeler ve bölge ile ilgili hazırlanan raporlarda eski yapıda kırılmalar yaşandığı için partileşme faaliyetlerine çok soğuk bakmamaya başlamıştı. Bu bağlamda Doğu Anadolu Bölgesi nde DP, teşkilatlanmasının hangi doğrultuda gerçekleştiğini ve Muş ilinin teşkilatlanmasında diğer doğu illerine göre farklılık ve benzerlikleri ortaya koyup tartışmaktır. Muş ta Demokrat Parti Teşkilatlanması DP, taşrada belli bir güç merkezi olmak istemişti. 8 DP, Doğu Anadolu Bölgesi ni bir cazibe merkezi haline getirmek için ciddi anlamda yatırım faaliyeti başlatmıştı. 9 Bu doğrultuda DP, Muş İl Teşkilatı 1946 yılında kurulmuş, 10 İdari Heyet e: Başkan Ferit Kılıçlar, Başkan Yardımcısı Sait Çelik, Üyeler Vahdettin Toplu, Hadi Özdemir, Hakim Söylemez, Tevfik Aykan, Vahdettin Sabuncuoğlu, Tevfik Özkan, Mehmet Öztürk, Mustafa Subaşı, Nurettin Özdemir ve Ekrem Eren seçilmişti. Heyet, çoğunlukla bakkaliye ve fırıncılık mesleği ile uğraşanlardan oluşmuştu. DP, Merkez teşkilat kurduktan sonra merkez ilçe Akçan, Azakpur, Güzeltepe bucakları ve Hasköy ilçesi ve Sronk köyünde teşkilat kurmuştu. Malazgirt ilçesinde çalışmalara rağmen teşkilat kurulamamıştı. 11 Muş ta DP nin kuruluşu ile birlikte CHP den istifa eden küskünler muhalefete geçmişlerdi. Muş ta Türk Hava Kurumu Başkanlığı ve CHP İl İdare Kurulu Üyesi olan Celal Güngör ün istifası, iktidar partisinde büyük bir sarsıntı oluşturmuş ve iktidar partisinden istifalar artmıştı. Muş Valisi olan Hamit Onat, DP ye karşı CHP'ye önemli bir ölçüde destek vermiş ve 6 Samet Ağaoğlu, Siyasi Günlük-Demokrat Parti nin Kuruluşu, Haz: Cemil Koçak, İletişim Yayınları, İstanbul 1992, s.436. 7 Murat Turan, Cumhuriyet Halk Partisi nin Doğu Örgütlenmesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir 2010,s.182. 8 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A 2-14,D,8,F.11405-4. 9 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A 3-7,D 2,F.3619-11;Sait Aşkın, Atatürk ten Günümüze Doğu Anadolu, Ankara 2002,s.63. 10 BCA, 490.01.440/847.351.2. 11 BCA, 490.01.440/1824.3.10

127 Demokrat Partinin Muş Teşkilatlanması ve Faaliyetleri aynı zamanda da siyasi tecrübelerini CHP teşkilatı ile paylaşmıştı. 12 DP nin Muş ta kısa sürede güçlü bir şekilde teşkilatlanmasının sebebi, iktidar partisinin muhalefetin çalışmalarını hafife alarak gerekli önlemleri almamış olmasıydı. DP, Doğu bölgesinde en önemli temsil gücü olan eşraf, aşiret liderleri ve şeylerle ilişkilerini sağlam zeminde gerçekleştirerek, iktidar partisinden daha iyi bir hava yakalamıştı. Batı da olmayıp da Doğu da olan iki parti arasındaki rekabette iletişim kurmaya çalıştıkları toplumsal tabanların aynı olmasıydı. Bölgenin siyasetinde ve dinamiklerinde belirleyici konumunda bulunan eşraf, şeyh ve aşiret liderleri iki parti içinde önemli aktörlerdi. İki parti de merkezden bölgedeki halkla bu kanallar vasıtasıyla iletişim kurmayı amaçlamıştı. DP, 1950 de iktidara geldikten sonra özellikle bayındırlık alanındaki projelerini Muş ta hayata geçirebilmek için çalışmalarına başlamıştı. 13 Muş u komşu illere bağlayan karayolları ve şehrin su şebekesinin yenilenmesinden başlanılmıştı. 14 Muş ta bulunan çiftçiler iktidara gelen DP den Toprak Mahsulleri Ofisi şubesinin kaldırılmamasını, bu kurumun kendilerine destek vermeye devam etmesini istemişlerdi. 15 İçişleri Bakanı Etem Menderes, DP den önce Muş ta emniyet olmadığını, DP ile bölgede yatırımların arttığını ve bu ziyaretinde Muş u Tatvan a bağlayan demiryolu hattının kısa zaman içerisinde yapılacağını bildirmişti. 16 Bu dönemde Muş ta görülen en büyük problem basına da yansıyan göçmen meselesi olmuştu. Kafkasya dan Muş a yerleşen göçmenlerle CHP döneminde başlayan rahatsızlıklar DP döneminde de devam etmiş, DP kongrelerine katılan bu göçmenlere, yerli halk devamlı şüphe ile yaklaşmış halk, kendilerini mağdur gösteren göçmenlere devlet kanalıyla kendi arazilerinin verildiği şikâyetinde bulunmuştu. Göçmenler kendilerini savunarak buraya isteyerek gelmediklerini, kendilerinin devamlı surette Muş un yerli halkı tarafından Rus kökenli olmakla suçlandıklarını, bütün bunlara karşın kendilerinin hiçbir kötü niyetlerinin olmadığını, DP İl Teşkilatı na bildirmişlerdi. 17 DP Muş Teşkilatı merkezde Şemsi Ağaoğlu başkanlığında yeniden örgütlenmişti. 18 Yeni teşkilatın kurulduğu bu kongrede özellikle Marshall planının sadece varlıklı insanlara ulaştığını, yoksul olan köylülerin bundan faydalanamadığı üzerinde durulmuştu. Tarım açısından zayıf olan Muş ta tek olan Ziraat Bankası nın rekabet ortamı sağlayamadığı için yeni bir bankaya ihtiyaç duyulduğu ortaya konulmuştu. 19 Şemsi Ağaoğlu, özellikle köylüler ile daha yakın temas kurulmasını ve partideki anlaşmazlıklara son vermek için çalışma başlatmıştı. 20 DP, 1953 te Muş ta diğer Doğu illerinde olduğu gibi yükselişe geçerek özellikle köylerde etkili bir konuma yükselmişti. Varto ilçesinde Ferit Kılıçlar başkanlığında yeniden örgütlenmişti. 21 DP Muş Teşkilatı, çalışmalarını sürdürürken Millet Partisi ndeki (MP) üyelerinin kendi partilerine katılması için yeni politikalar üretmişti. 22 1953 te Bulanık İlçesi DP Teşkilatı, Ali Turanlı başkanlığında kurulmuş olmasına rağmen 23 yaşanan ikilik yüzünden kısa bir zaman sonra genel merkez tarafından fesih edilmişti. Parti teşkilatlarının alt yapısını 12 BCA, 490.01/451.1856.5 13 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A 3-7,D 2,F.3619-27; Muş, 15 Aralık 1952. 14 Alpaslanili, 2 Kasım 1953. 15 Son Posta, 20 Kasım 1950. 16 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A 3-7,D 2,F.3619-14; Zafer, 30 Eylül 1951. 17 BCA, 030.01/41.243.10-2. 18 Muş Altınova, 23 Kasım 1953. 19 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A 3-7,D 2,F.3619-18;O. Türeli, D.P. Kongrelerden İntibalar ve Meseleleri Tahlil Muş Altınova, 25 Kasım 1953. 20 Muş Altınova, 27 Kasım 1953. 21 Muş Altınova, 30 Eylül 1953. 22 Alpaslanili, 2 Kasım 1953. 23 Muş Altınova, 27 Nisan 1953

Mehmet Pınar 128 desteklemek amacıyla Muş ta da 300 delegenin katılımı ile Genç Demokratlar Birliği kurulmuştu. 24 1954 Seçimlerinden sonra diğer Doğu illerinde olduğu gibi Muş ta da DP, tartışılmaya başlamıştı. 1955 te yapılan Muş Merkez İl Kongresi nde köylerden çok az delege çağrılması ve delegelerin çoğunun merkezden olması DP nin köy politikalarından uzaklaşıyor eleştirisine neden olmuş, bu olay Milletvekilleri Gıyasettin Emre ve Şefik Çağlayan tarafından da eleştirilmişti. 25 DP nin izlediği yanlış politikalarından DP yi Muş ta kuran Hadi Özdemir ve ekibi partilerinden istifa ederek Hürriyet Partisi ne (HP) geçmişlerdi. 26 DP Muş Teşkilatı nın içinde yer alan birçok kişi partide yaşanan bu sorunların DP yi Muş ta kuranların görevden uzaklaştırılmasına bağlamıştı. Partinin bu uygulamaları teşkilat içeresinde yer alan kişilerde fikir ayrılıklarına ve hizipleşmelere yol açmıştı. 27 DP den istifa ederek CHP ye geçen eski Milletvekili Şemsi Ağaoğlu nun ayrıldığı partiye kendine yakın olan kişileri yerleştirme eylemi olarak görülmüştü. Muş DP Teşkilatı arasındaki bu ikililik yaklaşık olarak 2 sene sürmüştü. Bu süreçte parti içi sıkıntılardan dolayı Muş taki faaliyetler durma noktasına gelmişti. Uzun bir çalışma sürecinden sonra Muş DP Teşkilatı nda ikililik ortadan kaldırılmasına rağmen 1957 Seçimlerinden sonra parti gücü zayıflamaya başlamış, DP İl Başkan Yardımcısı Mehmet Salih Çağlayan şehirdeki hayat pahalılığı, ilaç sıkıntısı ve asayiş olaylarının engellenememesi üzerine partisinden istifa etmişti. 28 DP Muş Merkez İlçe Başkanı Hulusi Alkan da partisinden istifa etmiş, istifa nedenini partiye alınan jeeplerin şahısların özel işleri için kullanıldığı ve en önemlisinin de partisinin 1946 ruhundan uzaklaştığı için olduğunu açıklamıştı. 29 1959 da Muş Hürriyet Partisi Teşkilatı nın tamamı olan 1500 üyesi ile birlikte parti teşkilatını fesih ederek DP ye katılmıştı. 30 Yine aynı tarihte DP Genel Merkezi tarafından hiçbir sebep gösterilmeden DP Muş İl Başkanı Zakir Özkan görevden alınarak yerine Zeki Dede getirilmişti. 31 DP Muş İl Teşkilatı tarafından Varto DP Teşkilatı Başkanı Niyazi Yetkiner yerine Sadık Kocaoğlu nun getirilmesi üzerine merkezin aldığı bu karar ilçede partililer arasında sıkıntıya yol açmıştı. 32 Merkezden gönderilen müfettişlerin inceleme yapmasıyla, normal kongre yoluyla gelen teşkilatların görevden alınmamasına karar verilmişti. 1959 da Muş u ziyaret eden Cumhurbaşkanı Celal Bayar ile birlikte İmar ve İskan Bakanı Medeni Berk, Malazgirt ile ilgili Tam 888 yıl önce Türkün yenilmez azmiyle bu mesut günlerimize kadar yol açan kahramanların torunlarının yaşadığı Malazgirt kasabası tarihi değerine layık bir şekilde yeni baştan imar ve inşa edilmektedir CHP döneminde hayal edilemeyen imar faaliyetlerinin kendi iktidarları döneminde yapıldığını ifade etmişti. 33 1959 da DP Muş Teşkilat Başkanlığı na Hamdi Dayı getirilmişti. 34 Hamdi Dayı, başkan olduktan sonra ekibiyle birlikte bütün ilçe kongrelerine katılmıştı. 35 DP, bu tarihten sonraki yaptığı il ve ilçe kongrelerine merkezden müfettişler göndererek sorunları ve çalışmaları daha 24 Muş Altınova,1 Mart 1954. 25 Muş Altınova, 10-13 Haziran 1955. 26 BCA, 010.09/218.676.1-11. 27 Yeni Zafer,8 Ekim 1959. 28 Şark Telgraf, 1 Mayıs 1958. 29 Şark Telgraf, 19 Eylül 1958. 30 Muş Altınova, 2 Ocak 1959. 31 Şark Telgraf, 22 Haziran 1959; Muş Altınova, 29 Nisan 1959. 32 Şark Telgraf, 7 Eylül 1958. 33 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A 3-7,D 2,F.3619-22; Vatan, 27 Ağustos 1959. 34 Yeni Zafer, 27 Nisan 1959. 35 Yeni Zafer, 6 Kasım 1959.

129 Demokrat Partinin Muş Teşkilatlanması ve Faaliyetleri yakından takip etme fırsatı bulmuştu. 36 CHP nin Muş ta ve diğer Doğu illerinde yükselişe geçmesiyle birlikte DP bölgedeki çalışmalarını arttırarak, yerel eşraf ile temaslarını daha da sıklaştırmıştı. Muş ta Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokrat Parti Çekişmesi DP nin kurulmasıyla birlikte CHP-DP rekabeti ve çekişmesi başlamıştı. CHP, Muş ta DP nin kurulmasını büyük bir tehlike olarak görmüş, Muş ta bulunan ocak sayısını arttırmıştı. 37 CHP Muş Teşkilatı, 1946 Genel Seçimlerinden sonra Muş ve Malazgirt te aslen Gürcü olan Ali Demir adlı birinin DP ile birlikte hareket ederek halkı, CHP den soğutmak istediğini, her fırsatta CHP yi eleştirerek DP yi övdüğü, köylerde Komünizm propagandası yaptığını ve rejim aleyhinde hareket ettiğini öne sürmüştü. CHP, DP nin Hasköy dışında güçlü olmadığını, 1946 Seçimlerinde zayıf olan köylerde başarı sağladığını ve Muş un önde gelen ailelerinden olan Toplu ailesinin DP yi desteklemekten vazgeçerek tekrardan kendi partilerine geçtiğini belirtmişti. 38 CHP, Muş ta kendi partilerinden DP ye geçenlerin çoğunluğunu esnafların oluşturduğunu, siyasi farklılıktan ziyade şahsi çıkarlarını ön planda tutulduğunu öne sürmüştü. 39 CHP ile DP arasındaki ilk dönem rekabete baktığımızda özelde Muş a genelde Doğu Anadolu Bölgesi ne en büyük yansıması DP nin kurulmasıyla bölgedeki gücünü kaybedebileceğini düşünen iktidarın bölgedeki ocak sayısını arttırarak teşkilatlanmaya daha çok önem vermesi olmuştu. 1950 Seçimlerinde DP nin Muş ta iktidara gelmesiyle iki parti arasındaki rekabet artmıştı. Muhalefet konumuna düşen CHP, muhalefet kültürüne alışması uzun bir süreç almıştı. CHP, Muş ta seçimi kaybettikten sonra sebepleri üzerinde durarak, özellikle işsizliğin büyük bir problem olduğunu, 8 ay kışın yaşandığı ilde tarım faaliyetlerinin kısıtlı olduğunu, fabrika ve imalathane olmadığı için hayat şartlarından memnun olmayan halkın DP ye oy verdiğini rapor etmişti. DP nin bu boşluğu kullanarak halka yapamayacağı vaatlerde bulunduğunu ve Muş halkının oyunu bu şekilde aldığını öne sürmüştü. CHP Muş Teşkilatı, iktidarda olan DP nin vaatlerini yerine getiremediği, yağ, yün ve hayvan fiyatlarının yarı yarıya düşmesinin yanında ticaretin bitme noktasına gelmesi olayını çok iyi kullanarak halka daha samimi bir ilişki kurulmasının doğru bir politika olacağını ifade etmişti. Bu doğrultuda CHP, muhtarlık seçimlerini fırsat bilerek teşkilatını yenilemiş, köylere kadar giderek yün, yağ fiyatlarının DP döneminde düştüğünü, kendi iktidarları döneminde bu tür problemlerin olmadığı propagandasını yapmıştı. CHP Muş Teşkilatı ndaki en büyük değişim muhtar adayları belirlenirken halkın eğilimlerini dikkate almaya başlamasıydı. CHP Bölge Müfettişi de Muş ta CHP nin DP karşısında aynı evin içindeki aile fertlerinin birbirleriyle dayanıştıkları gibi hareket etmeleri gerektiğini, DP zayıflasa da parti prensiplerinden vazgeçmeden rehavete kapılılmamasını istemişti. Ayrıca DP nin zararlı faaliyetlerini halka yumuşak bir dille anlatılmasını, şahsi çıkarları için partilerinden ayrıldıklarını ve kendi partilerini eleştiren DP lilere gerekli cevapların verilmesinden çekinilmemesi gerektiğini vurgulamıştı. 40 CHP, muhtarlık seçimlerine iyi hazırlandığını iddia etmesine rağmen Muş Milletvekili Nurettin ve DP İl Başkanının köyleri dolaşarak CHP seçimleri kazansa da iktidarda 36 Yeni Zafer, 14 Ekim 1959. 37 BCA, 490.01.179/713.1.2. Muş ta 1948 de CHP nin üye sayısı 1200 dü. (BCA, 490.01.179/713.2.32.) 38 BCA, 490.01.440/1824.3.4. 39 BCA, 490.01.451/1856.5-1. 40 BCA, 490. 01./179.714.1-92.

Mehmet Pınar 130 kendilerinin olduğunu bu durumda seçimi iptal edeceklerini söylediklerini öne sürmüştü. 41 CHP, DP nin muhtarlık seçimlerinde halka baskı kurduğunu, Ağrı Milletvekili Kasım Kührevi nin, Muş a gelerek Nakşibendi propagandası yaptığını, halktan zorla kendilerine oy vermelerini istediklerini, halkın seçim sırasında silahla dolaştığını, DP nin aşiret hayatını tekrar canlandırmak için faaliyette bulunduğunu, jandarmaya baskı kurarak istediklerini yaptırdıklarını öne sürmüştü. Aynı zamanda DP ile birlikte Muş ta Kürtçülük faaliyetlerinin arttığını iddia etmişti. CHP ye göre; Muş ve Doğu Anadolu nun büyük bir kısmında muhafazakâr kimliğin ağır basmasından dolayı ezanın Arapça okunması ve radyodan Kuran dinleme olayı büyük bir kesimin DP yi desteklemesinin sebepleri arasında yer almasına rağmen bölgede yağ, peynir ve hayvan fiyatlarının düşmesi DP den uzaklaşmalarının da yönünü belirlemişti. 42 Halk, çeşitli sahalarda kendi yaşamını zenginleştiren özgürlükleri iyi karşılarken, ekonomik hayattaki kayıpların ve maddi özgürlüklerin hayatlarını devam ettirme noktasında daha önemli kıstaslar olduğunu vurgulamak istemişti. 1953 ten sonra CHP, Muş ta iktidar ile ciddi bir rekabet sürecine girince DP den kopmalar başlamıştı. Parti içinde de yaşanan sorunlar 1954 DP aday listelerini etkilemişti. 43 1954 te seçimlerden önce CHP den çözülmeler başlamış, özellikle Evran Köyü nden ve Şaşkan Köyü nden istifa eden CHP liler DP ye geçmişlerdi. 44 CHP nin kalesi olarak bilinen Hasköy den 500 kişinin istifa ederek DP ye geçmesiyle burası iktidarın kalesi haline gelmişti. Mığrakom ve Erişter Köyünden de toplu istifa edenler DP ye geçmişti. 45 CHP yi destekleyen köklü ailelerden Albayrak ailesi de DP yi destekleme kararı almıştı. 46 1957 de DP Bulanık İlçe Teşkilatı nın çalışmalarında önemli sıkıntılar ortaya çıkmış, muhtarlık seçimlerinde partiden aday gösterilmemesi ve buna karşın CHP nin bütün muhtarlıkları kazanması eleştirilere neden olmuştu. 47 Seçimlerden sonra DP den CHP ye katılımlar artmıştı. 48 1957 Seçimlerinden sonra DP den istifa edenler CHP Malazgirt Teşkilatı na geçmelerine rağmen 49 bu uzun sürmemiş Malazgirt CHP Teşkilatı nda istifalar başlamıştı. 50 1958 den sonra Muş ta CHP de önemli bir toparlanma görülmüş, mahalle ocak teşkilatları ciddi ölçüde yenilenmişti. Malazgirt CHP Teşkilatı nın da güçlendirilmesine karar verilmişti. 51 İki partide partisine katılanları, karşı partiden istifaları basına taşıyarak güçlü bir konumda olduğu mesajını vermek istemişti. İki Parti arasında yatırımlar konusunda da ciddi tartışmalar yaşanmış, CHP Muş Teşkilatı, DP nin Muş ta farklı imar faaliyetlerine girdiğini fakat bunu çok çarpık bir şekilde yaptığı içim şehre bir faydasının olmadığını öne sürmüştü. 52 CHP, 1950-1954 arası DP nin yüksek miktarda dış borç almasına rağmen Muş a herhangi bir yatırımın yapılmadığını vurgulamıştı. 53 1955 te Muş- Erzurum demiryolu hattı tamamlanmış, 54 bu projenin arkasından 41 BCA, 490. 01./240.956.1-1. 42 BCA, 490. 01./240.956.1-2. 43 Muş Altınova,15 Şubat 1954. 44 Muş Altınova, 8 Ocak 1954. 45 Muş Altınova, 18 Ocak 1954. 46 Muş Altınova, 31 Mart 1954. 47 Muş Altınova, 22 Temmuz 1957. 48 Ulus, 13 Ekim 1957. 49 Ulus, 12 Ekim 1957. 50 Muş Altınova, 29 Ağustos 1958. 51 Şark Telgraf, 26 Haziran 1958. 52 Şark Telgraf, 16 Eylül 1959. 53 Abdulhadi Toplu, Temenni Ederim Anıma Şark Telgraf, 19 Ekim 1959. 54 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A 3-7,D 2,F.3619-17; Zafer,30 Eylül 1955.

131 Demokrat Partinin Muş Teşkilatlanması ve Faaliyetleri Muş-Genç Demiryolu hattı da hizmete girmişti. 55 DP ise, Muş ta yol yapımından ziraat işlerine kadar birçok alanda Muş a yatırım faaliyetlerinde bulunduğunu öne sürmüştü. 56 Muş a yapılacak en büyük yatırımın ise Muş-Tatvan Demiryolu hattının yapımının olacağı vurgulanmıştı. 57 DP, tarafından önümüzdeki süreçte bu projenin temellerinin atılacağı açıklanmıştı. 58 Muş ta yapımı gerçekleşen bayındırlık faaliyetlerinde ve özellikle demiryolu ağının inşasında Milletvekili Şemsi Ağaoğlu nun Meclis te yaptığı çalışmalar etkili olmuştu. 59 1958 de Muş u ziyaret eden Nafia Vekili Tevfik İleri de 27 yıl iktidarda kalan CHP nin Muş a hiçbir şekilde yatırım yapmadığını, kendi partisinin ise Muş u kalkındırdığını ve çalışmalarına devam ettiğini belirtmişti. 60 Vahdettin Toplu, dış piyasa fiyatlarında yaşanan değişimden yola çıkan CHP nin Doğu ya yapılan yatırımları görmezlikten gelip yok saymasının yanlış bir bakış açısı olduğunu vurgulamıştı. 61 Muş CHP İl Kongresi nde konuşan Van Milletvekili Ferit Melen, Muş ta kurulan Suni Tahta Fabrikası nın 800.000 TL zarar ettiğini, DP nin ekonomide derin bir öngörüsünün olmadığını öne sürmüştü. 62 DP, yaptığı yatırımlarla bölgede varlığını kabul ettirmeye çalışmıştı. İki Parti arasındaki rekabet, ildeki ailelere de yansımış, Muş un tanınmış avukatlarından Galip Kaynak, Muş CHP İdari Heyeti nden istifa ederek DP ye geçmesi, DP tarafında büyük bir moral oluşturmuştu. Muş un önde gelen ailelerinden ve CMP yi Muş ta kuran Felemezler Ailesi nin DP ye geçişi DP ye önemli bir güç katmıştı. HP nin Muş ta kendi kendini fesh etmiş olması da bu gelişmeyi etkilemişti. 63 CHP Muş Teşkilatı ise, DP nin can çekiştiğini, gelecek seçimlerde DP nin Muş ta esamesinin bile okunmayacağını öne sürmüştü. 64 SCF den beridir taşrada güçlü ailelerin siyaseti yönlendirmesi konusu DP ile Doğu Anadolu da tekrardan gündeme gelmiştir. Çok Partili Dönemde Muş ta Yapılan Seçimler 1-Muş ta 1946 Seçimleri 5 Haziran 1946 da iki dereceli seçim sistemi değiştirilerek, tek dereceli sistemini öngören tasarıyı kanunlaşmıştı. Seçim sisteminde önemli bir değişiklik sağlayan 4918 Sayılı Kanuna göre; seçimler tek dereceli, açık oy, gizli sayım yöntemiyle yapıldıktan sonra seçmen pusulalarının yakılması ve oy pusulalarına ad, adres, imza koyulması usulünün kaldırılarak, yerine mühürlü zarf usulü kabul edilmişti. 65 DP seçim sisteminde yapılan bu değişikliği olumlu karşılamasına rağmen tek dereceli seçim sistemini memnuniyetle karşılamalarına rağmen, seçim tarihinin belirlenen tarihten önceye alınmasını eleştirmişti. 1946 Seçimlerinde Muş tan DP den çok sayıda aday adayı olmasına rağmen teşkilatlanma gerçekleşmediği için DP seçimlere katılamamıştı. Celal Bayar, seçim işinin bu kadar aceleye getirilmesine büyük tepki göstermişti. 66 CHP Muş Teşkilatı, CHP Genel 55 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A 3-7,D 2,F.3619-29; Zafer,27 Ekim 1955. 56 Hamdi Nuri Irmak, Doğu da ve Muş ta Kalkınma Yeni Zafer, 12 Mayıs 1958. 57 Hamdi Nuri Irmak, Muş-Tatvan Demiryolu Yeni Zafer, 26 Mayıs 1958. 58 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A 3-7,D 2,F.3619-18; Şark Telgraf, 15 Nisan 1958. 59 TBMM Tutanak Dergisi, II/7, s.135 60 Şark Telgraf, 13 Ekim 1958. 61 Vahdettin Toplu, DP İktidarının İcraatı İnkâr Edilmeyecek Yeni Zafer, 29 Mayıs 1958. 62 Cevdet Karlıdağ, Ferit Melen Diyor ki Şark Telgraf, 21 Eylül 1959; Yeni Zafer, 16 Eylül 1959. 63 Yeni Zafer, 30 Mayıs-14 Haziran 1958. 64 Şark Telgraf, 30 Eylül 1959. 65 Düstur, III. Tertip, XXVII, s.1325;resmi Gazete, 6 Haziran 1946, No:6326. 66 Hüseyin Şeyhanlıoğlu, Türk Siyasal Muhafazakârlığın Kurumsallaşması ve Demokrat Parti, Kadim Yayınları Ankara 2011, s.283.

Mehmet Pınar 132 Sekreterliğine gönderdiği bir yazıda: "Cahil bulunan köylerimizi, bugün yarın hükümeti ele geçireceğiz. Şapka ve yeni yazıları kaldırarak bakiye vergileri de affedeceğiz ve bundan sonraki vergilerde yüzde yetmiş beş tenzilat yapacağız. Askerliği de bir seneye indireceğiz diyerek cahil ve masum köylülerimiz arasında zehir ve nifak saçarak propagandalarına devam ediyorlar. " 67 DP Muş Teşkilatı nı halkı kandırmakla suçlamıştı Türkiye de 21 Temmuz 1946 tarihinde yapılan genel seçimlerde Muş ta Milletvekili aday adayları Fethi Birol, Ziya Çelikoğlu, Tevfik Uluşan, Ziya Ataç, Abdülgani Aksu, Sait Mutlu, Ferit Danışman, Bekir Sıtkı Özçelik, Hilmi Tuncer, Emin Bingöl, Remzi Korokoğlu, Hüseyin Tıraş, Kamil Kotan, Rıza Kotanoğlu 68, Tacettin Akay, M. Şerif Fırat 69, Asım Yeğin, Şerif Onganer, Şükrü Ataman, Mehmet Hilmi Erenler ve İsmail Zühtü Ateş, Bari Dedeoğlu, Halil Onaran başvuru yapmışlardır. 30.313 kişinin oy kullandığı seçimlerde Halit Onaran 23.924 oy alırken, Dedeoğlu ise 27.502 oy almıştı. 70 Bu doğrultuda en yüksek oyu alan Halit Onaran ve Bari Dedeoğlu aday gösterilmişti. 71 Seçimler erkene alınmasına rağmen seçimlerde yolsuzluk olduğuna dair birçok şikayet alınmıştı. 72 Genel seçimlerden sonra yapılan İl Genel Seçimlerinde de farklı bir sonuç çıkmamış, DP İlçe Teşkilatlarını tamamlayamadığı için Ziyaret Bucağı dışında kalan yerlerde CHP kazanmıştı. 73 CHP den; Hamdi Dayı 5053, Abdülkerim Bingöl 4658, Sıtkı Mutlu 4495, Kamil Kotan 4434, Abdullah Karasu 3675, Bayram Coşkun 3610, Tevfik Aykan 2833, Hakim Söylemez 2744, DP den Sait Çelikoğlu 3982 ve Vahdettin Toplu 3752 oy almıştı. 74 Halit Onaran 75 ve Bari Dedeoğlu 76 milletvekili seçilmişti. 77 DP, çok az yerde teşkilatlanmasına rağmen aldığı oylar dikkat çekmişti. DP, belirgin bir toparlanma içinde olmasına rağmen 1947 Muhtarlık Seçimlerinde teşkilatının en güçlü olduğu yerlerde bile istediği neticeleri alamamıştı. 78 2-1950 Seçimleri Ve Muş ta Demokrat Parti İktidarı 1950 seçimi Türk siyasal hayatında serbest iradeyle yapılan, seçmenin tercihini hür bir şekilde sandığa yansıttığı ilk seçim olmuştu. Seçimlerin daha demokratik bir ortamda yapılması için DP, yeni Seçim Kanununu 7 Şubat 1950 de Meclis e getirmişti. Yapılan görüşmeler sonucunda seçim kurulları başkanlıklarına yargıçlar getirilmiş; Yargıtay ve Danıştay Üyelerinden kurulundan oluşan bir Yüksek Seçim Kurulu öngörülmüştü. Meclis teki 67 BCA, 490. 01./179.713.1 68 Kotanoğlu, Mülkiye İdadisi nden 1910 da mezun oldu. Daha önce 2 dönem Muş ta milletvekilliği yaptı. Partinin her tür kademesinde görev yapmıştı. (BCA, 490. 01.314/1287.2.29.) 69 M.Şerif Fırat, adaylar içinde en renkli simalardan biriydi. Muş Varto da doğdu. Harzem Türklerinden Hormekiyan aşiretine mensuptu. Şeyh Said isyanında milis kuvveti olarak aşiretinin başında savaştı. CHP de uzun yıllar görev yaptı. Politikanın yanında Dağların Aşkı, Gül Süleyman ve Varto ve Doğu İllerimiz adlı 3 eser yazdı. (BCA, 490. 01.314/1287.2.37.) 70 BCA, 490. 01./2519.184.1-1; TBMM Arşivi, Bari Dedeoğlu Dosyası, Sicil No:1467. 71 Son Posta, 19 Temmuz 1946. 72 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A 4-9,D 9-26,F.4439-8. 73 BCA, 490. 01.259/1033.1.37. 74 BCA, 490. 01./179.714.1-4. 75 Halit Onaran ın aldığı oy Varto da 8.640, Bulanık 7.003, Malazgirt ten 1986 oy almıştı. TBMM Arşivi, Halit Onaran Dosyası, Sicil No:710. 76 1906 da Muş ta doğdu. Muş Halkevi Başkanlığı ve 1944 te CHP Muş İdare Kurulu Başkanlığı yaptı. TBMM Arşivi, Bari Dedeoğlu Dosyası, No:1467. 77 BCA, 490. 1.0/341.1428.1;Son Posta, 26 Temmuz 1946. Bari Dedeoğlu nun 1949 da ölümü üzerine ara seçimde yerine Hamdi Dayı seçilmişti. BCA, 490. 01./77.507.1-2. 78 BCA, 490. 01./240.952.3-1.

133 Demokrat Partinin Muş Teşkilatlanması ve Faaliyetleri tartışmalara rağmen kanun 16 Şubat 1950 de Meclis tarafından onaylanmıştı. 79 1950 Seçimleri öncesinde Muş'ta CHP Muş Teşkilatı ilk kurulduğu zaman bu yapı içinde yer alan Hamdi Dayı, CHP İl Teşkilatı görevinden Nisan 1950 de istifa ederek DP ye geçmişti. Bu seçimde DP'nin Muş'taki adayları Ferit Kılıçlar ile Hamdi Dayı olmuştu. CHP nin adayları ise Mustafa Dizdaroğlu ve Şemsi Ağaoğlu'ydu. 80 Seçimler öncesinde Vatan Gazetesi, sessizliğini koruyan Muş ta CHP nin çok şansı olmadığını, DP nin seçimi kazanacağı yönünde görüş bildirmişti. 81 CHP, DP nin bir takım küskün ve yobazları bütün köylere dağıtarak asılsız propagandalar yaptırdığını, yapılan propagandalarda şapkanın kalkacağı, medreselerin tekrardan açılacağını, askerliği kaldıracağını ve vergilerin yarı yarıya düşürüleceğini söylediğini iddia etmişti. CHP nin DP nin yaptığı bu propagandaların sadece halka yönelik olmadığını memur ve jandarmaya da bu tür söylemlerde bulunduğunu ve bu propagandalar sonucunda Şeyh Said isyanına benzer bir olayın gerçekleşmesinin an meselesi olduğu iddiasında bulunmuştu. 82 CHP, bu doğrultuda DP nin seçim propagandalarını araştırmak için CHP Malazgirt İdare Kurulu Başkanı Yusuf Yaman ı görevlendirmişti. 83 CHP adayları toplam 16.039 oy alırken DP adayları 16.880 oy almışlardı. İki partinin oy oranlan CHP (%) 48,72, DP (%) 51,28 oranında olmuştu. 84 Hamdi Dayı 5053, Abdulkerim Bingöl 4658, Sıtkı Mutlu 4495, Kamil Kotan 4434, Abdullah Kuras 3675, Bayram Coşkun 3610, DP den Sait Çelikoğlu 3982, Vahdettin Toplu 3752, Celal Güngör 2965, Tevfik Aykan 2835, Hakim Söylemez 2744, Ekrem Eren 2662 oy almıştı. 85 Elde edilen bu sonuçlar sonucunda DP nin iki adayı Hamdi Dayı ve Ferit Kılıçlar seçimi kazanmıştı. 86 Bu seçimde Hamdi Dayı 17.120 oy alırken 87, Ferit Kılıçlar ise 16.640 88 oy almıştır. DP'nin ülke genelindeki seçim başarısına paralel olarak Muş'ta da bu yönde bir sonuç alınmıştı. Bu durum hem CHP'nin hem de DP'nin Muş'taki teşkilat çalışmalarına yansımıştı. Muş'ta genel olarak DP nin üye sayısında ciddi bir artış yaşanmıştı. 89 CHP, Muş ta seçimi kaybetmesinin nedenleri üzerinde durmaya başlamış, müfettişlerin yaptığı incelemeler sonucunda CHP Varto İlçe Başkanı Şemsettin Özmen gibi kişilerin DP lehine çalıştıkları tespitinde bulunmuştu. 90 CHP Bölge Müfettişi Yozgat Milletvekili İhsan Olgun, partilerinin seçimlerde iyi çalışmadığını, Muş ta seçimin kaybedilmesinin ana nedeninin DP nin propagandalarına karşı bir şey yapılamadığı tespitinde bulunmuştu. 91 Mustafa Albayrak a göre DP seçimleri kazanmasına rağmen feodal ilişkilerin geçerli olduğu sosyal ve ekonomik yaşam düzeyinin düşük olduğu Muş gibi Doğu illerinde çok da 79 T.B.M.M Tutanak Dergisi, XXIV/48,s.710;Hilmi Uran, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti Hatıralarım (1908-1950),Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2007,s.444; Piraye Bigat Cerrahoğlu, Demokrat Parti Masalı, Milliyet Yayınları, İstanbul 1996, s.37. 80 Ulus, 10 Nisan 1950; Akşam,19 Mayıs 1950. 81 Ali Saraçoğlu, Seçimler Arifesinde Vaziyet Doğu Anadolu Kaderine Rıza Gösteriyor Vatan, 28 Mart 1950. 82 BCA, 490. 01./179.714.1-4. 83 BCA, 490. 01./459.1885-4. 84 BCA. 030.01.0/51.309.7. 85 BCA, 490. 01./179.714.1-12. 86 BCA. 030.10.00/77.511.7.2;Milliyet, 16 Mayıs 1950; Yeni İstanbul, 16 Mayıs 1950. 87 Hamdi Dayı, 1924 te Muş doğdu. Ziraatle uğraşan Hamdi Dayı, CHP Muş İl Başkanlığı ve İl Genel Meclisi üyeliği yapmıştı. TBMM Arşivi, Hamdi Dayı Dosyası, Sicil No:1534. 88 1914 te Muş ta doğdu. Ortaokulu mezunu olan Ferit Kılıçlar ticaret ile uğraştı. TBMM Arşivi, Ferit Kılıçlar Dosyası, Sicil No:1824. 89 BCA. 030.10.00/77.511.7.3. 90 BCA, 490. 01./179.713.3-15. 91 BCA, 490. 01./179.714.1-9.

Mehmet Pınar 134 başarılı olamamıştı. 92 Bu seçimde genel bir bakış açısının tersine kırsalda CHP daha başarılı olmuştu. 93 CHP İl İdare Kurulu Başkan Vekili Abdullah Karasu, Meclise seçilen DP adayı Ferit Kılıçlar hakkında daha önce zimmetine para geçirmek suçundan kesinleşmiş para cezasının onandığı gösteren 3 sayfalık kesin mahkeme kararını, seçimden hemen sonra CHP Genel Sekreterliği'ne göndermişti. CHP il teşkilatı bu mahkûmiyet kararı ile Ferit Kılıçlardın milletvekili mazbatasının reddini talep etmişti. Ancak CHP'nin bu başvurusu kabul edilmemişti. 94 Genel seçimlerden sonra yapılan Belediye Seçimlerini 54 yerin belediyesini alan DP önde tamamlamıştı. CHP 26, MP 22 yerin belediyesini kazanmıştı. 95 CHP, DP nin seçimlerde yolsuzluk yaptığı iddiasıyla seçim kuruluna itirazda bulunmasına rağmen herhangi bir sonuç alamamıştı. 3- Muş ta 1954 Seçimleri 11 Şubat 1954 de DP Meclis Grubu nda seçimlerin 2 Mayıs ta yapılması karara bağlanmıştı. Seçimlerin daha sağlıklı yürütülebilmesi için bazı değişikliklere gidilmiş, seçmen kütüklerinin daha düzenli ve ayrıntılı bir şekilde düzenlenmesi, listelerden birer kopyalarının siyasi partilere verilmesi ve seçim tutanaklarının inceleme yetkisinin Yüksek Seçim Kurulu na verilmesi gibi yenilikler kabul edilmişti. 96 1954 Seçimlerinde DP özellikle ekonomi ve tarım üzerine yoğunlaşmış, seçimlerden sonra da bu iki alanda çalışmalarını sürdüreceğini belirtmişti. 97 Yapılacak genel seçim öncesi Muş'ta yaşanan gelişmelere baktığımızda; öteden beri CHP İl Teşkilatında görev almış İl Başkanı ve İl Daimi Encümenliği görevine seçilmiş Şemsi Ağaoğlu CHP'den istifa edip DP'ye geçmiş olmasıydı. 98 Bu yaşanan durum Muş ta siyasi dengelerinde yeni bir şekil alması demekti. Muş'ta 1954 Genel Seçimi için MP'de hazırlık yapan diğer bir siyasi güç olarak hazırlığını tamamlamıştı. MP Merkez İlçe Yürütme Kurulu Başkanı Şükrü Şendil, 1953 te yapacakları yıllık kongre için hazırlığı delege ve partili üyelere Muş Altınova gazetesi aracılığı ile çağrıda bulunmuştu. 99 Yine MP İl Yürütme Kurulu Başkanı Mirseyfettin Dede de Muş Altınova gazetesi aracılığı ile delegeleri ve partili üyeleri Haziran 1953 te yapacakları MP İl Yürütme Kurulu yıllık kongresine davet etmişti. 100 DP de 1954 Genel Seçimler öncesi Muş taki teşkilatlarında kongreler düzenlemişti. DP, Ocak 1954 te il ve ilçe idare kurullarının yeniden tespiti için kongre yapmıştı. 101 Yapılacak seçim öncesi İl Seçim Kurulu il genelinde seçim çalışması yürütmüştü. Muş merkezi için seçim listeleri Mart 1954 ten itibaren Kültür, Minare, Dere, Kale ve Murat Mahallerinde muhtarlıklara asılmıştı. Bu listeler Mart ayının sonuna kadar askıda kalmıştı. 1954 Seçimlerini idare etmek üzere kurullar oluşturulmuştu. İl Seçim Kurulu Başkanlığı na İl Ağır Ceza Reisi Selahattin 92 Mustafa Albayrak, Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti, Ankara 1992, s.122. 93 Hakkı Uyar, 1950 Seçimleri, Anka Yayınları, Ankara 2014, s.300. 94 BCA. 030.10.00/77.511.7.3. 95 BCA,030.01.0/51.309.4-2. 96 Mustafa Albayrak, a.g.e, s.589. 97 M. Serhan Yücel, Demokrat Parti, Ülke Kitapları, İstanbul 2001, 106-107. 98 Muş Altınova, 9 Nisan 1953. 99 Muş Altınova, 11 Mayıs 1953. 100 Muş Altınova, 3 Haziran 1953. 101 Muş Altınova, 1 Şubat 1954.

135 Demokrat Partinin Muş Teşkilatlanması ve Faaliyetleri Kazancı ve İlçe Seçim Kurulu Başkanlığına da Hâkim İsmail Çağal getirilmişti. 102 Muş merkez ve köylerde toplam 143 sandık kurulmuştu. 103 Seçimlerde Bu seçimde DP den milletvekilliği için başvuru yapanlar; Yüksek Orman Mühendisi Şefik Çağlayan, Vilayet Encümeni Üyesi ve DP İl İdare Heyeti Üyesi Şemsi Ağaoğlu, Göz hastalıkları Uzmanı Dr. Aziz İnal, Vilayet Daimi Encümen Üyesi ve Malazgirt DP İlçe İdare Kurulu Başkanı Kuddusi Aytaç, Yüksek Orman Mühendisi ve Diyarbakır Karayolları 9. Gölge İstimlak Mühendisi İsa Bingöl, Diyarbakır Özel İdare Müdürü Sait Mutlu, Çiftçi Gıyasettin Sayılgan, Bulanık Belediye Başkanı Haşan Kemaloğlu, Bor Askerlik Şubesinde Memur Teğmen Selim Kılıçoğlu dan oluşmuştu. Bunların dışında 1950 yılında seçilen milletvekilleri Ferit Kılıçlar ve Hamdi Dayı da adaylar arasındaydı. 104 DP İl Teşkilatı başvuru yapan bu adaylar için delegelerin katılımı ile Mart 1954 te bir aday yoklaması yapılmıştı. Yapılan aday yoklamasında Şefik Çağlayan, Şemsi Ağaoğlu ve Kuddusi Aytaç delegelerin oylarını alarak seçimi önde tamamlamışlardı. 105 DP Genel Merkezi, bu temayül yoklaması sonrası Muş için kesin adaylarını Şefik Çağlayan, Şemsi Ağaoğlu ve Hayri Erdoğdu olarak belirlemişti. 106 2 Mayıs 1954 tarihinde yapılacak milletvekili seçimlerinde aday olmak için Muş ta CHP ye başvuranlar Vilayet Tahrirat Başkâtibi Zübeyir Balkaya, CHP İl Başkanı Zeki Dede, Emekli Öğretmen Cevdet Karlıdağ, Öğretmen Tacettin Akay, Fırıncı Şükrü Şendil, Ali Dava Vekili Haydar Dikmen olmuştu. CHP İl İdare Kurulu tarafından düzenlenen aday belirleme toplantısında delegelerin oyları ile seçilen adaylar Zeki Dede, Ali Haydar Dikmen ve Ferit Danışman dan oluşmuştu. 107 Genel olarak iki partide yer bulamayan veya iki partiyle kişisel problemleri olan kişiler bağımsız aday olmuşlardı. Bu adaylardan İl Genel Meclis Üyesi Nizamettin Alataş istifa ederek Til (Korkut) köyünden bağımsız aday olarak seçime katılmıştı. 108 Diğer bağımsız adaylar Hasköy den Halil Aksak, Bulanık tan İbrahim Avcı, Murat Baykal, Abdulbari Bayraktar, Gıyasettin Emre ve Haşan Kemaloğlu, Varto dan Selim Kılıçoğlu, Malazgirt ten Kamil Turan, Muş merkezden Medeni Sayılgan, Şemsettin Yılmaz, Süleyman Özmen, Zübeyir Balkaya, Şükrü Şendil, Tacettin Akay, Aziz İnal, Hamdi Dayı Bu adaylar içerisinde DP'ye kayıtlı üyeler Sait Mutlu, Hamdi Dayı, Halil Aksak, Haşan Kemaloğlu ve Aziz İnal parti tüzüğüne aykırı bir şekilde bağımsız aday oldukları için partiden çıkarılmışlardı. 109 DP, seçim propagandasını daha çok bölgeye yaptığı yardımların kağıt üzerinde kalmadığını özellikle köylere götürülen elektriğin büyük bir başarı olduğunu vurgulamıştı. 110 DP, aynı zamanda Muş a 3 sağlık ocağı 24 okul ve içme suyu hizmeti götürdüğünü belirtmişti. 111 2 Mayıs 1954 tarihinde yapılan milletvekili genel seçimlerinde Muş ta kayıtlı seçmen sayısı 48.250 oy kullanan ise 42.955 kişiydi. Bu seçime katılım oranı (%) 89 olarak tespit 102 Muş Altınova, 19 Mart 1954. 103 Muş Altınova, 9 Nisan 1954. 104 Muş Altınova, 29 Mart 1954. 105 Muş Altınova, 19 Mart 1954. 106 Zafer, 16 Nisan 1954. 107 Muş Altınova, 29 Mart 1954. 108 Muş Altınova, 22 Mart 1954. 109 Muş Altınova, 14-16 Nisan 1954. 110 Vahdettin Sabuncuoğlu, 1954 Seçimlerine Girerken Muş Altınova, 1 Şubat 1954. 111 Zafer, 30 Şubat 1957;Hayri Erdoğdu, Muş un Kaderi Muş Altınova, 26 Nisan 1954.

Mehmet Pınar 136 edilmişti. DP 17.808 oy ile % 41.86 oranında CHP 9.754 ile % 22.91 oranında oy almıştı. 112 DP den Şefik Çağlayan ve Şemsi Ağaoğlu ile bağımsızlardan da Gıyasettin Emre kazanmıştı. 113 Şefik Çağlayan 18.985, Şemsi Ağaoğlu 14.034 oy alırken, bağımsız aday Gıyasettin Emre ise 16.149 oy almıştı. 114 1954 Genel Seçimleri sonrası DP Muş İl İdare Kurulu nda değişiklikler yapılmıştır, milletvekili seçildikleri için yerlerine Şemsi Ağaoğlu ve Şefik Çağlayan, idare kurulundakilerin yerlerine ise Hakim Söylemez ile Ekrem Erem seçilmişti. İl İdare Kurulu Başkanlığı na Seyfettin Kalsın, Merkez İlçe İdare Başkanlığı na Kazım Koç getirilmişti. 115 4- Muş ta 1957 Seçimleri Seçimler öne alınarak 27 Ekim de yapılmasına ve 11. dönem TBMM nin 1 Kasım 1957 de açılmasına karar verilmişti. 116 Bu seçimde Muş un Milletvekili kontenjanı 4 olarak değiştirilmişti. CHP den Zeki Dede 117 DP den Şemsi Ağaoğlu, Gıyasettin Emre, Şefik Çağlayan, Kuddusi Aytaç aday olarak gösterilmişti. 118 CHP, seçimlere diğer seçimlerden daha iyi hazırlanmış, Muş ta seçimi kazanacaklarına inanmıştı. 119 1957 yılı seçiminde Muş ta toplam kayıtlı seçmen sayısı 55.529, oy kullanan 42.327 kişi olarak tespit edilmişti. Seçime katılım oranı (%) 76,2 olarak tespit edilmişti. Muş ta, CHP 13.500, DP 19.360 oy, CMP 3.588 oy, HP 6.316 oy ve bağımsızlar 1.726 oy almıştı. Cumhuriyet tarihinin en sert seçimlerinden olan 1957 seçimlerinde DP ilk kez oy oranını %50"nin altına (%) 47,3 düşürmesine rağmen, uygulanan çoğunluk sisteminden dolayı 424 milletvekili çıkarabilmişti. Mecliste milletvekili olarak girmeye hak kazanan adaylar; DP den Şemsi Ağaoğlu, Şefik Çağlayan, Gıyasettin Emre, CHP den ise Zeki Dede olmuştu. 120 TEŞKİLAT CHP DP HP CMP BĞMSZ MERKEZ 20.735 29.110 12.959 6.378 1.795 VARTO 18.116 11.632 1.691 2.260 1.344 BULANIK 13.690 16.265 4.699 5.393 296 MALAZGİRT 1472 20.508 5.915 320 23 TOPLAM 54.003 77.545 25.264 14.351 3.458 Tabloya baktığımızda muhalefetin birleşmesi durumunda DP nin muhalefete düşeceği, DP nin oy kaybetmesine rağmen iktidarını koruduğu görülmüştü. Varto da CHP nin diğer ilçeler ve özellikle Malazgirt te ise DP nin üstünlüğü dikkat çekmişti. HP nin Malazgirt te CHP yi geçtiği görülmüştü. Bu seçimlerde birçok ilde 1946 Seçimlerinde olduğu gibi yolsuzluk ve suiistimaller yaşanmasına rağmen Muş ta herhangi bir olay yaşanmamıştı. 121 Muş ta herhangi bir olay yaşanmamasına rağmen CHP sonuçlara itiraz etmiş, Seçim Kurulu, bu başvuruyu reddetmişti. 122 1957 Seçimleriyle sadece Muş ta değil tüm Türkiye genelinde CHP oylarını arttırmıştır. 112 BCA. 030.01.0/51.309.7. 113 BCA. 030.010.0/78.517.19; Milliyet, 3 Mayıs 1954;Vatan, 3 Mayıs 1954. 114 Muş Altınova, 1 Mayıs 1954; 1918 de Muş Bulanık ta doğdu. TBMM Arşivi, Gıyasettin Emre Dosyası, Sicil No:2124. 115 Muş Altınova, 7-14 Mayıs 1954. 116 Cumhuriyet,12 Eylül 1957. 117 Akşam, 6 Ekim 1957;Ulus, 1 Ekim 1957. 118 Son Posta, 8 Ekim 1957; Zafer, 8 Ekim 1957. 119 Ulus, 10 Ekim 1957. 120 BCA.030.01.0/52.312.1; Ulus, 29 Ekim 1957; Akşam, 8 Ekim 1957;Vatan, 28 Ekim 1957. 121 BCA.030.01.0/52.312.3-3; Tekin Erer, Türkiye de Parti Kavgaları, Tekin Yayınevi, İstanbul 1966, s.129. 122 Zafer, 19 Aralık 1957.

137 Demokrat Partinin Muş Teşkilatlanması ve Faaliyetleri Malazgirt te CHP, merkezde bulunan 7.107 seçmenden sadece 368 oy alabilmişti. Seçimlerden sonra CHP nin özellikle Malazgirt in köylerinde yaptığı incelemelerde teşkilatların çok yetersiz olduğuna, oy pusulalarını bile sandıklara göndermemiş oldukları ve DP nin adaylarından birinin Malazgirtli oluşunun seçimlerin kaybedilmesinde büyük bir etken olduğu ortaya çıkmıştı. DP den ziyade Muş taki küçük partilerin kendi oylarını böldüğünü belirtmişti. CHP, diğer partilerin DP karşısında oylarını böldüklerini, 10.000 eşya piyangosu düzenlenerek alınacak jeepin teşkilatlarla bağlantıları güçlendireceğine inanmıştı. CHP Muş Teşkilatı, demokrasinin 1916 dan öncelerine götürüldüğünü ve DP döneminde özellikle basına büyük bir baskı uygulandığını ifade etmişlerdi. 123 PARTİLER 1950 1954 1957 CHP 16.39 % 48.72 9.754 % 23.68 13.499 % 30.34 DP CMP HP BAĞIMSIZ 16.880 % 51.28 18.985 % 33.75 19.361 % 43.52 3.587 % 8.06 6.313 % 14.19 16.149 % 30.76 6.313 % 14.19 1957 Seçimlerinde CHP 4500 oy arttırdığı gibi DP de 6.500 oy arttırmıştı. 124 Muş ta 3 seçim sonucuna baktığımızda DP nin önde tamamladığı görülmüştü. 1954 Seçimlerinde dikkat çeken iki partinin oyunun düşerken bağımsız aday Gıyasettin Emre nin 16.149 oy alması olmuştu. Sonuç DP, Doğu Anadolu da tek parti döneminde uygulanan politikaları esneterek bölgenin en önemli siyasi güçleri aşiret ağalarını ve şeyhlerini kendi yanına çekmeyi başarmıştı. CHP nin 27 yıldır taşrayı merkezden yönetmek için oluşturduğu ve bölgenin ileri gelenlerinden oluşan geniş tarım arazilerini ve bölgenin siyasi gücünü elinde tutan geleneksel geniş aile modelinin nüfuzunu DP nin kırması ve bölgede nüfuzunu hissettirmesi uzun bir süreç almıştı. DP yi Serbest Cumhuriyet Fırkası ndan ayıran en önemli özellik bu mütegallibe sınıfı ilk dönemlerde kendi tarafına çekme yerine, imar, zirai ve ekonomik yatırımlarla Doğu daki bu bölgesel güçlerin nüfuzunu kırma yolunu tercih etmiş olması ve belli bir süreçten sonra bu politikaların Doğu ve Güney Doğu da karşılığının var olduğunu görmüş olmasıydı. Bu politikalarla siyasi güçleri kırılan bu kesimler DP ile birlikte hareket etmeye başlamışlardı. DP Muş ta Erzurum da Ağrı da etkili olurken, Van ve Hakkâri de ise CHP gücünü hissettirmişti. Bu değişkenliğin bir analizi yapıldığında iki partinin izlediği politikalardan ziyade illerdeki siyasi aktörler ve tarikatların etkili olduğu görülmüştü. Van da önemli bir siyasi güç olan Ferit Melen in şehre yaptığı hizmetlerin yanında Arvasi ailesinin çalışmaları da CHP nin Van ve Hakkari de etkili olmasının yönünü belirlemişti. Ağrı da ise Bakan Celal Yardımcı ve Nakşibendi Tarikatı nın güçlü ismi Kasım Kührevi, Ağrı nın yanında muhafazakâr kimliği ile 123 Şark Telgraf, 27 Haziran 1958. 124 BCA, 010.09/459.1330.6-26.

Mehmet Pınar 138 ön plana çıkan Erzurum ve Muş ta nüfuzunu DP lehinde kullanmıştı. İki parti bu bölgesel siyasi güçlerin bölge politikaları üzerinde karşılığının farkında oldukları için seçim zamanlarında bu kanallardan faydalanmışlardı. Daha çok kişi ve tarikatların seçim sonucunu belirlediği Doğu Anadolu da partiler de seçim çalışmalarını bölgenin bu özelliğini dikkate alarak yürütmüşlerdi. Muş ta seçim dönemlerinde Kasım Kührevi nin bölgedeki çalışmaları toplu şekilde oyların DP ye gelmesini sağlamıştı. Merkez, bölge ile teması aşiret reisleri, tarikat liderleri veya bölgedeki siyasi argümanları yüksek şahsiyetler vasıtasıyla sağladıkları için bu kanallar tıkandığı süreçlerde partiler, halk ile direk temasa geçmek istedikleri zaman sancılı süreçler yaşamışlardı. DP, Muş ta kalıcı olabilmek için özellikle imar faaliyetleri üzerinde durmuş, şehrin kalkınması noktasında önemli yatırımlara imza atmıştı. DP nin izlediği politikalar ve yatırımlar sonucunda Muş ta girdiği 3 seçimi de kazanmıştı. Muş ta DP nin seçimde ortaya koyduğu tablo genelde Türkiye gerçekliğine paralel bir şekilde gelişmiş, 1950 ve 1954 te DP nin Muş özelinde ve Türkiye genelinde yükselişe geçtiği, 1957 de ise düşüşe geçmeye başladığı görülmüştü. Aynı tablo Doğu Anadolu da farklılık göstermiş, Van ve Hakkari de ise bölgenin siyasetini belirleyen ve bölgede karşılığı olan kişiler CHP ile birlikte hareket ettikleri için Türkiye genelindeki tabloyla paralel yürümemişti. Bu sonuçlar Doğu Anadolu nun siyasete bakışını ve siyasetin yönünü belirleyen bir etken olmuştu. ARŞİVLER Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Cumhurbaşkanlığı Arşivi TBMM Arşivi RESMİ YAYINLAR Düstur Resmi Gazete TBMM Tutanak Dergisi GAZETELER Akşam Alpaslanili Cumhuriyet Milliyet Muş Altınova Son Posta Şark Telgraf Ulus Vatan KAYNAKLAR

139 Demokrat Partinin Muş Teşkilatlanması ve Faaliyetleri Yeni İstanbul Yeni Zafer Zafer KİTAPLAR AĞAOĞLU, Samet (1992). Siyasi Günlük-Demokrat Parti nin Kuruluşu, Haz: Cemil Koçak, İletişim Yayınları, İstanbul. ALBAYRAK, Mustafa (1993). Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti, Ankara. AŞKIN, Sait (2002). Atatürk ten Günümüze Doğu Anadolu, Ankara. CERRAHOĞLU, Piraye Bigat (1996). Demokrat Parti Masalı, Milliyet Yayınları, İstanbul. ERER, Tekin (1966). Türkiye de Parti Kavgaları, Tekin Yayınevi, İstanbul ÖNER, Kenan (1948). Siyasi Hatıralarım Bizde Demokrasi, İstanbul. ŞEYHANLIOĞLU, Hüseyin (2011) Türk Siyasal Muhafazakârlığın Kurumsallaşması ve Demokrat Parti, Kadim Yayınları, Ankara. TOKER, Metin (1970). Tek Partiden Çok Partiye, Milliyet Yayınları, İstanbul. TURAN, Murat(2010). Cumhuriyet Halk Partisi nin Doğu Örgütlenmesi, İzmir. URAN, Hilmi (2007). Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti Hatıralarım(1908-1950),Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul. UYAR, Hakkı (2014) 1950 Seçimleri, Anka Yayınları, Ankara. YALMAN, Ahmet Emin (1970) Yakın Tarihte Görüp Geçirdiklerim, İstanbul. YÜCEL, Serhan (2001) Demokrat Parti, Ülke Kitapları, İstanbul. MAKALELER. ERDOĞDU, Hayri (1954). Muş un Kaderi Muş Altınova, 26 Nisan. IRMAK, Hamdi Nuri (1958). Doğu da ve Muş ta Kalkınma Yeni Zafer, 12 Mayıs. IRMAK, Hamdi Nuri (1958). Muş-Tatvan Demiryolu Yeni Zafer, 26 Mayıs 1958. KARLIDAĞ, Cevdet (1959). Ferit Melen Diyor ki Şark Telgraf, 21 Eylül. SABUNCUOĞLU, Vahdettin (1954). 1954 Seçimlerine Girerken Muş Altınova, 1 Şubat. SARAÇOĞLU, Ali (1950). Seçimler Arifesinde Vaziyet Doğu Anadolu Kaderine Rız Gösteriyor Vatan, 28 Mart. TOPLU, Abdulhadi (1959). Temenni Ederim Anıma Şark Telgraf, 19 Ekim. TOPLU, Vahdettin (1958). DP İktidarının İcraatı İnkâr Edilmeyecek Yeni Zafer, 29 Mayıs. TÜRELİ, O. (1953). D.P. Kongrelerden İntibalar ve Meseleleri Tahlil Muş Altınova, 25 Kasım.

Mehmet Pınar 140 EKLER

141 Demokrat Partinin Muş Teşkilatlanması ve Faaliyetleri DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ MUŞ DEMİRYOLU İNŞAASI