TÜRKİYE DE TURİZM VE TİCARİ AÇIKLIK ARASINDAKİ İLİŞKİ: TODA VE YAMAMOTO NEDENSELLİK YAKLAŞIMI 1

Eonomi ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 2, Yıl 2, Sayı, 206 The International Journal of Economic and Social Research, Vol. 2, Year 2, No., 206 TÜRKİYE DE TURİZM VE TİCARİ AÇIKLIK ARASINDAKİ İLİŞKİ: TODA VE YAMAMOTO NEDENSELLİK YAKLAŞIMI THE RELATIONSHIP BETWEEN TOURISM AND TRADE OPENNESS IN TURKEY: TODA AND YAMAMOTO CAUSALITY APPROACH Dile TANDOĞAN Karadeniz Teni Üniversitesi, Turizm ve Otelcili MYO, TRABZON (dtandogan@tu.edu.tr) Murat Can GENÇ Karadeniz Teni Üniversitesi, İİBF, İtisat Bölümü, TRABZON (mcgenc@tu.edu.tr) ÖZ Literatürde turizm ile eonomi büyüme arasındai ilişiye odalanan ço sayıda çalışma yer almasına rağmen turizm ile ticari açılı arasındai ilişiyi inceleyen sınırlı sayıda çalışma yer almatadır. Dolayısıyla bu çalışma Türiye için ticari açılı ve turizm arasındai ilişileri belirlemeyi amaçlamatadır. Analiz 980-203 dönemi yıllı verileri ullanılara Toda ve Yamamoto nedenselli yalaşımı yardımıyla yapılmıştır. Analiz sonucu elde edilen ampiri bulgular, turizm ve ticari açılı arasında çift yönlü nedenselli ilişisinin varlığını göstermetedir. Bu ampiri bulguların önemi turizm setörünün ticari açılığı artırmasıdır. Sonuçta ticari açılıtai artışların turizm setörünü pozitif etileyeceği ifade edilebilir. Benzer şeilde turizm setörünün büyümesi de özellile ihracat artışları analı ile ticari açılığı artırabilmetedir. Anahtar Sözcüler: Turizm, Ticari açılı, Nedenselli analizi, Türiye ABSTRACT There are numerous studies focusing on the relationship between tourism and economic growth in the literature, whereas only a few studies analyze the relationship between tourism and trade openness. Hence, this study aims to determine the relationship between tourism and trade openness for Turey. For this aim, Toda and Yamamoto causality approach has applied by using the annual data for the period 980-203. The empirical results of this causality approach indicate that there is a bidirectional causality between tourism and trade openness. The significance of the empirical results is that the tourism sector promotes trade openness. Overall it is considered that improvements in trade openness can affect positively the tourism sector. Furthermore, development in tourism sector can engender trade openness through increases of export. Keywords: Tourism, Trade openness, Causality analysis, Turey Bu çalışma, 29-3 Eim 205 tarihinde Antalya da Süleyman Demirel Üniversitesi ve International Journal of Social Sciences & Education Research (IJSSER) tarafından düzenlenmiş olan International Conference on Social Sciences and Education Research adlı onferansında sunulan bildirinin gözden geçirilmiş ve düzeltilmiş halidir. www.iibfdergi.ibu.edu.tr ISSN: 306-274 59

Dile TANDOĞAN, Murat Can GENÇ. Giriş Eonomi büyüme stratejilerinde turizmin rolü, ihracat ve eonomi büyüme arasındai ilişiden aynalanmatadır. Turizm setörünü bu notada çeici hale getiren etenlerin başında, üleye döviz azandırıcı etisiyle tasarruf açığına atıda bulunara eonomi büyümeyi etilemesidir. Diğer bir ifadeyle, ihracat gelirlerinin yetersiz ve istirarsız olduğu ülelerde bu sorunu gidermede ön plana çıan fatörler arasında, ihraç mallarının ve piyasalarının çeşitlendirilmesi yer alıren, bir diğer önlem olara tarihi ve doğal güzellilere sahip üleler için turizm azançları da yer almatadır. (Değer, 2006: 68). Öte yandan Mihalic (2002) turizmin mal ve hizmet ihracatı ile arşılaştırmasını yaptığında turizmin avantajlarını üç açıdan ele almatadır. Buna göre; i) Turizm vasıtasıyla alışverişe onu olamayaca olan ülenin doğal, ültürel ve sosyal cazibesi üle girdisinde primi artırabilecetir. ii) Üle içinde üretilen mallar turistlere, ihracat yoluyla yapılan satışlardan taşıma ve sigorta maliyetlerinin ço düşü veya hiç olmaması nedeniyle daha pahalı ve arlı halde satılabilecetir. iii) Yetersiz ihracat yeteneği ve pazarlama uzmanlığı nedeniyle satışında zorlu yaşanan mallar ve bazı dayanısız mallar turistlere satılabilecetir (Croes, 2006: 453). Turizm setöründei gelişme yurtiçinde üretilen mal ve hizmet ticaretine olan talebi artıraca, bu durum yatırımları uyaraca ve çarpan etisiyle eonomi büyümeye eti edecetir. Turizm setörü, gereli olan döviz ihtiyacına atı yapması, yeni iş alanları oluşturma ve devlet gelirlerini artırma yoluyla güçlü eonomiye atı sunmatadır (Vanegas ve Croes, 2003: 37). Bununla birlite özellile gelişmete olan ülelerde düşü seviyelerdei tasarruf oranı yatırımların önündei en büyü engellerden birini oluşturmatadır. Buradan hareetle üretim sürecinde dışa bağımlılı nedeniyle talep edilen döviz mitarının turizm setöründen elde edilebilmesi hem ucuz ayna teminini sağlayaca hem de düşü tasarruf oranının ortaya çıardığı maliyeti minimize edebilecetir. Ayrıca turizm setörü üle içindei turizm endüstrisinin gelişmesiyle birlite bağlantılı olduğu diğer setörlerinde (inşaat, ulaşım, teleomüniasyon, hizmet, ticaret, tarım v.b) gelişimini desteleyere büyüme sürecinde setörler arasındai uyumu artırabilir. Benzer şeilde günümüzdei turizm anlayışı, eonomi büyüme ve ziyaret edilece yeni alanların sayısındai artışla yaından ilgilidir. Bu dinami gelişmeler turizm setörünü sosyoeonomi ilerleme için anahtar bir itici güç haline dönüştürmetedir. Turizm setörü petrol, gıda yada otomobil ihracatında ortaya çıan iş hacminden daha fazla yada eşit değer ortaya çıarmatadır. Bu açıdan turizm setörü uluslararası ticaretin önemli oyuncularından ve aynı zamanda pe ço gelişmete olan üle için ana gelir aynalarından biri haline gelmiştir. Sanayileşmiş ve gelişmiş ülelerdei turizm setörünün üresel yayılımı inşaat setöründen tarım yada iletişim setörüne adar eonomidei pe ço ilgili setörde istihdam ve eonomi faydalar üretmetedir (http://www2.unwto.org/content/why-tourism). Turizm ve dış ticaret üleye döviz azandırıcı etisiyle dış ayna ihtiyacını gidermeye yardımcı olmatadır. Turizmin eonomi üzerindei etileri genel olara büyüme üzerinden inceleme onusu yapılmıştır. Anca dış ticaret üzerindei etileri büyümeye ıyasla sınırlı sayıda almıştır. Dolayısıyla çalışma turizm ve ticari açılı arasındai ilişiyi Türiye eonomisi için belirlemeyi amaçlamatadır. 60

Eonomi ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 2, Yıl 2, Sayı, 206, ss. 59-70 The International Journal of Economic and Social Research, Vol. 2, Year 2, No., 206, pp. 59-70 Ayrıca turizm ve ticari açılı arasındai ilişiyi ele alan sınırlı sayıda ampiri çalışmanın tespit edilmesi bu çalışmanın bu alandai boşluğu dolduracağı düşüncesini de ortaya oymatadır. Bununla birlite, bu ilişiyi ele alan çalışmaların hem ullanılan değişen hem de yöntem baımından Türiye de yapılmamış olduğunun tespiti seçilen onunun öneminin daha artıracağını göstermetedir. Çalışmanın iinci bölümünde turist sayısı ve turizm gelirleri açısından dünyada ve Türiye de turizm setörü ele alınmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümünde ise literatür özeti sunulmuş daha sonra sırasıyla dördüncü ve beşinci bölümlerde veri seti ve eonometri yöntem ile bulgulara yer verilmiştir. Son bölümde ise çalışmadan elde edilen sonuçlar değerlendirilmiştir. 2. Dünyada ve Türiye de Turizm Setörü Turizm setörü dünya genelinde önemli gelişme gösteren setörler arasındadır. Setör, uluslararası turist sayısı baımından 204 yılında %4.3 oranında büyümüş ve 46 milyon işi artara.33 milyona ulaşmıştır..33 milyon uluslararası turistin 69 milyonunu gelişmiş eonomiler 53 milyonu da gelişmete olan eonomiler oluşturmuş ve böylece uluslararası turist sayısını 204 yılında gelişmiş eonomiler %5.8, gelişmete olan eonomiler ise %2.4 oranında artırmışlardır. Dünyada 204 yılı için uluslararası turist sayısı baımından Avrupa %5 li pay ve 58.8 milyon işi ile il sırayı almatadır. Avrupa yı Asya ve Pasifi, Ameria, Afria ve Ortadoğu sırasıyla %23, %6, %5 ve %5 li payları ile taip etmetelerdir. Diğer taraftan uluslararası turizm gelirleri 204 yılında %3.7 oranında büyümüş ve 48 milyar dolar artara.245 milyar dolara ulaşmıştır..245 milyar doların 85 milyar dolarını gelişmiş eonomiler 430 milyar dolarını ise gelişmete olan eonomiler elde etmiştirler. Benzer şeilde dünyada uluslararası turizm gelirleri baımından Avrupa 508.9 milyar dolarla ve %4 li pay ile il sırada yer almatadır. Avrupa yı Asya ve Pasifi, Ameria, Ortadoğu ve Afria sırasıyla %30, %22, %4 ve %3 li payları ile taip etmetelerdir 2. Bu notada diat çeen gelişme uluslararası turist sayısında %5 pay alan Avrupa nın uluslararası turizm gelirlerinde %4 li bir pay almasıdır. Ayrıca Asya ve Pasifi ile Ameria bölgeleri turist sayısı baımından dünyadan aldıları payın üzerinde turizm gelirlerinden pay almatalardır. Şeil, Dünya turist sayısı içindei payı en yüse olan il 0 üle sıralaması ve buna bağlı olara bu ülelerin Dünya turizm gelirleri içindei payını göstermetedir. Şeil den görüldüğü üzere; uluslararası turist sayısı baımından en ço ziyaret edilen il üç üle Fransa (%7,69 lu payı ile), Ameria (%6,44 lü payı ile) ve İspanya (%5,58 li payı ile) şelinde sıralanmatadır. Bununla birlite ülelerin Dünya turizm gelirinden aldıları pay sıralamasına batığımızda Ameria nın (%4,44 lü payı ile) birinci sırada ve İspanya (%5,23 payı ile) ile Fransa nın (%4,74 lü payı ile) sırasıyla iinci ve üçüncü sırada yer aldıları görülmetedir. Ayrıca Ameria, Almanya, İngiltere ve Tayland ın ise turizm gelirlerinin turist sayılarının üzerinde olması diat çemetedir. Uluslararası turist sayısı baımından Türiye nin (%3.48 li payı ile) altıncı sırada yer aldığı ve Avrupa nın en ço turist çeen dördüncü büyü ülesi olduğu görülmetedir. Dünya turizm gelirinden alınan pay sıralamasında ise (%2,34 lü payı ile) 2. sırada yer aldığı gözlenmetedir. Türiye nin dünya turizm gelirleri payındai sıralamada düşü seviyede yer alması uluslararası alanda turizm setöründei zayıf yanını ortaya oymatadır. 2 UNWTO (205: 4-5) dei verilerden yararlanılmıştır. 6

Dile TANDOĞAN, Murat Can GENÇ Şeil. Dünya Uluslararası Turizm Büyülüleri (Üle Sıralaması 203) Kayna: UNWTO (205) den yararlanılara hazırlanmıştır. Türiye coğrafi onumu, tarihi zenginlileri, ilimsel şartları, doğal aynaları, ulaşım olanaları gibi turizm setöründei güçlü yanları ile turizm potansiyelinde önemli bir yere sahiptir. Sahip olduğu bu avantajlar, setördei uluslararası reabet gücüne atı sağlamatadır. Şeil 2 ve 3 te Türiye nin 980-203 dönemi turizm setörü büyülüğünü ortaya oyan değişenlerin seyri yer almatadır. Şeil 2. 980-203 Dönemi Türiye Turist Sayısı ve Turizm Gelirleri GSYH Oranı (%) Kayna: Turist Sayısı, Turizm Geliri ($) ve NGSYH ($) sırasıyla TURSAB, TÜİK ve WDI den temin edilmiştir. 62

Eonomi ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 2, Yıl 2, Sayı, 206, ss. 59-70 The International Journal of Economic and Social Research, Vol. 2, Year 2, No., 206, pp. 59-70 Şeil 2 incelendiğinde, yıllar itibariyle Türiye yi ziyaret eden uluslararası turist sayısının özellile 2000 li yıllarda öncei yıllara ıyasla artan bir eğilim gösterere 203 yılında yalaşı 35 milyona ulaştığı gözlenmetedir. Bunun yanında turizm gelirlerinin GSYH içindei payı %0,047- %5,34 aralığında inişli çıışlı bir seyir izlemetedir. Bununla birlite 999 yılından sonra süreli artara 2002 yılında en yüse seviyesi olan 5,34 e ulaşmış ve 2000 li yıllar boyunca %3,23 ün altına düşmemiştir. Ayrıca 980-999 dönemi için turizm gelirinin GSYH içindei payının ortalaması %2,07 ien bu ortalama 2000-203 döneminde %3,97 ye yüselmiştir. Şeil 3. 980-203 Dönemi Türiye Turist Sayısı ve Turizm Gelirleri İhracat Oranı (%) Kayna: Turist Sayısı, Turizm Geliri ($) ve Mal ve Hizmet İhracatı ($) sırasıyla TURSAB, TÜİK ve WDI den temin edilmiştir. Benzer şeilde Şeil 3 incelendiğinde 980-203 dönemi için turizm gelirlerinin ihracat içindei payının %4,83 ile %2,8 arasında inişli çıışlı bir seyir izlediği görülmetedir. Özellile 999-2002 yılları arasında süreli artara 2002 yılında en yüse seviyesi olan %2.8 e ulaşmıştır. Ayrıca 980-999 dönemi için turizm gelirinin GSYH içindei payının ortalaması %2,49 ien bu ortalama 2000-203 döneminde %6,78 e yüselmiştir. 3. Literatür Özet Literatürde turizmin eonomi üzerindei etileri büyü ölçüde turizm ve büyüme hipotezi üzerinden inceleme onusu yapılmatadır. Bu hipotezi Türiye açısından ampiri olara test eden çalışmalardan örneğin Kar ve diğerleri (2004), Kırbaş-Kasman ve Kasman (2004), Değer (2006), Bahar (2006), Özdemir ve Ösüzler (2006), Aslan (2008), Çetintaş ve Betaş (2008), Terzi (205) ve Topallı (205) turizmden eonomi büyümeye doğru nedenselli ilişisi tespit etmişlerdir. Bununla birlite Çil Yavuz (2006), Yama ve diğerleri (202) eonomi büyüme ve turizm arasında bir nedenselli ilişisi tespit edemezen Kızılgöl ve Erbayal (2008) eonomi büyümeden turizme doğru Çoban ve Özcan (203) ise eonomi büyüme ve turizm arasında çift yönlü bir nedenselli ilişisi bulmuşlardır. 63

Dile TANDOĞAN, Murat Can GENÇ Diğer taraftan literatürde uluslararası turizmin dış ticaret ile ilişisini ele alan sınırlı sayıda çalışmanın yer aldığı görülmetedir. Socher (986) ve Hazari ve Ng (993) ün çalışmaları uluslararası turizmin uluslararası ticaretin içinde bir hizmet ticareti olara değerlendirildiği il çalışmalara örne gösterilebilir. Böylelile uluslararası ticaret teorileri uluslararası turizm aımlarının teori temelini ortaya oymada ullanılmaya başlanmış ve uluslararası ticaret ve uluslararası turizm ilişisini ele alan çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. Bu çalışmalardan bir ısmı incelendiğinde örneğin Kulendran ve Wilson (2000), Avustralya için uluslararası ticaret ve uluslararası turizm arasındai ilişiyi dört önemli ticari ortağı (Ameria, İngiltere, Yeni Zelanda ve Japonya) için diate alara Engle-Granger eşbütünleşme ve Granger nedenselli analizi yardımıyla 982:-997:4 dönemi çeyre veriler ile tahmin etmişlerdir. Uluslararası ticaret; ihracat ve ithalat ile uluslararası turizm; gezi ve iş amaçlı seyahat eden turistler ve bunların toplamları ile temsil edilmiştir. Elde edilen bulgulara göre, Avustralya ile İngiltere, Yeni Zelenda ve Japonya arasında turizm ile ticaret arasında eşbütünleşme ilişi tespit edilmiştir. Aynı zamanda nedenselli analizi sonuçları Avustralya ile Ameria için turizm ve ticaret arasında çift yönlü, Avustralya ile Japonya için turizmden ticarete doğru te yönlü ve Avustralya ile İngiltere için ticaretten turizme doğru teyönlü nedenselli ilişisini ortaya oymuştur. Benzer şeilde Shan ve Wilson (200) Çin i diate alara uluslararası turizm ve uluslararası ticaret arasında nedenselli ilişisinin olup olmadığını Ameria, İngiltere, Japonya ve Avustralya ile arasındai ticari ve turizm ilişilerini 987:-998: dönemi aylı veriler ile araştırmışlardır. Analiz Toda ve Yamamoto nedenselli yalaşımı ile turizm talep fonsiyonu üzerinden araştırılmıştır. Ampiri analiz sonucu Çin ile adı geçen üleler için uluslararası turizm ve uluslararası ticaret arasında çift yönlü bir nedenselli ilişisi tespit edilmiştir. Ayrıca Khan ve diğerleri (2005), Singapur un Ameria, Japonya, İngiltere, ASEAN üleleri ve Avusturya ile uluslararası turizm ve uluslararası ticaret ilişilerini diate alara Engle-Granger eşbütünleşme ve Granger nedenselli analizi yardımıyla değişenler arasındai ilişileri tahmin etmişlerdir. Turizm; iş ve gezi amaçlı gelen turist sayısı ve toplam gelen turist sayısı ile ticaret; ithalat, ihracat ve toplam ticaret değişenleri ile çeyre veriler ullanılara 978:-2000:3 dönemi için analize tabi tutulmuşlardır. Tüm ülelerin yer aldığı ampiri analiz sonucuna göre, iş amaçlı gelen turist ile ithalat arasında eşbütünleşme ve çift yönlü nedenselli ilişisi tespit edilmiştir. Bununla birlite Polat ve diğerleri (200), Türiye için uluslararası ticaret ve uluslararası turizm arasındai ilişiyi çeyre veriler ile 997:-200: dönemini diate alara Johansen eşbütünleşme ve Granger nedenselli analizleri yardımıyla incelemişlerdir. Turizm; turist sayıları ve turist gelirleri ile ticaret; ithalat, ihracat ve toplam ticaret değişenleriyle temsil edilmiştir. Ampiri analiz sonucu elde edilen bulgular uzun dönemde turizm ve ticaret arasında herhangi bir ilişiyi ortaya oyamamıştır. Bununla birlite turizm değişenlerinden ihracata doğru te yönlü ve turizm değişenleri ile ithalat ve toplam ticaret arasında ise çift yönlü nedenselli ilişisi belirlenmiştir. Benzer şeilde Kadir ve Jusoff (200), Malezya için uluslararası turizm ve uluslararası ticaret arasındai ilişiyi çeyre veriler ile 995:-2006:4 dönemini diate alara Johansen eşbütünleşme ve Granger nedenselli analizi yardımıyla tahmin etmişlerdir. Turizm, uluslararası turizm gelirleri ile ve ticaret; ithalat, ihracat ve toplam ticaret ile temsil edilmiştir. Ampiri analiz sonucu değişenler arasında uzun dönemde herhangi bir eşbütünleşme ilişisi tespit edilememiştir. Bununla birlite Granger nedenselli analiz bulguları; ihracattan uluslararası turizme, ithalattan uluslararası turizme ve toplam ticaretten uluslararası turizme doğru te yönlü nedenselli ilişisini ortaya oymuştur. 64

Eonomi ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 2, Yıl 2, Sayı, 206, ss. 59-70 The International Journal of Economic and Social Research, Vol. 2, Year 2, No., 206, pp. 59-70 Gallego ve diğerleri (20), OECD ülelerini diate alara uluslararası turizm ve uluslararası ticaret arasındai ilişiyi 980-2006 dönemi için Pesaran vd. (999) dinami heterojen panel veri yöntemiyle araştırmışlardır. Turizm; gelen turist ve giden turist sayıları ile ticaret; ithalat, ihracat ve toplam ticaret değişenleri ile temsil edilmiştir. Elde edilen bulgular; uzun dönemde uluslararası turizm ve uluslararası ticaret arasında çift yönlü pozitif ilişiyi, ısa dönemde ise sırasıyla ihracattan turizme, gelen turist sayısından ithalata ve toplam ticarete doğru te yönlü nedenselli ilişilerini ortaya oymuştur. Gautam ve KG (202), Hindistan ın Almanya, Hollanda, İsviçre, Fransa, İtalya, Ameria, İngiltere ve Kanada ile iili turist aımları ve dış ticaret hacmi arasındai ilişiyi Granger nedenselli analizi yardımıyla aylı veriler ullanara 994:-2008:2 dönemi için araştırmışlardır. Elde edilen bulgular uluslararası turizm ile uluslararası ticaret arasında Ameria, Kanada ve İtalya için çift yönlü nedenselli ilişisi ortaya oymuştur. Ülelerin uluslararası ticaret sistemine atılımını ölçen göstergelerden biri ticari açılı göstergesidir. Bir üle eonomisi büyüren ticari açılığı da yüseliyorsa ülenin dış ticaret hacmi de genişlemetedir. Bu bağlamda literatürde uluslararası turizm ve uluslararası ticari açılı arasındai ilişiler incelenmiştir ve ısıtlı sayıda çalışma yapılmıştır. Katırcıoğlu (2006), Kuzey Kıbrıs Tür Cumhuriyeti için turizm ve ticari açılı arasındai ilişiyi yıllı veriler ullanara 977-2004 dönemini diate alara Johansen eşbütünleşme ve Granger nedenselli analizi ile araştırmıştır. Turizm; uluslararası turist sayısı ile ticari açılı; ithalat ve ihracatın GSYH oranı ile temsil edilmiştir. Elde edilen bulgular turizm ve açılı arasında eşbütünleşme ilişisinin olmadığını ve turizmden ticari açılığa doğru te yönlü nedenselli ilişisinin varlığını ortaya oymuştur. Wong ve Tang (200), Singapur da turizm ve ticari açılı arasındai ilişiyi toplu değişenler bazında turizm; toplam ziyaretçi sayısı ve ticari açılı; mal ve hizmet ticari açılı değişenleri diate alınara çeyre veriler ile 986:-2008:2 dönemi için araştırmışlardır. Ayrıca Singapur un ticari ilişilerinin en yoğun olduğu beş üle (Malezya, Çin, Ameria, Japonya ve Güney Kore) ile olan turizm ve ticari açılı değişenlerinin üle bazında ayrıştırılmış değerleri diate alınara çeyre veriler ile 995:-2008:2 dönemi için incelenmiştir. Değişenler arasındai ilişi Toda ve Yamamoto nedenselli analizi yardımıyla araştırılmıştır. Ayrıca turizm ve ticari açılı arasında da çift yönlü nedenselli ilişisinin varlığını ortaya onmuştur. Üle bazındai analizler Malezya ile Singapur arasında turizm ve ticari açılı arasında çift yönlü ve Çin ile Singapur arasında turizmden ticari açılığa doğru te yönlü nedenselli ilişisinin varlığını ortaya oymuştur. Surugiu ve Surugiu (20), Romanya da turizm ve ticari açılı arasındai ilişiyi 990-2009 dönemi için Johansen eşbütünleşme ve vetör hata düzeltme modeli (VECM) ile incelemişlerdir. Turizm; turizm geliri ile dışa açılı; ithalat ve ihracat toplamının GSYH oranı ile temsil edilmiştir. Elde edilen bulgular değişenler arasında eşbütünleşme ilişisini ve ticari açılıtan turizme doğru te yönlü nedenselliğin varlığını ortaya oymuştur. 4. Veri Seti Çalışmada Türiye de turizm ve ticari açılı arasındai ilişiler 980-203 dönemi için Toda ve Yamamoto (995) nedenselli sınaması yardımıyla araştırılmıştır. Çalışmada ullanılan değişenlere ait açılamalar Tablo de sunulmuştur. 65

Dile TANDOĞAN, Murat Can GENÇ Tablo. Değişenlerin Tanımı Değişenler Değişenlerin Tanımı Kayna RTG Reel Turizm Geliri= 00*Nominal Turizm Geliri ($)/ Deflatör^ TUİK TS Uluslararası Turist sayısı TURSAB İHR Mal İhracatı ($) İTH Mal İthalatı ($) WDI RGSYH 2005 Yılı Bazlı Reel GSYH ($) NGSYH GSYH ($) WDI TA Ticari Açılı= Mal İhr+Mal İth/Nominal GSYH ($) şelinde hesaplanmıştır. ^Deflatör=(NGSYH/RGSYH)*00 ile hesaplanmıştır. Tüm değişenler doğal logaritmaları alındıtan sonra analize dahil edilmişlerdir. Toda ve Yamamoto (995) nedenselli sınaması yalaşımı değişenlerin seviye değerlerinin yer aldığı Vetör Otoregressif [Vetor Autoregression (VAR)] modeli üzerinden gerçeleştirilir. VAR modelinin optimal gecime uzunluğu () ve değişenlerin en büyü durağanlı seviyesi olan masimum bütünleşme derecesi (d max ) belirlenere VAR(d max ) VAR sistemi SUR [(Seemingly Unrelated Regression (Görünürde İlişisiz Regresyon)] yöntemi ile tahmin edilir. Daha sonra VAR(d max ) sistemindei gecimelerinin atsayılarının MWALD sınamasıyla grup olara sıfıra eşit olup olmadığı araştırılara nedenselliğin olup olmadığına arar verilir. Daha açı bir ifadeyle, atsayıların grup olara sıfıra eşit olduğu şelinde urulan boş hipotez, MWALD sınaması sonucu reddedilirse nedenselli ilişisi tespit edilmiş olur. Turizm ve TA arasındai nedenselli ilişisinin belirlenmesinde ullanılan Toda ve Yamamoto (995) nedenselli sınamasında turizm göstergeleri olara TS ve RTG değişenleri ullanılmıştır. Nedenselli sınamasında ullanılan iili VAR sistemleri (), (2), (3) ve (4) nolu denlemlerde sunulmuştur: / / / / t () i= i= RTGt = z0+ cirtg + c2irtgt-i+ bitat-i + b2itat-i + E / / i t i / i t i 2t i= i= / / i t i / 2i t i t i= i= / 2i t i / i t i / 2i t i 2t i= i= / (2) TAt = x0+ vita + v2itat-i + d RTG - + d2 RTG - + E / (3) TSt = { 0 + tits + t2its + a TA - + a TA - + E / (4) TAt = ~ 0+ iita + i TA - + r TS - + r TS - + E RTG ve TA arasındai nedenselli ilişileri () ve (2) nolu ve TS ve TA arasındai nedenselli ilişileri ise (3) ve (4) nolu iili VAR sistemleri üzerinden gerçeleştirilmiştir. TA dan RTG ye doğru, RTG den TA ya doğru, TA dan TS ye doğru ve TS den TA ya doğru nedensellilerin belirlenmesinde boş hipotezler sırasıyla H 0 :β i =0,i=,,, H 0 :δ i =0,i=,,, H 0 :α i =0,i=,, ve H 0 :π i =0,i=,, şelinde urulurlar ve gecimeleri için MWALD sınamasına tabi tutulara test edilirler. MWALD sınamasına göre boş hipotezler reddedilirse ilgili değişenler arasında nedenselli ilişisinin varlığı abul edilir. 66

Eonomi ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 2, Yıl 2, Sayı, 206, ss. 59-70 The International Journal of Economic and Social Research, Vol. 2, Year 2, No., 206, pp. 59-70 5. Eonometri Bulgular TS, RTG ve TA değişenleri arasındai nedenselli ilişisinin tespitine yöneli yapılan analizden önce değişenlerin durağanlı düzeyleri Genişletilmiş Dicey-Fuller (ADF) birim ö sınaması ile araştırılara d max seviyesi belirlenmiştir. Birim ö sınaması sonuçları Tablo 2 de sunulmuştur. Tablo 2. Birim Kö Sınaması Sonuçları Değişenler ADF Test İstatistiği Sabitli Sabitli-Trendli TS -.56557 (0) -2.49734 (0) RTG -2.42875 (0) -2.946525 () TA -2.24864 (0) -4.025427 b () ΔTS -6.7704 a (0) -6.80563 a (0) ΔRTG -5.099983 a () -5.835603 a () ΔTA -5.07555 a (0) -4.98830 a (0) Not: Birim ö sınamasında, optimal gecime uzunluğu, SIC (Schwartz Info Criterion) bilgi riterine göre seçilmiş ve parantez içinde gösterilmiştir. a ve b sırasıyla % ve %5 anlamlılı seviyesinde boş hipotezin reddedildiğini ve ilgili değişenin durağan olduğunu göstermetedir. Δ değişenlerin birinci farını göstermetedir. Tablo 2 de sunulan ADF birim ö sınaması sonuçları TS ve RTG değişenlerinin seviyesinde birim ö taşıdılarını anca birinci farlarında durağan olduğunu göstermetedir. Diğer taraftan TA değişeninin seviyesinde trendli modelde durağan olduğu tespit edilmiştir. Dolayısıyla VAR sistemlerinde d max olara tespit edilmiştir. Diğer taraftan VAR modellerinin gecimeleri ; RTG, TA ve TS, TA için SIC riterine göre 2 olara tespit edilmiştir. VAR (2) sistemlerinin ters ölerinin birim çember içerisinde yer aldığı ve sistemin istirar oşulunu sağladığı sırasıyla EK-A ve EK- B de görülmetedir. RTG ve TA iili VAR(3) =2, d max = Tablo 3. Toda ve Yamamoto Nedenselli Testi Sonuçları H 0 x 2 İstatistiği P- Değeri Karar b = b2 = b3 = 0 6.523 0.0384 Boş Hipotez Reddedilir d = d2 = d3 = 0 5.080276 0.0789 Boş Hipotez Reddedilir TS ve TA iili VAR(3) =2, d max = H 0 x 2 İstatistiği P- Değeri Karar a = a2 = a3 = 0 22.94807 0.0000 Boş Hipotez Reddedilir r = r2 = r3 = 0 4.002869 0.35 Boş Hipotez Red Edilemez VAR(3) sistemlerinin SUR yöntemi tahmininden elde edilen atsayılar MWALD sınamasına tabi tutulara nedenselli ve yönü üzerinde arar verilmiştir. Tablo 3 te yer alan sonuçlar, RTG den TA ya ve TA dan RTG ye doğru urulan boş hipotezlerin sırasıyla %5 ve %0 anlamlılı düzeyinde reddedildiğini göstermetedir. Daha açı bir ifadeyle RTG ile TA arasında çift yönlü nedenselli ilişisi tespit edilmiştir. Öte yandan, TA dan TS ye ve TS den TA ya doğru urulan boş hipotezlerin 67

Dile TANDOĞAN, Murat Can GENÇ sırasıyla % anlamlılı düzeyinde reddedildiğini ve %0 anlamlılı düzeyinde reddedilemediğini göstermetedir. Diğer bir ifadeyle elde edilen bulgular, TA dan TS ye doğru te yönlü nedenselli ilişisini ortaya oymuştur. 6. Sonuç Turizm setörünün gelişimi düşü tasarruf seviyesinden aynalanan dış ayna ihtiyacının giderilmesine yardımcı olmatadır. Bununla birlite turizm setörünün ortaya çıardığı atma değer, bağlantılı olduğu pe ço setörü de etileme suretiyle eonomi büyüme sürecine atı sunmatadır. Eonomi büyüme stratejilerinde turizmin rolü, ihracat ve eonomi büyüme arasındai ilişiden aynalanmatadır. Turizm setörünü bu notada çeici hale getiren etenlerin başında, üleye döviz azandırıcı etisiyle uluslararası ve bölgesel eşitsizlileri azaltmada oynadığı rol gelmetedir. Bununla birlite ülelerin sosyo-eonomi gelişimlerinde üzerinde durulan genç nüfus ve adın çalışan istihdamının artırılmasında da turizm setörü önemli atılar üstlenebilmetedir. Turizm setörü, döviz azandıran ve döviz çıışına neden olan fonsiyonu ile dış ticaret sürecinde de önemli rol oynamatadır. Niteim uluslararası turistlerin turistli faaliyetleri sonucu ortaya çıan mal ve hizmet talepleri turizm gelirlerini oluşturma suretiyle ihracat etisi meydana getirmetedir. Ayrıca uluslararası turist ihtiyaçlarının arşılanmasına yöneli ithal mal taleplerinin ortaya çıardığı harcamalar ise ithalat etisini oluşturmatadır. Böylece turizm faaliyetleri ticari açılığı etileyebilmetedir. Bu amaçla Türiye de turizm ve ticari açılı arasındai ilişi Toda ve Yamamoto nedenselli sınaması yardımıyla araştırılmıştır. Ampiri analiz sonuçlarından elde edilen bulgular turizm gelirleri ve ticari açılı arasında çift yönlü nedenselli ilişisi ortaya oymuştur. Diğer yandan ticari açılıtan turist sayısına doğru te yönlü bir nedenselli ilişisi tespit edilmiştir. Bu sonuç turizm setörünün ticari açılığı etilediğini ortaya oymatadır. Bir diğer ifadeyle turizm setöründei büyüme ticari açılığın belirleyicisi olan ihracat ve ithalatı etileme suretiyle ticari açılığı artırmatadır. Diğer taraftan ticari açılıtai artışta uluslararası alandai ilişilerin artmasına ve buna bağlı olara da turizmin gelişimine ve turist sayısının artmasına atı sunmatadır. Sonuç olara Türiye için ortaya onan bu ampiri bulguların önemi, turistlere yöneli aliteli ve ucuz malların düşü maliyetle üretimi, turizm sezonunun 2 aya yayılması, yüse gelirli turist talebinin oluşturulması, turist başına harcamaların artırılması, onalama sürelerinin artırılması vb. gibi faaliyetlerin önemini ortaya oymatadır. Böylelile turizm gelirlerinin ihracat içindei payının artmasını ve düşü maliyetli dış ayna ihtiyacının bu yolla giderilmesi sağlanabilecetir. Benzer şeilde uluslararası ticari ilişilerdei artışta uluslararası turizm faaliyetlerini olumlu etileyere turizm setörünün büyümesine atı sunacatır. Kaynaça Aslan, A. (2008). Türiye de Eonomi Büyüme ve Turizm İlişisi Üzerine Eonometri Analiz, Munich Personal RePEc Archive (MPRA), (06), -. Bahar, O. (2006). Turizm Setörünün Türiye nin Eonomi Büyümesi Üzerindei Etisi: VAR Analizi Yalaşımı, Yönetim ve Eonomi, 3(2), 37-50. Croes, R. R. (2006). A Paradigm Shift to a New Strategy for Small Island Economies: Embracing Demand Side Economics for Value Enhancement and Long Term Economic Stability, Elsevier Tourism Management, 27(3), 453-465. 68

Eonomi ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 2, Yıl 2, Sayı, 206, ss. 59-70 The International Journal of Economic and Social Research, Vol. 2, Year 2, No., 206, pp. 59-70 Çetintaş, H., ve Betaş, Ç. (2008). Türiye de Turizm ve Eonomi Büyüme Arasındai Kısa ve Uzun Dönemli İlişiler, Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 9(), 37-44. Çil Yavuz, N. (2006). Türiye de Turizm Gelirlerinin Eonomi Büyümeye Etisinin Testi: Yapısal Kırılma ve Nedenselli Analizi, Doğuş Üniversitesi Dergisi, 7(2), 62-7. Çoban, O., ve Özcan, C. C. (203). Türiye de Turizm Gelirleri-Eonomi Büyüme İlişisi: Nedenselli Analizi (963-200), Esişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 8(), 243-26. Değer, M. K. (2006). Turizm ve İhracata Dayalı Büyüme: 980-2005 Türiye Deneyimi, Atatür Üniversitesi İtisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 20(2), 67-89. Gallego, M. S., Rodriguez, F. L., ve Rodriguez, J. V. P. (20). Tourism and Trade in OECD Countries. A Dynamic Heterogeneous Panel Data Analysis, Empirical Economics, 4(2), 533-554. Gautam, V., ve KG, S. (202). An Empirical Investigation about Relationship between International Trade and Tourist Arrival: Evidence from India, Business Excellence and Management, 2(3), 53-62. Hazari, B.R., ve Ng, A. (993). An Analysis of Tourists Consumption of Non-Traded Goods and Services on the Welfare of the Domestic Consumers, International Review of Economics & Finance, 2(), 43 58. Kadir, N., ve Jusoff, K. (200). The Cointegration and Causality Tests for Tourism and Trade in Malaysia, International Journal of Economics and Finance, 2(),38-43. Kar, M., Zoririşçi, E., ve Yıldırım, M. (2004). Turizmin Eonomiye Katısı Üzerine Ampiri bir Değerlendirme, Adeniz İ.İ.B.F. Dergisi, 4(8), 87-2. Katırcıoğlu, S. T. (2006). Tourism, Openness and Growth Triangle in a Small Island: The Case of North Cyprus, 7th Symposium, Compstat; Computational Statistics, Rome, 28 Ağustos- Eylül, 63-70. file:///c:/ Users/ADM%C4%B0N/Downloads/CD-290%20().pdf, Erişim Tarihi 30 Kasım 205. Khan, H., Toh, R. S., ve Chua, L. (2005). Tourism and Trade: Cointegration and Granger Causality Tests, Journal of Travel Research, 44(2), 7-76. Kırbaş-Kasman, S., ve Kasman, A. (2004). Turizm Gelirleri ve Eonomi Büyüme Arasındai Eşbütünleşme ve Nedenselli İlişisi, İtisat İşletme ve Finans, 9(220), 22-3. Kızılgöl, Ö., ve Erbayal, E. (2008). Türiye de Turizm Gelirleri ile Eonomi Büyüme İlişisi: Bir Nedenselli Analizi, Süleyman Demirel Üniversitesi İtisadi ve İdari Bilimler Faültesi Dergisi, 3(2), 35-360. Kulendran, N., ve Wilson, K. (2000). Is there a Relationship between International Trade and International Travel?, Applied Economics, 32(8),00-009. Özdemir, A. R., ve Ösüzler, O. (2006). Türiye de Turizm bir Eonomi Büyüme Politiası Aracı Olabilir mi? Bir Granger Nedenselli Analizi, Balıesir Üniversitesi SBE Dergisi, 9(6), 07-26. Polat, E., Turan, S., ve Gunay, S. (200). Relationship between Tourism and Trade in Turey, International Conference On Applied Economics (ICOAE), Athens, 26-28 August 59-596. http://astoria.teioz.gr/ icoae2/wordpress/wp-content/uploads/articles/20/0/066.pdf, Erişim Tarihi 30 Kasım 205. Shan, J., ve Wilson, K. (200). Causality between Trade and Tourism: Empirical Evidence from China, Applied Economics Letters, 8(4), 279-283. Socher, K. (986). Tourism in the Theory of International Trade and Payments. The Tourist Review, 4(3), 24 26. Surugiu, C., ve Surugiu, M. R. (20). Causality between Tourism Exports and Trade Openness: Empirical Analysis for Romanian Tourism, Revista Tinerilor Economisti (The Young Economists Journal), (7), 00-09. http://eds.a.ebscohost.com/eds/pdfviewer/pdfviewer?sid=f405bfd-3d73-445b-80fa-90648ca6e8 36%40sessionmgr4004&vid=0&hid=4202, Erişim Tarihi 30 Kasım 205. Terzi, H. (205). Is The Tourism-Led Growth Hypothesis (TLGH) Valid for Turey?, Doğuş Üniversitesi Dergisi, 6(2): 65-78. 69

Dile TANDOĞAN, Murat Can GENÇ The World Ban, http://data.worldban.org/indicator, Erişim Tarihi 30 Kasım 205. Toda, H.,Y. ve Yamamoto T. (995). Statistical Inference in Vector Autoregressions with Possibly Integrated Processes, Journal of Econometrics, 66: 225-250. Topallı, N. (205). Turizm Setörünün Türiye nin Eonomi Büyümesi Üzerindei Etisi:963-20, International Journal of Economic and Administrative Studies, 7(4), 339-352. TURSAB, http://www.tursab.org.tr/tr, Erişim Tarihi 30 Kasım 205. TÜİK, (204).. İstatisti Göstergeler 923-203. Türiye İstatisti Kurumu Yayınları, Anara. UNWTO. (205). UNWTO Tourism Highlights. World Tourism Organization 205 Edition, http://www.eunwto.org/doi/pdf/0.8/978928446899, Erişim Tarihi 30 Kasım 205. UNWTO, http://www2.unwto.org/content/why-tourism, Erişim Tarihi 30 Kasım 205. Vanegas, M., ve Croes, R. R. (2003). Growth, Development and Tourism in a Small Economy: Evidence from Aruba, International Journal of Tourism Research, 5(5), 35-330. Yama, N., Tanrıöver, B. ve Güneysu, F. (202). Turizm Eonomi Büyüme İlişisi: Setör Bazında Bir İnceleme, Atatür Üniversitesi İtisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 26(2): 205-220. Wong, K. N., ve Tang, T. C. (200). Tourism and Openness to Trade in Singapore: Evidence Using Aggregate and Country-Level Data, Tourism Economics, 6(4), 965-980. EK-A: RTG/TA EK-B: TS/TA 70