Küresel Is nma ve Ülke Tar m Serisi 22 Damla Sulama Yöntemi
Damla Sulama Yay nlayan TARIM VE KÖY filer BAKANLI I Yay n Dairesi Baflkanl Bakanl k Ad na mtiyaz Sahibi ve Genel Yay n Koordinatörü Recep TEZGEL (Yay n Dairesi Baflkan ) Yay n Sorumlusu Ali MET N (fiube Müdürü) Haz rlayan Yakup GÖKALP (Zir. Müh.) Adana Zirai Üretim flletmesi ile Personel E itim Merkezi Müdürlü ü Editörler Neriman KARA (Zir. Müh.) e-posta: nerimkara@hotmail.com Hatice KAPLAN (Zir. Müh.) e-posta: hkaratas2@gmail.com Grafik Tasar m Filiz ARAS Yay n Yeri ve Tarihi Ankara - 2008 Yay n Seri No Küresel Is nma ve Ülke Tar m Serisi - 22 2
Küresel Is nma ve Ülke Tar m Serisi 22 Ö n s ö z Yeryüzünün do al dengesinde tarih boyunca çeflitli nedenlerle bozulmalar ve de iflmeler yaflanm flt r. Bu ba lamda son y llarda yaflanan kurakl k ve iklim sistemindeki de iflimi de böylesi bir sürecin yeni bir aflamas olarak görmek mümkündür. Ancak günümüzde yaflanan de iflimde baflat faktörün insan kaynakl müdahaleler oldu u kan s yayg n bir görüfl olarak karfl m za ç kmaktad r. Nitekim Birleflmifl Milletler iklim de iflikli ini Karfl laflt r labilir bir zaman diliminde gözlenen do al iklim de iflkenlikleri ile do rudan ya da dolayl olarak küresel atmosferin do al yap s n bozan insan etkinlikleri sonucunda, iklimde oluflan de iflikliklerin bütünü olarak tan mlam flt r. nsano lu yeryüzünde neden oldu u bu olumsuz tablonun ac sonuçlar n yine kendisi tatmaktad r. Yaflanan sorunlar karfl s nda çözüm ve öneriler almak kaç n lmaz bir zorunluluk olarak karfl m za ç kmaktad r. Haz rlanacak önlemler paketinin kuflkusuz en önemli maddesi su kaynaklar n n kullan m d r. Dünyan n birçok ülkesinde oldu u gibi ülkemizdeki su kaynaklar n n büyük bir bölümü tar msal sulamada kullan lmaktad r, dolay s yla sulamada yap lacak su tasarrufu su kaynaklar n n verimli kullan lmas nda önemli etkilere neden olacakt r. Ayr ca toprak kaynaklar n n bozulmadan de erlendirilmesi de sulama ile yak ndan ilgilidir. Su ve toprak kaynaklar n n korunmas ve sürdürülebilirli i do ru sulama yöntemlerinin seçimine ba l d r. Küresel Is nma ve Ülke Tar m Serisi, Tar m ve Köyiflleri Bakanl Yay n Dairesi Baflkanl olarak üreticilerimizin konu hakk nda bilgilendirilmesi ve e itime katk amac yla haz rland. Yay n Dairesi Baflkanl olarak Küresel Is nma ve Ülke Tar m Serisinin üreticilerimiz için yararl olmas n diler, eme i geçen çal flma arkadafllar m za ve paydafllara teflekkür ederiz. Recep TEZGEL Yay n Dairesi Baflkan 3
4 Damla Sulama
Küresel Is nma ve Ülke Tar m Serisi 22 DAMLA SULAMA YÖNTEM Damla sulama yöntemi: Suyun kayna ndan al narak kontrol ünitesinde temizlenip (filtre edilip) istenilen miktarda ve istenilen kadar gübre kar flt - r ld ktan sonra kontrollü bir flekilde kapal boru sistemi vas tas yla düflük bas nç (1-2.5 Atmosfer) alt nda ve düflük debide, de iflik tip damlat c lar vas - tas yla damla halinde bitkiyi fazla strese sokmadan daha s k aral klarla ve daha az su vererek yap lan bir sulama fleklidir. Yayg n olan uygulama flekli bitkilerin her 3 4 günde bir sulanmas d r. Azami sulama aral ise 7 günü geçmemelidir. Damla sulama yönteminde bitki s ralar na s k aral klarla verilen su ve bitki besin maddelerinden dolay bitki su stresine girmez ve kök bölgesi devaml olarak nemli kal r. Dolay s yla; su stresine maruz kalmayan bitkiden, verim art fl ile beraber kaliteli ürün elde edilir. 5
Damla Sulama fiekil 1. Bitki Hastal k ve Zararl lar Geliflimi Az DAMLA AVANTAJLARI SULAMANIN Bitkilerin toprak üstü organlar slat lmad ndan bitki hastal k ve zararl lar n n geliflmesi önlenmektedir. Arazinin yaln zca belirli bir bölümü slat ld ndan sulama suyu ihtiyac azd r ve k s tl su kayna n n oldu- u alanlarda genifl alan sulanabilir. Bitkilerin toprak üstü organlar slat lmad ndan bitki hastal k ve zararl lar n n geliflmesi önlenmektedir. fiekil 2. Damla Sulamada Toprak Islanmas Toprak slat lan bitki taraf ndan gölgelendi inden toprak yüzeyindeki buharlaflma dolay s yla bitkinin su tüketimi daha azd r. Bitki kök bölgesinde devaml ve düflük gerilimle tutulan nem ortam sa land ndan, suyu topraktan fazla enerji harcamaks z n al r. Bu ise ürün art fl sa layan önemli faktörlerden biridir. fiekil 4. Kök Bölgesi Islakl fiekil 3. Islanan Alan n Gölgelenmesi 6
Küresel Is nma ve Ülke Tar m Serisi 22 Besin maddeleri bitkinin ihtiyaç duydu u zamanda sulama suyuyla birlikte bitki köklerinin geliflti i ortama verildi inden gübreden en iyi flekilde yararlan l r. Toprakta bulunan tuzlar slak fleridin çeperine do ru itildi inden tuzlu topraklarda emniyetle tar m yap l r. Damla sulama sisteminde ilk tesis masraflar n n yüksekli ine ra men, özellikle su kayna n n k s tl olmas ve ekonomik de eri yüksek bitki tar m n n yap lmas koflullar nda daha genifl alan sulanabildi inden ve daha fazla ürün al nabildi inden genellikle ekonomik bir yöntemdir. Bitki s ralar aras nda slat lmayan kuru alan kald ndan sulama s ras nda bile baz tar msal ifllemler kolayl kla yap labilir. fiekil 6. Sulama Yaparken Di er fllem Yap lmas fiekil 5. Tuz Birikimi DAMLA SULAMANIN DEZAVANTAJLARI Damla sulama sisteminde ilk tesis masraflar n n yüksekli ine ra men, özellikle su kayna n n k s tl olmas ve ekonomik de eri yüksek bitki tar m - n n yap lmas koflullar nda daha genifl alan sulanabildi inden ve daha fazla ürün al nabildi inden genellikle ekonomik bir yöntemdir. En önemli sorun damlat c lar n t kanmas d r. T kanmaya en çok kum parçac klar, organik ve inorganik maddeler ile kimyasal maddeler neden olmaktad r. Bu nedenle çok iyi bir süzme iflleminin yap lmas gerekir. 7
Damla Sulama Sulamada kullan lan bütün sular bir miktar tuz içerirler. Damla sulamada bu tuz slak fleridin çeperine do ru itilerek burada birikir. Bu tuzlar n alt katlara fiekil 7. T kanm fl Damlat c y kanmas n n sa lanmas için destekleyici ya murlama ya da yüzey sulama uygulamalar na gerek duyulabilir. Bir damla sulama sistemiyle sadece bitkinin kök bölgesinin bir k sm slat ld için, bitkinin köklerinin geliflmesi normal olarak kök bölgesinin slakl k oran nda s n rland r l r. Yo un kök da l m sonucunda bitkilerin rüzgar n etkisine dayanma kabiliyetleri azalabilir. Ayr ca beklenmeyen durumlarla karfl lafl ld nda (Mesela; sistemin fonksiyonlar n yerine getiremedi i, yeterli su sa lanamad zaman) Islak bölgedeki su tüketilir ve bitki strese girer. fiekil 8. Damla Sulamada Kök Geliflimi fiekil 9. Bitkilerin Tellere Al nmas Damla sulamada ilk yat r m masraflar oldukça yüksektir. Ancak di er yöntemlere oranla damla sulama neticesinde sa lanan ürün art fl göz önüne al n rsa y ll k net kar aç s ndan ekonomik olabilir. 8
Küresel Is nma ve Ülke Tar m Serisi 22 DAMLA SULAMA YÖNTEM N N ÇEfi TLER Sulama suyunun damla fleklinde bitki kök bölgesine uygulanmas esas na dayan r. Damlat c lar lateral üzerine (on-line) veya laterale boylamas na geçik (in-line) olarak laterale ba lanmaktad r. Damlat c lar n debisi genellikle 1-16 L /h civar ndad r. Çal flma bas nçlar da 0.5-2.5 atmosfer aras nda de iflir. Damla sulama yönteminin uygulanmas nda dikkat edilecek en önemli noktalardan birisi su kayna n n kalitesidir. T kanma mikro sulaman n en büyük problemdir. Sulama suyu olarak temiz su kullan lmal d r. Suyun debisinin az olmas damla sulama uygulamalar nda daha az sorun teflkil eder. fiekil 10. Hat içi Damlat c lar fiekil 11. Hat içi Damlat c fiekil 12. De iflik Hatüstü Damlat c lar 9
Damla Sulama Sistem pahal bir sistem olmas na karfl n en çok seralarda, kesme çiçek üreticileriyle saks çiçek yetifltiricili inde, sebze üretiminde ve endüstri bitkilerinin sulanmas nda tercih edilmektedir. fiekil 13. Saks Tipi Damlat c lar Sebze sulamas nda her bitkiye bir damlat c ve her bitki s ras na bir lateral gelecek flekilde döflenir. Damlat c mesafesi bitki s ra üzeri mesafe kadar; lateraller aras mesafe ise bitki s ra aras mesafe kadar olmal d r. E er kiz dikim tercih edilmifl bitki s ra aras mesafe damlama aras mesafeden küçük olursa; toprak çeflidi de çok süzek de ilse o zaman iki bitki s - ras na bir lateral gelecek flekilde bir tertip yap labilir. Bu durumda da damlat c aras mesafe bitki s ra üzeri mesafe kadar olmal d r. fiekil 14. Meyve Sulamas nda Tek Laterall Damla Sulama uygulamas 10
Küresel Is nma ve Ülke Tar m Serisi 22 fiekil 15. Seralarda Damla Sulama Uygulamas fiekil 16. Sebze Sulamas nda Damla Sulama Uygulamas 11
Damla Sulama Ayr ca da özellikle tarla sebzecili inde, fiekil 17. Tarla Sebzecili inde Damla Sulama Uygulamas Endüstri bitkilerinin (m - s r, soya, ayçiçe i, patates, kuru Lateral iki bitkinin tam ortas ndan fasulye vb. gibi) sulanmas nda geçmelidir. Bu alanlar n sulanmas nda da uygundur. Bu tip bitkiler laterallerin yerlefltirilmesi makine ile sulan rken de her bitkiye bir de yap lmaktad r. damlat c ve her bitki s ras na bir lateral döflenebilir. Baz durumlarda her iki bitki s ras na da bir lateral döflenebilir. Lateral iki bitkinin tam ortas ndan geçmelidir. Bu alanlar n sulanmas nda laterallerin yerlefltirilmesi makine ile de yap lmaktad r. Meyve a açlar sulanacaksa istenilen slakl sa layacak damla say s elde edilmek flart yla her 12 fiekil 18. Endüstri Bitkileri Sulamas nda Damla Sulama Uygulamas
Küresel Is nma ve Ülke Tar m Serisi 22 a aç s ras na bir laretaral, iki lateral, lalateral a aç etraf nda çevirme veya çok ç k fll damlat c larla istenilen damlat c say s kadar damlat c y bitkinin taç iz düflümüne yerlefltirmektir. Baz durumlarda da her a aç bafl na bir adet mini ya murlama bafll gelecek flekilde tertip yap l r. fiekil 19. Meyve A açlar Sulamas nda Damla Sulama Uygulamas Son zamanlarda suyu k t olan ve iflçili in pahal oldu u ve kalifiye iflçinin temininin zor oldu u bölgelerde de uygulanmaktad r. Bu yöntem için arazinin tesviyeli olmas zorunlulu u yoktur. Arazinin e imi damla sulamay tercih etmede etkili bir yöntemdir. Çünkü bu gibi arazilerde di er sulama yöntemlerinin uygulanmas için tesviyeye ihtiyaç duyulur. Damla sulama da ise a r bir tesviye yapmaya gerek duyulmaz. Yani % 5 - % 20 e imde damla sulama yöntemi uygulanabilir. Arazinin e imi damla sulamay tercih etmede etkili bir yöntemdir. Çünkü bu gibi arazilerde di er sulama yöntemlerinin uygulanmas için tesviyeye ihtiyaç duyulur. 13
Damla Sulama DAMLA SULAMA LATERAL VE DAMLATICILARIN TERR B Bu yöntemde bitkinin s ra üzeri boyunca bir slakl k elde edilece i için; Damlat c n n slatt alan n bitkinin dikilifl alan na oran n n bilinmesi gerekir. Damla sulamada damlat c t nl topra so ana benzer flekilde slat r. A r Killi toprakta ise bu slakl k daha k sa ve daha tombul flekildedir. Kumlu toprakta ise havuca benzer flekilde slat r. Bu slakl k toprak yüzeyinde gerçek olarak görünmez. Toprak yüzeyindeki slakl k gerçek slakl n yar s kadard r. Gerçek olan slakl k toprak yüzeyinin 15-30 cm afla s ndad r. Bu oran sebze sulamas nda %30-%100, Endüstri bitkileri sulanmas nda ise %30 ile %60 aras ndad r. Meyve bahçelerinin sulamas nda ise mühim olan istenilen slakl elde etmek için Bitki dikilifl alan n n % 30 ila % 60 aras ndaki alan slatacak damlat c say s n n yerlefltirilmesi gerekir. Meyve a açlar n n sulanmas nda hiçbir zaman % 60 geçmemelidir. Laterallar n döflenmesinde e im göz önünde bulundurulmal d r. Normal damlat c l lateraller e ime dik kontur e rilerine paralel döflenmelidir. Çok ondüleli arazide damla sulama uygulanacaksa bas nç ayarl damlat c l lateraller tercih edilmelidir. DAMLA SULAMA YÖNTEM NDE KARfiILAfiILAN PROBLEMLER VE ÇÖZÜM YÖNTEMLER Damla sulama yönteminde en büyük sorun damlat c lar n t kanmas d r. Öncelikle t - sorun damlat c lar n t kanmas d r. Damla Sulama yönteminde en büyük kanmaya neden olan etmeni Öncelikle t kanmaya neden olan bilip ona göre önlem al nmal - etmeni bilip ona göre önlem d r. T kanmaya neden olan etmen fiziksel ise yani Kum, Kil, etmen fiziksel ise suyun temezlenmesi al nmal d r. T kanmaya neden olan Yosun ve Gübre art klar ysa gerekli filtre tertibat kontrol üni- gerekmektedir. tesine konularak t kanman n önüne geçmek için suyun temizlenmesi gerekmektedir. 14
Küresel Is nma ve Ülke Tar m Serisi 22 Filtrasyon tipi Parçac k boyutu (micron) Sediment havuzlar > 40 Slotlu kartufl filtreler >150 Kum -çak l filtre tank 5-100 Elek filtreler (100-200 mesh) 75-150 Elek filtreler (>200 mesh) >100 Hidrosiklon >75 Tablo 1. Parçac k Boyutu ve Filtre Tipleri Sulama suyu dere kuyu ve çok milli nehirden al n rsa içerisinde bulunan kum paçac klar na karfl hidrosiklon tipi filtre kullan lmal d r. Bu filtre suyu a rl k yöntemine göre temizler. Su hidrosiklonun üst noktas ndan girer ve girdap oluflturarak afla ya kadar gelen kum parçac klar sudan a r oldu undan altaki kazanda birikir. Hahif olan su ise küçük girdaplar oluflturarak sisteme gider. Kirlilik durumuna göre filtre her sulamada veya daha s k aral klarla temizlenmelidir. Kendi kendini temizleyen tipleride mevcuttur. Sulama suyu aç k kanaldan veya üstü aç k havuzdan al nan sularda yosun fiekil 20. Hidrosiklon bulunur. Bu yosunlar temizlemek için kum- çak l (yosun) filtre kullan lmal d r. Bu filtrede su üsten girer yosunlar filtre içerisinde bulunan kum sayesinde yukar k s mda kal r. Alt taraftan temiz su sisteme gider. Filtreyi temizlemek için suyu tersten vererek tahliyeden kirli su at lmal d r. Otomatik y kamal tipleri de mevcuttur. 15
Damla Sulama fiekil 21. Yosun Filtre Çeflitleri Suyumuz temizse bile sistemde gübre uygulama sisteminden sonra muhakkak elek filtre kullan lmal d r. Elek filtre sistemdeki kil, mil ve di er gübre art klar n temizlemede kullan l r. 16 fiekil 22. Elek Filtre Çeflitleri
Küresel Is nma ve Ülke Tar m Serisi 22 fiekil 23. Otomatik Disk Filtre (Temizleme ve Geri Y kama) Elek filtreler mesh numaras ile al n l r. Sulamada kullan lan filtrelerin mesh numaralar 150-250 mesh dir. Filtrenin cm2 sindeki delik say s na mesh numaras denir. Tabloda parçac k boyutu ve elek numaras verilmifltir. Filtreler kirlendikçe temizlenmelidir. Temizleme ifli suyun kirlilik durumuna göre her sulama aral nda veya daha s k yap lmal d r. Kendi kendini temizleyen filtre sistemleri de mevcuttur. Toprak S n f Parçac k Ebat (mm) Elek Numaras (mesh) Çok Kaba Kum 1.0-2.0 10-18 Kaba Kum 0.50 1.0 18-35 Orta Kum 0.25-0.50 35-60 nce Kum 0.10-0.25 60-160 Çok nce Kum 0.05-0.10 160-270 Silt 0.002-0.05 270-400 Kil < 0.002 >400 Tablo 2. Parçac k Boyutu ve Elek Numaras 17
Damla Sulama K MYASAL UYGULAMA Damlat c lar t kayan etmen e er kimyasal madde ise böyle durumlarda sisteme duruma göre senede bir ve iki kez kimyasal çözeltiler uygulanmal - d r. En çok uygulanan kimyasal çözelti Fosforik asittir. Asit uygulamas ya sulama bafllad ktan sonra 1 ppm olarak yada sulaman n son 20 dakikas nda 20 ppm olarak gübre uygulama sistemiyle yap l r. GÜBRE UYGULAMA S STEMLER fiekil 24. Farkl bas nçl gübre uygulama sistemi Damla sulama sistemlerinde bitki besin maddeleri sulama suyuna kar flt r larak uygulan r. Bu amaçla s v gübre veya suland r - labilir granül gübre kullan l r. Sulanacak alan n büyüklü üne göre hesaplanan gübre miktar kontrol birimindeki gübre tank n n içerisine konur. Gübre uygulanaca zaman sistem çal flt r l r damlat c lar n tamam ndan su damlamaya bafllad ktan sora önceden slat lan granül veya s v gübre; gübreleme vanas aç larak uygulanmaya bafllar. Sulaman n son 20 dakikas nda ise gübreleme vanas kapat larak sisteme yaln zca su verilerek kalan gübre art klar y kan r. Gübre tank ana boruya üzerinde vanalar bulunan hortumlarla iki noktadan ba lan r. Biri gübre tank na su girifli, di eri ise su ç k - fl d r. Ana boru üzerine ayr ca de- inilen iki nokta aras nda bas nç farkl l yaratmak amac yla bir vana daha yerlefltirilir. Gübre uygulanaca zaman ana boru üze- Damla sulama sistemlerinnde bitki besin maddeleri sulama suyuna kar flt r larak uygulan r. Bu amaçla s v gübre veya suland r labilir granül gübre kullan l r. 18
Küresel Is nma ve Ülke Tar m Serisi 22 rindeki vana k smen kapat l r, gübre tank girifl ve ç k fl vanalar aç l r. Böylece ana borudaki suyun bir k sm gübre tank na girer, s v gübre ile kar fl r ve tekrar ana boruya döner. Çeflitli tip gübre uygulama sistemleri vard r. Bunlar farkl bas nçl enjeksiyon sistemleri, ventüri tipi enjeksiyon sistemi, ölçme sistemli enjeksiyon pompalar ve olarak s n fland r labilir. Gübrenin su kayna na dönmemesi için gübre tank ndan önce sisteme çek valf ba lan r. fiekil 25. Ventüri gübre uygulama sistemi fiekil 26. Enjeksiyon tipi gübre uygulama sistemi 19
20 Damla Sulama