> 109 Birçok medeniyetin uğrak noktası olan Telafer, binlerce yıllık bir tarihe sahip. > Ziya Telaferli Gazi Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Doktora Öğrencisi ziya_7777@yahoo.com TELAFER DE TOPLUMSAL VE EKONOMİK YAŞAM Social and Economic Life in Talafar Abstract Despite striking developments, especially after the US occupation in 2003, only a few articles and academic studies on Talafar have been published in Turkey. Some of them failed to depict the reality or the real situation in Talafar, due to lack of information. This study aims to meet this gap, at least by reporting some of the facts about the social and economic life of the town.
110 > Telafer halkının yaşam tarzı Yörükleri andırmaktadır. Anadolu nun kimi köylerinde rastlanan manzaralarla Telafer de yaygın biçimde karşılaşılabilir. Yemek yapma, gıda depolama ve saklama tekniklerinden giyim şekillerine kadar büyük benzerlikler görülmektedir. Telafer Sözcüğünün Kökü Telafer, Milattan Önce 6000 yılına uzanan tarihiyle, insanlığın en eski yerleşim birimlerinden biridir. Telafer de Orta Taş Devri nden itibaren insan yaşamının başladığı bildirilmektedir. Bu dönemden itibaren Telafer kesintisiz olarak çeşitli medeniyetlere beşiklik etmiştir. Bunun temel nedenlerinden biri, topraklarının oldukça verimli olmasının ve geçiş güzergahlarında yer almasıdır. 1 Tarihin farklı dönemlerinde Telafer in birçok farklı ismi olmuştur. Bunlar arasında en fazla bilinen Tall-Afar ve Nemet Aştar adlarıdır. Telafer sözcüğü Arapça kökenli bir kelimedir. Şehir merkezinde yer alan tarihi kalenin üzerinde tepeyi temsil eden ve Toprak-tepe anlamına gelen Tell-Afar birleşik sözcüğünden türemiştir. 2 Nemet Aştar sözcüğü ise güzellik, bolluk, hayat ve aşk tanrıçası olan Aştar ın tarlası ya da tapınağı anlamını taşımaktadır. Asurlar döneminde bölgede Aştar isimli büyük bir tapınak olduğu bilinmektedir. Şu anki şehir merkezinin 15 kilometre güneyindeki Sopantepe (Arapça da Tel El-Rimah) diye adlandırılan tarihi tepede bu tapınağın kalıntıları halen kalıntıları görülmektedir. 3 Telafer, Asurlar dönemindeki önemini verimli topraklarına borçludur. O dönem Asurlar için en önemli gıda kaynağı olduğu için adına Aştar Tarlası adı da kullanılıyordu. Telafer de Toplumsal Yaşam Irak ta Türkmenlerin en yoğun olduğu şehir Telafer, kırsal kimliği baskın bir yerleşim bölgesidir. Bölge halkının yaşam tarzı Yörükleri andırmaktadır. Anadolu nun kimi köylerinde rastlanan manzaralarla Telafer de yaygın biçimde karşılaşılabilir. Yemek yapma, gıda depolama ve saklama tekniklerinden giyim şekillerine kadar Telaferliler Anadolu daki Yörüklerin durumuyla büyük benzerlikler göstermektedir. Telaferliler çağın değişen şartlarına ve 90 yıldır Arapların baskın olduğu bir ülkede yaşanıyor olmasına karşılık, Anadolu daki yaşam tarzıyla olan benzerliklerini halen korumaktadır. Büyük bölümü tarım ve hayvancılıkla geçimini sağlayan Telafer de, 4 toplumsal ilişkiler canlıdır ve sosyal kurumlar güçlüdür. Yardımlaşma kültürü, bireyleri bu kültürün dışında kalmasına müsaade etmeyecek kadar kuvvetlidir. Anadolu daki imece kültürü, Telafer de de en canlı haliyle yaşamaktadır. Yardımlaşma kişilerin talep etmesiyle değil, kendiliğinden işleyen bir müessesedir. Telafer toplumunda, bireyler yüksek ahlaklı, onurlu, şerefli, cesur, haysiyetli kimseler olarak itibar görmeye çok büyü önem verirler. Misafirperverlik, muhtaç kimselere yardım etmek, mazlumların haklarını savunmak için her türlü fedakârlıkta bulunmak Telaferlilerin en çok önem verdiği meziyetlerdir. 1920 lerde Telaferlilerin iki Arap aşireti arasındaki mücadelede Şammar aşiretine karşı mazlum ve zayıf olan Mitivit aşiretine destek vermesi bugün anısı yaşayan bir olaydır. Şammarlar, bu tarihten sonra Telaferlilere daima soğuk bakmışlardır. Telaferlilerin yüksek toplumsal bilinçleri için gösterilen bir diğer tarihi örnek, 1958 sonlarında Irak ta Cumhuriyet yönetimini kuran Albay Abdülkerim Kasım la yapılan görüşmedir. O tarihte Kasım ın ziyaretçilerin kendisinde kişisel taleplerde bulunurken Telaferliler yalnızca toplumun genel sorunları için yardım istemişlerve bu durum Albay Kasım ın takdirin toplamıştır. Ardından Telafer e özel ilgi gösterilmiş ve şehrin kalkınması için birçok proje hayata geçirilmiştir. Telafer in ilk asfalt caddeleri ve sulama sistemi Albay Kasım döneminde yapılmıştır. Telafelilerin zihninde Telaferlilik bir tür etnik kimlikmiş gibi yerleşmiştir. Telafer insanına göre hiç kimse veya hiçbir şey Telafer den ya da bir
> 111 Telaferli aileler için, çok sayıda çocuk sahibi olunması, yaşamın güçlükleriyle mücadele etmeleri açısından büyük öneme sahip. Telaferli den önemli olamaz. Ben Telaferliyim, ben herkesten ve her şeyden üstünüm, Telaferliden başka dost ya da eş olunmaz sözcükleriyle ifade edilen sözkonusu durum, bu bölgenin insanına küçümser biçimde bakan diğer etnik topluluklar karşısında kimliğini korumasına yardımcı olmuştur. Telafer de aşiret yapısı eskiye göre biraz daha gevşemiş olmakla birlikte halen hâkim bir yapıdadır. Bu çerçevede örf adetler ve töreye bağlılık kuvvetlidir. Gelenekler, İslam inancının getirdiği öğretilerle süslenmiştir. Aşiret ağasının evi her zaman herkese açıktır; ev sürekli olarak ikrama hazırdır. Aşiretin özellikle diğer aşiretlerle ilişkileri, kendi mensuplarının ilişkileri ve sorunları ağanın cemaat evi veya oda adı verilen mekânında toplanılıp görüşülür. Odada yine, muhtaç kimseler için yardım toplanması, evlilikler için mihr miktarının belirlenmesi gibi konular dâhil olmak üzere her şey konuşulur. Aşiretler arası ilişkilere de önem verilir. Bir kan davası olması halinde öldürülenin ailesi için diyet parası toplanır. Ancak sorunun çözülmemesi halinde bir aşiret diğerini düşman bellemeye devam eder. Çatışma çıkması halinde erkek çocukların silah başına geçirilmesi için 18 yaş ve üstünde olması gerekir. Fakat aşiretin durumu kritikse bu sınır 15 yaşa kadar düşebilir. 5 Bu yaş sınırları yardım ya da diyet için para toplanırken de geçerlidir. Telafer de aileler dikkat çekici biçimde kalabalıktır. Genelde bir ailenin çok sayıda ferdi olur bir çiftin 10 dan fazla çocuğunun olmasına sıkça rastlanır. Bu durum aslında günlük yaşam koşullarından kaynaklanmaktadır. Çünkü tarım ve hayvancılıkla ilgilenilen kırsal bölgelerde insanların işlerini idare etmesi için çok sayıda kişiye ihtiyaçları vardır. Öte yandan, sık sık savaşların yaşanması, savunma ve ölen bireylerin yerlerini yenilerinin alabilmesi açısından, ailelerin ya da aşiretlerin nüfusunun büyük olması ve aralarındaki bağlarının kuvvetli olmasını gerektirmektedir. Bunun doğal sonucu olarak erkek çocuklara fazlasıyla önem verilmektedir. Ayrıca, karı-koca arasındaki bağların da kuvvetli olduğu Telafer de, çiftler arasında boşanmaya pek rastlanmaz. Telaferliler, kadınları ailenin direği olarak gördükleri için
112 > Hemen hemen dört bir tarafı mera olan Telafer de bazen 1000 i aşan koyun sürülerine rastlanır. Bunlar ilk ve son baharda iklimin verdiği otlaklardan yararlanır. Bölgede yetişen koyunun eti ve süte oldukça kalitelidir. Bu nedenle Telafer deki koyunların İsrail ve diğer yakın ülkelere kaçak olarak götürüldüğü bilinmektedir. küçük yaştan itibaren terbiye ve geleneklere bağlılıklarına büyük önem verirler. Kadının onurlu, ahlaklı ve eğitimli olmaması halinde kendine emanet edilen çocukları sağlam yetiştiremeyeceği, yeni kuşakların bu nedenle bekleneni veremeyeceği düşünülür. Namus duygusu Telafer de birçok şeyin önünde gelmektedir. Bu konuda yanlış bir izlenim verecek en küçük şeye dahi büyük tepki gösterirler ve namusun candan daha değerli olduğuna inanırlar. Bu konudaki düşüncelerini sorduğumuz kadınlar da durumlarından memnun olduklarını söylemişlerdir. 6 Telafer halkı, tarih boyunca topraklarının çatışma hattında olması nedeniyle güçlü bir direniş ve savaş kültürüne sahip olmuştur. 7 Asurlar, Romalılar, Abbasiler, Moğollar ve İngilizler döneminde yaşanan birtakım olaylardan sonra Saddam Hüseyin dönemi ve ABD işgali sırasında da baskılara büyük tepki göstermişlerdir. 8 İngilizlere karşı 1920 de gerçekleştirilen Kaça Kaç isyanı bir destan niteliğini almıştır. 9 2003 teki ABD işgalinin ardından başlayan silahlı tecavüzlere ve terör eylemlerine de Telaferliler sert bir direnişle karşılık vermiştir. Telafer in Ekonomisi Telafer, El-Cezire El-Furatiye bölgesinde tam bir tahıl ambarı olarak dikkat çekmektedir. Telafer in bu bölgenin adıyla da anılmasının asıl nedeni Fırat nehri havzasında olmasındandır. Kışın bölgede yağan bol yağmurlar dere, çay ve yer altı sularına dönüşerek Fırat nehrine eklenir. Bölge halkı, bol yağmurlara güvenerek sadece arazilerini sürüp tahıl serper ve 6-8 ay sonra hasada başlar. Özellikle arpanın bol miktarda yetiştiği bu topraklarda, yağmurun bol olduğu yıllarda bir ton tohumdan 30 tonu aşan mahsul elde edildiği olmuştur. Bundan dolayı Telaferliler genelde çiftçilikle uğraşmaktadır. 10 Ayrıca, toprakların verimli olması nedeniyle koyun başta olmak üzere etinden ve sütünden yaralanılacak hayvanların da kolaylıkla yetiştirilebilmesi mümkün olabilmektedir. Hemen hemen dört bir tarafı mera olan Telafer de bazen 1000 i aşan koyun sürülerine rastlanır. Bunlar ilk ve sonbahardaki elverişli iklimin sağladığı otlaklardan yararlanır. Bölgede yetişen koyunun eti ve süte oldukça kalitelidir. Bu nedenle Telafer deki koyunların İsrail ve diğer yakın ülkelere kaçak olarak götürüldüğü bilinmektedir. 11 Telafer de arpa ve buğdayın yanı sıra nar, incir, zeytin başta olmak üzere çok sayıda sebze ve meyve yetiştirilmektedir. Musul Ziraat Müdürlüğü nün 1990 ların sonunda açıkladığı verilere göre Telafer de 100 bin incir ağacı, 70 bin nar ağacı ve on binlerce zeytin ağacı bulunmaktadır. Güneyden ilçe merkezine giderken nar, incir ve zeytin bağları onlarca km karelik bir araziyi örtmektedir. Bu ürünlerin büyük kısmı Musul başta olmak üzere tüm yakın şehirler için temel gıda kaynağı olmaktadır. Öyle ki, Telafer e bağlı bir nahiye olan Rabia civarlarında yetiştirilen sebzelerden özellikle patates, domates ve karpuz Irak ın en kaliteli sebzeleri olarak bilinmektedir ve ülkenin güneyinde en uç şehir olan Basra pazarlarına kadar götürülmektedir. 12 Telafer in özel ikliminin ve tarımsal koşullarının ürünü olan ve İç Anadolu da da benzeri olan Telafer Takvimi nin en önemli günlerinden biri olan Hızır Elyas (Hıdırellez) Bayramı dır. Hızır bayramı her sene Şubat ayının üçüncü perşembesinden başlayarak üç gün sürer. Başka bir ifadeyle aynı ayın 17. ve 25. günleri arasında perşembe, cuma ve cumartesi olmak üzere üç gün süren bir bayramdır. Hızır bayramında ilçenin 4 kilometre güneyinde bulunan Telafer in ileri gelenleri Hz. Hızır ın makamı olarak bilinen bir tepe üzerindeki tarihi yapının yanında oturup şehrin durumunu görüşür ve o günden itibaren ekinlere hayvanların salınmaması kararını verir-
>113 ler. Bu bayramın yanı sıra, arpa ile buğdayın ekin veya hasat zamanları da yine yerel takvimde belirli olan tarihlerde yapılır. 13 Telafer in bir diğer ekonomik önemi ticari faaliyetler açısındandır. Tarihin ilk dönemlerinden itibaren imparatorlukların sınırlarını birbirine bağlayan Telafer, bugün Türkiye-Irak-Suriye üçgeninde olduğu için bu üç ülke arasındaki ticari faaliyetlerinin en önemli bölgesi konumundadır. İlk olarak, Telafer kuzeybatı Irak ta Musul kentinden sonra bir cazibe merkezi olmuştur. Telafer halkının tarım ve hayvancılıkla geçimini sağlayan kesimlerinin yanı sıra; tüccar, teknisyen, esnaf ve benzeri mesleklere mensup kesimler de vardır. Telaferlilerin Irak ın kuzeyinde en büyük kara nakliyat filosuna sahip oldukları bilinmektedir. Yüzlerce tır sahibinin yaşadığı Telafer, ülke içinde ve Irakla komşu ülkeler arasındaki kara ticaretinde kilit bir rol oynamaktadır. Halkın bir kısmı ticaret yoluyla zenginleşirken bir kısmı da nakliyat sektörü üzerinden zenginleşmiştir. Bu sebeple, bölgedeki diğer etnik toplulukların da Telaferlilerin hizmet sektöründeki katkısına ihtiyaçları bulunmaktadır. Telafer e ekonomik önem kazandıran hususların arasında en önemlisi petrol yataklarıdır. İyaziya, Rabia, Zummar Ainzala nahiyelerinde petrol bulunduğu bilinmektedir. Bazı uzmanlar Telafer de, Kerkük ten sonra Irak ın en zengin petrol reservlerinin bulunduğunu belirtmektedir. Hâlihazırda Telafer deki petrol kuyularında günlük 63 bin varil petrol üretilmektedir. 14 Sonuç Türkiye de Irak Türkmenleri ve yaşadıkları coğrafya konusunda büyük bir bilgi eksikliği olduğu gözlenmektedir. Telafer gibi Türkmen nüfusunun en yoğun olduğu kentler dahi yeterince tanınmamaktadır. Maalesef, Türkmen bölgeleri, Telafer örneğinde olduğu gibi işgal ve katliam gibi insanlık trajedilerinin yaşandığı dönemlerde ilgi görebilmektedir. Şüphesiz bu durumda Türkiye kamuoyunun iç ve dış gündeminin oldukça yüklü olmasının yanı sıra Türkmen toplumunun kendi gerçeklerini yeterince anlatamamasının da payı vardır. Irak ın kuruluşundan bu yana çoğu dönemde sistematik biçimde geri bırakılmaya çalışılan Telafer, ABD işgali sonrasında yeni yıkımlara maruz kalmıştır. Birtakım tertipler neticesinde 2004-2005 döneminde 3 bine yakın kişinin hayatını yitirdiği ve 6 binden fazla kişinin yaralandığı Telafer deki olayların ardında, bu şehrin stratejik önemi yatmaktadır. Gerek Irak içinde gerek bölge sistematiğinde stratejik önemini korumaya devam eden Telafer in, yeni siyasi hesapların kurbanı olmasının engellenmesi ekonomik ve sosyal açıdan güçlendirilmesiyle yakından ilişkilidir. Telafer in ekonomik potansiyelinin harekete geçirilmesi, düşünüldüğünden çok daha kolay olabilir. Bu amaçla şehrin ekonomik altyapısının ve sosyal dokusunun tanınarak üzerinde çalışılması, atılacak adımların iyi hesaplanması gerekmektedir. 1 Cafer El-Tellaferi, Asırlar boyu Telafer, Telafer yankısı, 06 Nisan 2009, http://www.majalisna.com/w/ altalafary/index.php?show=content&cid=16617, ( Son Erişim: 03 Nisan 2009) 2 Yakut El-hamavi, Mucem El-Buldan, Clt 1, Dar El-Kitab El-Arabi,Beyrut 1983. 3 Hasan Veyis Yakup, Osmanlı Döneminde Sincar, Yüksek Lisans tezi, Musul, 2000, pp 73. 4 Cengiz Eroğlu, Murat Babuçoğlu ve Orhan Özdil, Osmanlı Vilayet Salnamelerinde, Global Strateji Enstitüsü Yayınları, Ankara, 2008, pp 163. 5 Muhammed Cemil Abbas, Mıraç Aşiretine bağlı bir Oymak başkanı, 16 Mart 2009 6 Ahmet Ali, Telaferli bir çiftçi, 24 Mart 2009 7 Telafer Tarihi, 08 Nisan 2009, http://www.telafer.com/tr/index.php/tarih.html, ( Son Erişim: 12 Mayıs 2009) 8 Cafer El-Telaferi, Telafer Tarihi, Telafer Yankısı, 07 Nisan 2009, http://www.majalisna.com/w/ altalafary/index.php?show=menu&gomid=5292, ( Son Erişim: 15 Mayıs 2009) 9 Yakup El-hamavi, Osmanlı Döneminde, pp 75 10 1999 Telafer de Ekonomik Sayım. Telafer Ziraat Şubesi Arşivi, 11 Yazarın bir akrabasının 2003 e kadar 1000 ı aşkın koyunu olan bir sürüsü vardır. 12 Cafer El-Tellaferi, Telafer de Ekonomik Yaşam 13 Ahmet Ali, Telaferli Bir Çiftçi, 24 Mart 2009 14 Adını açıklamak istemeyen Telaferli bir petrol uzmanı. DİPNOTLAR