ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ AYDI NLAT MA TASARI MI NI N PARK KULLANI MI NA ETKĠ LERĠ: ULUS PARKI YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ M. Pı nar COġ KUN Anabili m Dalı: ġehġ R ve BÖLGE PLANLAMA Progra mı : PEYZAJ PLANLAMA MAYI S 2005
ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ AYDI NLAT MA TASARI MI NI N PARK KULLANI MI NA ETKĠ LERĠ: ULUS PARKI YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ M. Pı nar COġ KUN (502001708) Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 9 Mayıs 2005 Tezi n Savunul duğu Tari h : 30 Mayıs 2005 Tez DanıĢ manı: Yrd. Doç. Dr. Funda YĠRMĠ BEġ OĞLU Di ğer Jüri Üyel eri Prof. Dr. Ahmet Cengi z YI LDI ZCI (Ġ TÜ. ) Doç. Dr. Nil gün ERGUN (Ġ TÜ. ) MAYI S 2005 2
ÖNS ÖZ Yüksek lisans eğiti mi m ve bu t ez çalış ması nı n hazırlanışı sırası nda her türl ü dest ek ve yardı mı nı esirge meyen, deneyi ml eri yle bana destek ol an, gül eryüzüyl e mor al veren ve sabır gösteren danış manı m Yr d. Doç. Dr. Funda Yir mi beşoğl u na sonsuz teşekkürleri mi sunarı m. İlgi, sabır ve anl ayışlarıyla büt ün eğiti m hayatı m boyunca ol duğu gi bi beni t ez çalış ma mda da yal nız bırakmayan aile me, büt ün çalış mal arı mı maddi ve manevi ol arak destekl eyen eşi me ve eşi mi n ailesi ne çok teşekkür ederi m. Ma yı s 2005 Pı nar COŞKUN Peyzaj Mi marı ii
Ġ ÇĠ NDEKĠ LER KI SALT MALAR TABLO LĠ STESĠ ġekġ L LĠSTESĠ ÖZET SUMMARY v vi vii ix x 1. GĠ RĠ ġ 1 1. 1. ÇalıĢ manı n Amacı ve Yönte mi 1 1. 2. ÇalıĢ manı n Kapsa mı 2 2. AYDI NLAT MA 4 2. 1. Aydı nl at manı n Tanı mı 4 2. 2. Yapay IĢı k Kaynakları, Fi ber Opti k ve LED Siste ml eri 5 2. 2. 1. Akkor Telli (Enkandesen) La mbal ar 5 2. 2. 2. Deşarj La mbar 6 2. 2. 3. Fi ber Opti k ve LED Siste ml eri 7 2. 3. Aydı nlı ğı n Niteliği ve Ni celi ği Kavra ml arı 8 2. 3. 1. Aydı nlı ğı n Niteliği 8 2. 3. 2. Aydı nlı ğı n Niceliği 9 2. 4. Aydı nl at ma Aygıtları 10 2. 4. 1. Dekoratif Amaçlı Aydı nlat ma Aygıtları 11 2. 4. 2. Fonksi yonel Amaçlı Aydı nl at ma Aygıtları 11 2. 4. 3. Su Altı Aydınl at ma Aygıtları 12 2. 5. Ġç ve DıĢ Aydı nl at ma 13 2. 5. 1. İç Aydı nlat ma 13 2. 5. 2. Dış Aydı nlatma 13 2. 5. 2. 1. Kentsel Değerleri n Dışı nda Kal an Al anl arı n Aydı nlatıl ması 13 2. 5. 2. 2. Kentsel Değerleri n Aydı nlatıl ması 14 3. PARK AYDI NLATMASI 16 3. 1. Parkl arı n Güvenli k Amaçlı Aydı nl atılması 18 3. 3. Park Aydı nl at ması nda Kull anıl an Aydı nlat ma Tekni kl eri 20 3. 2. 1. Aşağı dan Yukarı ya Doğr u Aydı nl at ma 21 3. 2. 2. Yukarı dan Aşağı ya Doğr u Aydı nlat ma 21 3. 2. 3. Ayışı ğı Aydınl at ması 22 3. 2. 4. Göl ge Aydı nlat ması 23 3. 2. 5. Doku Aydı nlat ması 24 3. 2. 6. Vur gu Aydı nlat ması 25 3. 2. 7. Sil üet Aydı nlat ması 25 3. 2. 8. Yansı ma Aydı nlat ma 26 3. 2. 9. Çapraz Aydınl at ma 27 iii
3. 2. 10. Hal e Et kili Aydı nlat ma 28 3. 3. Park Ġçi nde Yer Al an Peyzaj Öğel eri ni n ve Mekanl arı n Aydı nl atıl ması 28 3. 3. 1. Bit ki Aydı nlat ması 28 3. 3. 2. Su Öğel eri nin Aydı nlatıl ması 32 3. 3. 2. 1. Durağan Su Yüzeyl eri ni n Aydı nlatıl ması 32 3. 3. 2. 2. Hareketli Su Öğel eri ni n Aydı nlatılması 33 3. 3. 3. Yaya Yol u Aydı nlat ması 35 3. 3. 4. Mer di ven Aydı nlat ması 36 3. 3. 5. Ot opark Aydınlat ması 37 3. 3. 6. Heykel ve Anıtsal Obj e Aydı nlat ması 38 3. 3. 7. Çocuk Oyun Al anı Aydı nlat ması 39 3. 3. 8. İşaret ve Yön Levhası Aydı nlat ması 40 3. 3. 9. Ot ur ma Al anı Aydı nlat ması 40 3. 4. Parkl arda Yer Alan Aydı nl at ma El e manları nı n Bakı mı ve Vandaliz m 41 4. ULUS PARKI AYDI NLAT MA TASARI MI NI N DEĞERLENDĠ RĠ LMESĠ, ANKET ARAġTI RMASI 42 4. 1. Al an AraĢtır ması 42 4. 1. 1. Araştır manı n Amacı 42 4. 1. 2. Araştır manı n Yönt e mi 42 4. 2. ÇalıĢ ma Al anı nı n Özelli kleri 43 4. 2. 1. Ul us Parkı nın Konu mu ve Tari hi 43 4. 2. 2. Ul us Parkı nın Mevcut Dur umu 44 4. 2. 3. Ul us Parkı nın Aydı nlat ma Tasarı mı 45 4. 2. 4. Ul us Parkı nın Aydı nlat ma Tasarı mı nın Değerlendiril mesi 47 4. 3. Ul us Parkı Aydı nlat ma Tasarı mı nı n Kullanı cıl ar Tarafı ndan Değerl endi ril mesi, Anket AraĢtır ması 58 4. 3. 1. Kullanıcıları nın Sosyo- De mografi k yapısı 58 4. 3. 2. Parkı n Kullanı mı na İlişki n Değerlendirmel er 62 4. 3. 3. Parkı n Genel İzleni mi ne İlişki n Değerlendir mel er 65 4. 3. 4. Aydı nlat ma Tasarı mı na İlişki n Değerlendir mel er 68 4. 3. 4. Aydı nlat ma Elemanl arı nı n Bakı mı na İlişki n Değerlendir mel er 73 4. 3. 5. Değişkenl er Ar ası İlişkileri n Çapraz Tabl olar ile Değerlendirilmesi 75 4. 3. 6. Değişkenl er Ar ası İlişkileri n Korelasyon Analizi ile Değerlendiril mesi 78 4. 3. 7. Böl üm Sonuçları 82 5. SONUÇ VE ÖNERĠ LER 85 KAYNAKLAR 89 EKLER 92 ÖZGEÇMĠ ġ 99 iv
KI SALT MALAR CI E IESNA MR PAR R LED : Co mmi si on Internati oale de L eclairage : Illumi nati on Engi neeri ng Soci et y of Nort h America : Multireflect or : Parobolic Ali mi ni um Reflect or : Reflect or : Li ght Emitting Di odes v
TABLO LĠ STESĠ Sayfa No Tabl o 3. 1. Par k i çi nde yer al an peyzaj öğel eri ve mekanl ar i çin belirlenmi ş aydı nlı k düzeyi değerleri... 20 Tabl o 4. 1. Anket uygul a ması nı n zamana göre dağılı mı... 43 Tabl o 4. 2. Ul us Parkı ndaki mevcut aydı nlat ma tasarı mı nı n özellikleri 57 Tabl o 4. 3. Anket e katılan kullanıcıları n ci nsi yet dağılı mı... 58 Tabl o 4. 4. Anket e katılan kullanıcıları n medeni durumu... 59 Tabl o 4. 5. Anket e katılan kullanıcıları n meslek durumu... 60 Tabl o 4. 6. Anket e katılan kullanıcıları n çalış ma durumu... 60 Tabl o 4. 7. Anket e katılan kullanıcıları n araç sahi pli ği... 61 Tabl o 4. 8. Anket e katılan kullanıcıları nı n parka ulaşı mşekli... 62 Tabl o 4. 9. Kullanıcıları n parka geliş saatleri ndeki terci h nedeni... 63 Tabl o 4. 10. Kullanıcıları n parka geliş amacı... 64 Tabl o 4. 11. Kullanıcıları n parka ki ml e gel di ği... 64 Tabl o 4. 12. Anket e katılan kullanıcıları n parkı kullanı msüresi... 65 Tabl o 4. 13. Par ktaki beğenilen unsurlar... 66 Tabl o 4. 14. Par ktaki beğenil meyen unsurlar... 66 Tabl o 4. 15. Par kı güvensiz kılan nedenl er... 67 Tabl o 4. 15. Kullanıcıları n kendi ni güvensiz hissettiği saatler... 68 Tabl o 4. 16. Kullanıcıları n neden belli satlerde güvensiz hissettiği... 68 Tabl o 4. 17. Kullanıcıları n görüş uzaklığı nı değerlendir mel eri (Gündüz)... 69 Tabl o 4. 18. Kullanıcıları n görüş uzaklığı nı değerlendir mel eri (Gece)... 69 Tabl o 4. 19. Kullanıcılara göre park i çi ndeki sakl anılabilecek yerler ( Gündüz)... 72 Tabl o 4. 20. Kullanıcılara göre park içi ndeki sakl anılabilecek yerler ( Gece).. 72 Tabl o 4. 21. Par kı n gece kullanı mı nı arttır mak içi n getirilen öneriler... 73 Tabl o 4. 22. Par kı n gece kullanı mı nı arttır mak içi n getirilen öneriler... 73 Tabl o 4. 23. Kullanıcıları n mevcut lamba durumunu değerlendir mel eri... 74 Tabl o 4. 24. Kullanıcıları n çalış mayan la mba yüzdesi ni değerlendir mel eri... 74 Tabl o 4. 25. Arı zalı lambal ar içi n aran ması gereken yerler... 74 Tabl o 4. 26. Kullanıcıları güvensiz kılan nedenl er- Parkı n gece kullanı mı... 75 Tabl o 4. 27. Ci nsi yet- Güvensiz hissedilen saat... 76 Tabl o 4. 28. Aydı nlat manı n güvenli k açısı ndan yeterliliği-saklanılacak yer... 75 Tabl o 4. 29. Ci nsi yet- Gece kullanı mı... 77 Tabl o 4. 30. Ci nsi yet- Neden güvensiz hissedil di ği... 77 Tabl o 4. 31. Par kı n gece kullanı mı- Araç Sahi pli ği... 78 Tabl o 4. 32. Kor elasyon analizi tabl osu (a)... 80 Tabl o 4. 33. Kor elasyon analizi tabl osu (b)... 80 vi
ġekġ L LĠSTESĠ Sayfa No ġekil 3. 1 : Aşağı dan yukarı ya doğru aydı nlat ma.... 21 ġekil 3. 2 : Yukarı dan aşağı ya doğru aydı nlat ma... 22 ġekil 3. 3 : Ayı şı ğı aydı nlat ması. 23 ġekil 3. 4 : Göl ge aydı nlat ması... 23 ġekil 3. 5 : Doku aydı nlat ması... 24 ġekil 3. 6 : Vur gu aydı nlat ması. 25 ġekil 3. 7 : Sil uet aydı nlat ması... 25 ġekil 3. 8 : Yansı ma aydı nlat ması... 26 ġekil 3. 9 : Tek yönl ü çapraz aydı nlat ma tekni ği... 27 ġekil 3. 10 : İki yönl ü çapraz aydı nlatma tekni ği... 27 ġekil 3. 11 : Hal e et kili aydı nlat ma... 28 ġekil 3. 12 : Bit ki grupl arı nı n yer yer aydı nlatılarak vurgul anması... 29 ġekil 3. 13 : Soliter ağacı n aydı nlatılarak ön plana çı karıl ması... 30 ġekil 3. 14 : Işı k lekesi ol uşumu ve üst dalları n karanlı kta kal ması... 30 ġekil 3. 15 : Renk filtresi kullanılarak aydı nlatıl mıs bir ağaç... 31 ġekil 3. 16 : Dur ağan su yüzeyi ni n aydı nlatıl ması... 32 ġekil 3. 17 : Dur ağan su yüzeyi ni n çevresi nde yer alan ağaçlarını n aydı nlatılarak durağan su yüzeyi ni n et kili hale getiril mesi... 33 ġekil 3. 18 : Fıski yeleri n aşağı dan aydınlatıl ması... 34 ġekil 3. 19 : Hareketli su öğesi ni n renk filtresi kullanılarak aydı nlatıl ması... 34 ġekil 3. 20 : Yaya yol u aydı nlat ması... 35 ġekil 3. 21 ġekil 3. 22 : Mer di venl eri n duvara mont e aydı nlat ma aygıtları yla aydı nlatıl ması... 37 : İspanyol mer di venl eri ni n yüzeye gömül ü aydı nlatma aygıtları yla aydı nlatıl ması... 37 ġekil 3. 23 : Heykel aydı nlat ması... 39 ġekil 4. 1 : Ul us Parkı nı n konu mu... 44 ġekil 4. 2 : Ul us Parkı aydı nlat ma avan projesi... 46 ġekil 4. 3 : Me vcut aydı nlat ma aygıtları nı n konu mu... 48 ġekil 4. 4 : Fot oğrafları n çekil me yönü... 49 ġekil 4. 5 : Par k geneli nde kullanılan aydı nlat ma aygıtı... 50 ġekil 4. 6 : Ul us Parkı nı n batı girişini n gündüz ve gece görünü mü... 50 ġekil 4. 7 : Par kı n doğu girişi ni n ve park levhası nı n gündüz ve gece gör ünü mü... 51 ġekil 4. 8 : Par kı n doğu girişi nde bulunan ot oparkı n gündüz ve gece gör ünü mü... 51 ġekil 4. 9 : Seyir terası nı n gündüz gör ünü mü... 52 vii
ġekil 4. 10 : Kafeterya çevresi nde yer al an bit ki aydı nlat ması nın gündüz ve gece görünü mü... 53 ġekil 4. 12 : Kafeteryanı n arka t arafında yer al an soliter kullanı mlı ağacı n gündüz ve gece görünü mü... 53 ġekil 4. 12 : Üst kotta yer alan ispanyol mer di venl eri ni n gündüz ve gece gör ünü mü... 54 ġekil 4. 13 : Alt kotta yer alan ispanyol mer di venl eri ni n gece gör ünü mü... ġekil 4. 14 : Su öğesi ni n gündüz ve gece görünü mü... 55 ġekil 4. 15 : Su altı aydı nlat ma aygıtları nı n gündüz görünü mü.... 55 ġekil 4. 16 : Çocuk oyun alanı nı n gündüz ve gece görünü mü... 56 ġekil 4. 17 : Macera oyun alanı nı n gündüz görünü mü... 56 ġekil 4. 18 : Ana aksa yakı n ot ur ma cepl eri ni n gündüz ve gece görünü mü... 57 ġekil 4. 19 : Ana akstan uzak otur ma cepl eri ni n gündüz ve gece gör ünü mü... 57 ġekil 4. 20 : Anket e katılan kullanıcıları n yaş durumu... 58 ġekil 4. 21 : Anket e katılan kullanıcıları n eğiti mdurumu... 59 ġekil 4. 22 : Anket e katılan kullanıcıları n gelir grubu... 60 ġekil 4. 23 : Anket e katılan kullanı cıları n ot urdukl arı se mtte i ka met etti ği süre... 61 ġekil 4. 24 : Anket e katılan kullanıcıları n parka geliş sı klı ğı... 62 ġekil 4. 25 : Par kı n gece kullanı mı... 63 ġekil 4. 26 : Anket e katılan kullanıcıları n parkta kalış süresi... 65 ġekil 4. 27 : Kullanıcıları n kendi ni güvende hisset me durumu... 67 ġekil 4. 27 : Kullanıcıları n aydı nlat madan me mnuni yet düzeyi ( Gündüz)... 69 ġekil 4. 28 : Kullanıcıları n aydı nlat madan me mnuni yet düzeyi ( Gece)... 69 ġekil 4. 29 : Aydı nlat manı n güvenli k açısı ndan yeterliliği ( Gündüz)... 70 ġekil 4. 30 : Aydı nlat manı n güvenli k açısı ndan yeterliliği ( Gece)... 70 ġekil 4. 31 : Aydı nlat manı n estetik açıdan yet erliliği ( Gündüz)... 71 ġekil 4. 32 : Aydı nlat manı n estetik açıdan yeterliliği ( Gece)... 71 ġekil 4. 33 : Sakl anılacak yer mevcudiyeti ( Gündüz)... 71 ġekil 4. 34 : Sakl anılacak yer mevcudiyeti ( Gece)... 72 viii
AYDI NLAT MA TASARI MI NI N PARK KULLANI MI NA ETKĠ LERĠ: ULUS PARKI ÖZET Par klar kent i nsanı nı n her t ürl ü sosyal, fiziksel ve rekreatif gereksi ni ml eri ni karşılayan kentsel yeşil al anl ardır. Pl anlı ve dengeli bir aydı nlat ma sistemi, gündüz saatleri nde yoğun ol arak kullanılan bu al anları n günün ilerleyen saatleri nde de et ki n bir bi çi mde kullanılabilmesi ni ol anaklı kılar. Park t asarı mı yla uyu ml u ve dengeli şekil de yapıl mı ş bir aydı nlat ma t asarı mı güvenli ği sağl a manı n yanısıra par kı n peyzajı na gün ışı ğı ndan farklı bir yor um kat ar ve çeki cilik kazandırır. Par kl arı n kullanı mı nda sürekliliğin sağl anabil mesi ve kullanıcıları n i hti yaçlarına cevap verebil mesi içi n kullanı cıları n istek ve değerlendirmel eri di kkat e alınmalı dır. Bu çalış manı n a macı aydı nlat ma t asarı mı nın park kullanı mı na et kileri ni n belirlenmesi ve el de edilen sonuçl ar ışı ğı nda mevcut parkları n aydı nl at ma tasarı mı nı n t ekrar el e alı narak düzenl enmesini n gerekliliği ni n irdelenmesi dir. Yapılan çalış mada öncelikl e konu ile il gili literat ür bil gileri t opl anmı ştır. Daha sonra görsel analiz ve anket araştır ması yönt e mi kullanılarak al an araştır ması yapıl mıştır. Çalış ma al anı ol arak boğaza hâki m manzarası, peyzajı ve kapalı ot ur ma al anı yl a İstanbul hal kı içi n büyük öne me sahi p olan Ul us Parkı seçil miştir. Belirtilen a maca yöneli k ol arak yapılan t ez çalışması dört böl ümden ol uş makt adır. Bi ri nci böl ümde yapılan çalış manı n a macı, kapsa mı ve yönt e mi ile il gili bil giler veril miştir. İki nci böl ümde aydı nlat ma konusu ile il gili kavra msal açı kla mal ar yapıl mış bu bağl a mda aydı nlat manı n t anı mı, yapay ışı k kaynakl arı, aydı nlı ğı n niteliği ve ni celi ği, aydınl at ma aygıtları nı n sı nıflandırıl ması, iç aydı nlatma ve dı ş aydı nlat ma konul arı na deği nil miştir. Üçüncü böl ümde parkları n yet erli ve doğr u şekil de nasıl aydı nlatılabileceği anl atıl makt adır. Bunun yanısıra park peyzajı na gün ışı ğı ndan farklı bir yor um getiril mesi ni sağl ayacak aydı nlat ma t ekni kleri ve park i çi nde yer al an peyzaj öğel eri ni n ve mekanl arı n aydı nlatıl ması konul arı irdelenmi ştir. Dör düncü böl ümde araştır manı n a macı, araştır mada kullanılan yönt e m, araştır manı n kapsa mı, araştır manı n amacı doğr ult usunda seçilen Ul us Parkı nı n konumu, İstanbul ve çevre mahalleler i çi n öne mi, parkı n mevcut durumu anl atıl makt adır. Bu böl ümde ayrıca parkı n aydı nl at ma t asarı mı ile il gili görsel analizler ve anket araştır ması ndan el de edilen sonuçl arı n genel değerlendir mesi yer al makt adır. Son böl ümde yapılan araştır madan çı karılan sonuçl ar ve öneriler yer al makt adır. Bu böl ümde i yi pl anl anmı ş bir aydı nlat ma t asarımı nı n güvenli k ve görsel konf or sağla manı n yanısıra, parkl arı n cazi p ve di kkat çeki ci hal e getiril mesi ndeki öne mi vur gul anmı ştır. Ayrıca çalış ma al anı ol arak seçilen Ul us Parkı aydı nl at ma tasarı mı nı n görsel analiz ve anket sonuçl arı yor uml anmı ş, mevcut aydı nl at ma tasarı mı nı n parkı n daha et ki n kullanı mı na ol anak sağl ayacak şekil de yeni den el e alı nması na yardı mcı olacak önerilere yer veril miştir. ix
THE EFFECTS OF LIGHTI NG DESI GN I NPARKS: ULUS PARK SUMMARY Par ks are the green urban areas coveri ng any ki nds of social, physical and recreati onal require ments of the peopl e livi ng in t he cities. A well planned and bal anced lighti ng system ensures these areas bei ng used i ntensi vel y duri ng t he dayti me hours to be capabl e to use also duri ng t he later hours of the day i n an effecti ve way. The lighting desi gn made i n a harmoni ous and balanced for m wit h t he park desi gn adds a distinct. Interpretation whi ch differs from t he day light t o t he landscape of the park besi des, it ensures the security and gi ves attraction. The requests and eval uati ons of the users shoul d be taken i nt o consi derati on to provi de the conti nuit y on t he use of the parks and t o make the mqualified t o ans wer the needs of the users. The target of this st udy is to establish the effect of the lighti ng desi gn t o the use of the parks wit h the requests, i mpressi ons, eval uations and recommendations of t he users. Under the light of the results obtai ned from t he eval uati ons of the users, the necessit y of the pretreatment and reorgani zati on of the lighti ng desi gn of the existi ng parks are exa mi ned. In the st udy perfor med, at first, the literat ure data are collect ed in collecti on wit h the subject. After that, the research perfor med on t he area by usi ng the visual anal ysis and public survey met hods. Ul us Park t hat has a bi g i mportance for peopl e livi ng i n Istanbul wit h its view, over landscape and cl osed sitting area overl ooki ng t o the Bosporus is selected as the area to exa mi ne. The st udy of the thesis perfor med i n the direction of the target state constitutes of four secti ons. In the first secti on, details on t he goal, coverage and method of t he st udy perfor med are gi ven. The concept ual explanati ons are made i n connecti on wit h the subject of the lighti ng and the descripti on on t he lighti ng, the sources of the artificial light, the quantity and quality of the light, the classificati on of t he lighti ng devi ces, internal lighti ng and external lighti ng are menti oned under t he second secti on. In the third secti on, how to make t he parks be light ened i n a sufficient and correct way. Besi des this, the subj ects of the lighti ng techni que t o ensure an i nter pret ati on whi ch differs fromt he dayli ght to the landscape of the park brought and lighti ng of the landscape ele ments and spaces taken parts inside t he park are exa mi ned. In the fourt h secti on, the target of the research, the met hod used i n the research, t he coverage of the research, the locati on of Ul us Park selected i n the direction of t he goal on t he research, its i mportance for Istanbul and t he nei ghbor hood and t he current condition of the park are expl ai ned. Also, the visual anal ysis and a general eval uati on of the result obt ai ned fromt he public sur vey are stated. In the final secti on, the results taken from the researches performed and recommendati ons are stat ed. It is emphasized that besi des, a well-planned desi gn pr ovi des security and visual comf ort, it is also i mportant to make t he parks t o have an attracti ve and striki ng condition. Furt her more, the results of the visual anal ysis x
and surveys made on t he lighti ng desi gn of Ul us Par k selected as the st udy area are comment ed and suggestions are made t o assist the pretreat ment on t he existi ng lighti ng desi gn of the park in a way t o ensure t he more effecti ve use of the park are stated. xi
1. GĠ RĠ ġ Hı zlı nüf us artışı, sanayileş me, yoğun ve düzensiz kentleş me sonucu özellikl e büyük kentlerde açı k ve yeşil al anl ar gün geçti kçe kaybol makt adır. Hı zlı yapılaş mayl a beraber t opl umsal yaşam ve yaşa m kalitesi bozul makt a, kent yaşa mı nın getirdi ği baskı ve stres i nsanl arı açı k ve yeşil alanlara daha çok yönl endir mekt edir. Bu a maçl a çeşitli i hti yaçlara cevap verecek şekil de düzenlenmi ş parklar farklı yaş, ci nsi yet, eğiti m düzeyi, sosyal ve ekono mi k yapı ya sahi p kent i nsanı nı n doğa ile büt ünl eş mesi ni sağl ayan ve boş za manl arı nı değerlendirdi ği en öne mli rekreasyon al anl arı dır. Günl ük hayatı n getirdi ği zorl ukl ar ve çalış ma koşulları nı n ağırlığı boş zamanı kısıtlı ol an kent i nsanı nı, çalış ma saati biti mi nde günün yor gunl uğunu atabil mek, eğl enmek, di nlenmek i çi n günün ilerleyen saatleri nden daha et ki n bir şekil de yararlanmaya yönelt mekt edir. Bu nedenl e kent i nsanı i çi n büyük öne me sahi p parkl arı n doğr u ve et kili bir bi çi mde aydı nlatılması bu al anları n günün ilerleyen saatleri nde de güvenli k içi nde kullanıl ması açısı ndan büyük öne m t aşı makt adır. İyi tasarlanmı ş bir aydı nlatma güvenli ği sağl a manın yanısıra, park t asarımı na gün ışığı ndan farklı bir çekicilik ve görsel al gıla ma özelliği kazandır makt adır. 1. 1 ÇalıĢ manı n Amacı ve Yönte mi Gündüz saatleri nde yoğun ol arak kullanılan ve çeşitli i hti yaçlara cevap veren parkl arı n gece saatlerinde de güvenli k i çi nde kullanı mı mekan güvenli ği ni n sağlanması ve kullanıcı me mnuni yeti ile doğr udan ilişkilidir. Bu al anl arı n kullanı mı nda sürekliliği n sağl anması ve kullanıcı ihti yaçları na cevap verebil mesi i çi n kullanıcıları n istek ve değerlendir mel eri di kkate alı nmalı dır. Bu çalış manı n a macı aydı nlat ma t asarı mı nı n par k kullanı mı na et kileri ni kullanı cıları n i zl eni m, değerlendir me ve önerileriyle belirle mek ve el de edilen sonuçl arı n par kl arın akşa m ve gece saatleri nde daha et ki n kullanı mı nı sağl ayacak şekil de yeni den ele alı narak irdelenmesi dir. Mevcut parkl arı n yanı sıra düzenlenecek başka parkl arı n aydı nl at ma 1
tasarı mı nda t asarı mcılara yardı mcı ol ması dır. Bu a maca yöneli k ol arak t ezde belirlenen araştır ma konuları şunlardır: Aydı nlat ma kavra mı, Par k aydı nl at ması, güvenliği sağl a mak açısı ndan öne mi ve kulllanılan aydınl at ma tekni kleri, Par k içi nde yer alan peyzaj öğel eri ni n aydı nlatıl ması, Ul us Parkı mevcut aydı nlat ma tasarı mı nı n i ncelenmesi ve değerlendiril mesi, Ul us Parkı aydı nlat ma tasarı mı nı n anket araştır ması ile irdelenmesi, Değerlendir me sonuçl arını n ve önerileri n sunul ması. Yapılan çalış mada öncelikle konu ile il gili literatür bil gileri t opl anmı ş, daha sonra görsel analiz ve anket araştır ması yönt e mi kullanılarak al an araştır ması yapıl mıştır. Anket soruları park i çi nde gündüz ( 75) ve gece ( 75) ol mak üzere rast gel e seçilen topla m 150 kullanıcı ya uygul anmı ştır. Konu ile il gili yapıl mış anket soruları ndan yararlanılarak hazırlanan anket for mu kullanıcıların sosyo-de mografi k yapısı, par k kullanı mı na ilişki n değişkenl er, kullanıcıları n par kl a il gili genel izl eni ml eri, kullanıcıları n aydı nlat ma t asarı mı na ve mevcut aydı nlat ma el e manl arı nı n bakı mı na ilişki n değerlendir mel eri ol mak üzere beş gr up değişkeni i çer mekt edir. Anket sonuçl arı ndan el de edilen veriler SPSS istatistik pr ogra mı kullanılarak değerlendiril miştir. 1. 2 ÇalıĢ manı n Kapsa mı Belirtilen a maca yöneli k ol arak yapılan t ez çalışması dört böl ümden ol uş makt adır. Bi ri nci böl ümde yapılan çalış manı n a macı, kapsamı ve yönt e mi ile il gili bil giler el e alı nmakt adır. İki nci böl ümde aydı nlatma konusu ile il gili kavra msal ve t ekni k açı kla mal ar yer al makt adır. Bu doğr ultuda kısaca aydı nlat manı n t anı mı yapıl mış, yapay ı şı k kaynakl arı, fi ber opti k ve LED siste ml eri nden bahsedil miştir. La mba ol arak adl andırılan yapay ışı k kaynakl arı nı n rengi, et kinlik fakt örü, ekono mi k ö mr ü ve kullanı m al anları kısaca el e alı nmı ştır. Görsel algıla manı n t a m ol abil mesi i çi n orta m özellikleri ne uygun ol arak ol uşt urul ması gereken aydı nlı ğı n niteliği ve ni celi ği kavra ml arı ndan ve bu kavra ml arı n a maca uygun ol arak düzenl enmesi ni sağl ayan aydı nlat ma aygıtları ndan bahsedil miştir. Ayrıca i ç aydı nlat ma ve dış aydı nl at ma 2
konul arı kısaca el e alı nmı ş, dış aydı nlat ma konusunu ol uşt uran kentsel değerleri n aydı nlatıl ması ve kentsel değerleri n dışı nda kal an al anl arı n aydı nlatıl ması konul arı na deği nil miştir. Üçüncü böl ümde park aydı nlat ması konusu irdel enmi ştir. Park aydı nlat ması nda di kkat edil mesi gereken hususlar, aydı nlat ma t asarı mı nı n güvenli ği sağl a madaki öne mi, parkl arı n yet erli ve et kili şekil de nasıl aydı nlatılabileceği konul arı na yer veril miştir. Park i çi nde güvenli ği sağl a manı n yanısıra park peyzajı na farklı bir görsel al gıla ma özelliği kazandıracak aydı nl at ma t ekni kleri el e alı nmı ştır. Tekni kl erle yaratılabilecek et kiler, nerede kullanılabileceği ve nasıl uygul anması gerekti ği konul arı ndan bahsedil mi ştir. Ayrı ca bu böl ümde park i çi nde yer al an bit kileri n, durağan ve hareketli su yüzeyl eri ni n, yaya yolları nı n, mer di venl eri n, otoparkl arı n, heykel ve anıtsal obj elerin, çocuk oyun al anları nı n, işaret ve yön l evhal arı nın, ot ur ma al anl arı nı n aydı nlatıl ması konul arı ele alınmı ştır. Dör düncü böl ümde yapılan araştır manı n a macı, yönt e mi ve kapsa mı ndan kısaca bahsedil miş ve araştır manı n a macı doğr ult usunda seçilen Ul us Par kı nın mevcut dur umu ve par kı n aydınl at ma t asarı mı irdelenmi ştir. Ayrıca bu böl ümde al anda gerçekl eştirilen görsel analiz ve anket araştır ması sonuçl arı yer al makt adır. Görsel analiz sonuçl arı al anda aynı nokt adan gece ve gündüz çekilen f ot oğraflarla beraber yapılan gözl e m ve değerlendir mel eri i çer mekt edir. Anket araştır ması sonuçları sı klı k dağılı mtabl oları, çapraz tabl olar ve korelasyon analizi yapılarak değerlendiril miştir. Son böl ümde yapılan araştır madan çı karılan sonuçl ar ve öneriler yer al makt adır. Bu böl ümde dengeli ve pl anlı yapıl mış bir aydı nl atma t asarı mı nı n güvenli k ve görsel konf or sağl a manı n yanısıra, parkl arı n cazi p ve dikkat çeki ci hal e getirilmesi ndeki öne mi vur gul anmı ştır. Amaca ve park t asarımı na uygun, et kileyici, est eti k ve fonksi yonel çözü ml er içi n t asarı mcı nı n il gili disi pli nlerle birlikte çalış ması nı n gerekliliği belirtil miştir. Ayrı ca çalış ma al anı ol arak seçilen Ul us Par kı aydı nl at ma tasarı mı nı n görsel analiz ve anket sonuçl arı yor uml anmı ş, mevcut aydı nl at ma tasarı mı nı n parkı n daha et ki n kullanı mı na ol anak sağl ayacak şekil de yeni den el e alı nması na yardı mcı olacak önerilere yer veril miştir. 3
2. AYDI NLAT MA 2. 1 Aydı nl at manı n tanımı Aydı nlat ma ol gusunun en t e mel unsuru ol an ışı k, i nsanl arı n değişi k al gılar yol u ile edi ndi kleri bil gileri n yaklaşı k %95 i ni n görsel algı yol u ile ol ması nedeniyle büyük öne m t aşır. İnsanl ar ışık aracılığı yla nesneleri gör üp al gılayabilir ve eyl e ml eri ni gerçekl eştirebilirler ( Öztür k, 1992). Işı k, doğal ya da yapay ışık kaynakl arı ile el de edilir. Doğal ışı k ol an güneş ışı ğı, güneş ve göğün yayı mladı kları ışı kları n değişik oranl arda bileşi mi nden ol uşur. Özelliği itibarı ile denetlene meyen ve sürekli ol arak değişi m göst eren bir ışı k kaynağı dır. Yapay ışı k, gün ışı ğı nı n ol madı ğı ya da yet ersiz ol duğu dur uml ar da yararlanılan ışı k kaynağıdır ( Bodur oğl u, 2001). Güneş ışı ğı, doğada mevsi ml ere, bul utları n konu muna, ağaçlara, at mosferdeki ne m ve t oz mi kt arı gi bi çeşitli et kenl ere bağlı ol arak gün i çi nde çok değişi k ışı k oyunları ol uşt ur makt adır. Yapay ı şı k ise duyul an i hti yaca göre denetlenebilen bir ışık kaynağı dır. İstenilen anl a m ve perfor mansı, yapay ışı k kaynağı nda yapılacak her t ürl ü düzenl e me ve denetle me ile el de et mek mü mkündür. Aydı nlat ma, mekanl arı ve i çi nde bul unan nesnel eri gerçek büyükl ükl eri ve doğal renkl eri ile fark edebilme mi z i çi n, doğal ve yapay ışı k kaynakl arı ile nesnel eri n üzeri ne ışı k göndererek gör me mi zi sağl ayan siste ml erdir (Işı k, 2001). Uluslararası Aydı nlat ma Ko mi syonu ( CI E, 2000) t arafı ndan ise aydı nlat ma, Nesnel er ve çevreleri ni n görülebil mesi amacı ile ışı k uygul a ması biçi mi nde tanı ml anmı ştır. Aydı nlat mada t e mel a maç belli bir aydı nlı k düzeyi el de et mek değil, görsel konf or un sağlanması dır. Yet ersiz aydı nlatıl mış orta ml ar görsel perfor mansı n düş mesi ne, konf orsuzl uğa, yanıl gılara, güvensizliğe, estetik ve mi mari özellikler bakı mı ndan uygunsuzl uğa yol açabilir ( Ünver, 2001). Işı ğı n amaca ve aydı nlat ma t asarı mı na en uygun bi çi mde kullanılabil mesi ve istenilen et kini n yaratıl ması açısı ndan yapay ı şı k kaynağı nı n seçi mi çok büyük öne mtaşır. 4
2. 2 Yapay IĢı k Kaynakları, Fi ber Opti k ve LED Siste ml eri İstenilen düzeyde aydı nlık yaratan ve bu aydı nlı ğı yi ne istenilen renk, doğrult u yada dağılı mda ol uşt uran yapay ışı k kaynakl arı l amba ol arak adl andırılır ( Alt unkasa, 1998). Günü müzde kullanılan yapay ışı k kaynakl arı yani l a mbal ar akkor t elli ve deşarj l a mbal arı ol mak üzere i ki ana gr uba ayrılır. Akkor t elli l a mbal ar genel ol arak ışığı, içi nden el ektri k akımı geçirilen madensel fla manı n akkor hal e geli p ışı ması ile üretirken, deşarj l a mbal ar ışı ğı çeşitli gaz veya met al buharı ndan el ektrik boşalı mı sonucunda üretirler ( Küçükdoğu ve Onaygil, 2002). 2. 2. 1 Akkor Telli ( Enkandesen) La mbal ar Akkor t elli la mbal arda ışık, i çi nden el ektri k akı mı geçirilen t ungsten fla manı n akkor hal e geli p ışı ması sonucu el de edilir. En eski ve ucuz l a mba ti pi dir. Akkor t elli lambal arı n yaydı ğı ışı k sıcaklı k ile doğr u orantılı ol arak artış gösterir. Bu l a mbal arı n ışık rengi sıcak beyaz gör ünü me sahi ptir. Renksel geri veri m i ndeksl eri % 100 ol ması na karşı n et ki nli k fakt örleri düşük, ö mürleri kısa ol an akkor t elli lambal ar dış mekan uygul a mal arı i çin uygun değil dir. Akkor t elli la mbal ar dış aydı nlat ma i çi n uygun bir çözü m ol ma ması na karşı n düşük el ektriksel güçl e çalıştıkları ndan dol ayı i ç ve dış mekan aydı nlat ması nda sı kça kullanıl makt adır ( Küçükdoğu ve Onaygil, 2002; Yıl dırı m, 2001). Tungsten fla manı n ca m bal on i çi ndeki yüksek sıcaklı k artışı na bağlı ol arak za manl a buharlaş ması nor mal ti pteki akkor t elli l a mbal arın ö mürleri ni ve et ki nli k fakt örleri ni sı nırla makt adır. Ca m balon i çi ndeki gaza bazı halojenler ilave edilerek oluşt urul an tungsten hal ojen l a mbal ar nor mal akkor t elli l a mbal ara göre daha beyaz ışık rengi ne, daha yüksek et ki ye, daha ko mpakt boyut a, daha uzun ö müre sahi ptir. Tungst en hal ojen l a mbal ar pr ojekt örlerde, araç farları nda, spotlarda ve trafi k ı şı kl arı nda kullanıl makt adır ( Moyer, 1992). Büt ün MR ti pi l a mbal ar tungsten hal ojen l a mbal ar ol up bu ti p l a mbal ar çoğunl ukl a düşük voltajlıdır. Düşük voltajla çalışan bu l a mbalarda maksi mu m ı şı k üret mek i çi n quartz-hal ojen t eknol ojisi kul anıl mıştır. Boyutları küçük ol duğundan dol ayı uygul a ma al anl arı nda kol ayca gi zlenebilir ol ması görsel açı dan avant aj sağla makt adır. MR 11 ve MR 16 ol mak üzere i ki tipi mevcutt ur. MR 16 ti pi la mbal ar çok çeşitli seçenekl ere sahi p ol ması dol ayısı yla park ve bahçe aydı nlat ması nda her türl ü a maca yöneli k olarak sı kça kul anılır ( Özkaya, 1998). 5
R ti pi l a mbal ar, çok düzgün ve geniş pr ojektör aydı nl at ması sağl ayan l a mbal ar ol ması na karşı n çok kırılgan ol mal arı dezavantaj ol uşt ur makt adır. Bu nedenl e kullanı mı PAR l a mbal arı kadar yaygı n değil dir. Mi nyat ür l a mbal ar, düşük el ektri k gücüyl e çalışan küçük boyutl u l a mbal ardır. Yaya yol u ve az basa maklı mer di ven aydı nlat ması içi n çok uygundur ( Özkaya, 1998). PAR, paraboli k al ümi nyu m r eflekt ör keli mel erini n baş harfleri nden ol uşur. Düşük voltajlı PAR 36 ve st andard voltajlı PAR 16, PAR 20, PAR 30, PAR 38, PAR 46, PAR 56, PAR 64 gi bi değişi k boyutlarda ve voltajlarda seçenekl eri bul unan PAR ti pi lambal ar yağ mur, sul a ma suyu ve kar et kisi yle meydana gel ecek sı caklık şokuna dayanı klı ol ması na karşı n kapalı aydı nlat ma aygıtları nda kullanı mı fonksi yon süresi ni uzatır. PAR ti pi lambal arda l a mba boyutunun büyük, ö mr ünün kısa, et ki nli k fakt örünün düşük ol ması dezavant aj ol uşt urur ken düşük mali yetli ve dış et kenl ere karşı dayanı klı ol mal arı avant aj sağl ar. PAR tipi l a mbal arda renkli l ens ve filtre düzenl e mel eri yle çeşitli renk seçenekl eri el de edilebilir. Bu l a mbal ar park ve bahçe aydı nlat ması nda sı kça kullanıl makt adır. PAR 36 spot aydı nlat ma, PAR 38 büyük ağaç ve heykelleri n aşağıdan yukarı ya doğr u nokta ve ışıldak şekli nde aydınlatıl ması içi n uygunken PAR 46, 56 ve 64 ti pi l a mbal ar su altı aydı nlat ma aygıtlarında sı kça kullanıl makt adır ( Moyer, 1992; Özkaya, 1998). 2. 2. 2 DeĢarj La mbal ar İki el ektrot arası nda bul unan gazl arı n uyarıl ması sonucu ışı k üreten deşarj lambal arı nı n yüksek basınçlı ci va buharlı, yüksek bası nçlı sodyu m buharlı, al çak bası nçlı ci va buharlı, alçak bası nçlı sodyu m buharlı, met al hal ojen ol mak üzere beş tipi mevcutt ur. Bunl ar; Yüksek Bası nçlı Ci va Buharlı La mbal ar: Yüksek bası nçlı ci va buharlı la mbal ar ö mürleri uzun, et ki nli k fakt örleri düşük beyaz ışı klı l a mbal ardır. La mba eski di kçe ışık veri mi azalır. Işı k veri mi azal an l a mbal arı n yenisi yle değiştiril mesi dur umunda eski ile yeni arası nda renk farkı ol uşur. Meydana gel en renk ayırı mı görsel açı dan dezavant aj ol uşt ur masına karşı n park ve bahçe aydı nl at masında sı kça kullanıl makt adır (Seçki n, 1998). Yüksek Bası nçlı Sodyu m Buharlı La mbal ar: Yüksek bası nçlı sodyu m buharlı lambal ar nesnel eri n gerçek rengi ni n gör ünmesi nin öne mli kriter ol madı ğı şehir i çi yol, cadde, sokak, meydan gi bi al anları n aydı nlatmal arı nda kullanılır. Bu lambal arı n 6
verdi ği renk bit kileri donuk ve cansız göstereceği nden park ve bahçe aydı nlat ması nda kullanıma uygun değil dir ( Harris ve Di nnes, 1988; Onaran, 1993). Al çak Bası nçlı Ci va Buharlı ( Fl üoresan) Lambal ar: Al çak bası nçlı ci va buharlı lambal ar sıcak ve soğuk beyaz renk seçeneği ne sahi p, uzun ö mürl ü la mbal ardır. Ko mpakt fl üoresan ve tüp fl üoresan ol mak üzere i ki ti ptedir. Ko mpakt fl üoresan lambal ar he m enerji tasarrufu sağl a ması he m de bol ışı k üret mesi nedeniyl e akkor telli la mbal arı n yeri ne terci h edilebilir. Bu l a mbal ar yeşil rengi n i yi algılanması nı sağladı kları ndan dol ayı park ve bahçe aydı nlat masında sı kça kullanıl makt adır ( Bean, 2004; Seçki n, 1998). Al çak Bası nçlı Sodyum Buharlı La mbal ar: Al çak bası nçlı sodyum buharlı lambal ar renk ayırı mı nı n öne mli ol madı ğı t üm t esislerde kullanılabilecek en yüksek et ki nli k fakt örl ü ışı k kaynağı dır. Ekspres yollar, li manl ar, yükl e me boşaltma al anl arı ve güvenli k aydı nl at ması i çi n uygun l a mbal ardır. Işı k kirliliği ni n önlenmesi ni n biri nci derecede öne m t aşı dı ğı doğal hayatı n kor unması gereken al anlardaki al an aydı nlat mal arı nda al çak bası nçlı sodyu m buharlı l a mbal ar kullanıl malı dır ( Küçükdoğu ve Onaygil, 2002; Bean, 2004). Met al Hal ojen La mbal ar: Met al hal ojen l a mbaları n ekono mi k ö mürl eri çok kısadır. Renkli t elevizyon çeki ml eri ni n yapılacağı açı k hava spor sahaları nda ve beyaz rengi n vur gul anmak istendi ği bina dış cephe aydı nlat mal arı nda ko mpakt ve et kin bir ışı k kaynağı ol an met al hal ojen l a mbal ar kullanılabilir ( Küçükdoğu ve Onaygil, 2002; Yıl dırı m, 2001). 2. 2. 3 Fi ber Opti k ve LED Siste ml eri Fi ber opti k aydı nlat mada j enarat ördeki ışı k kaynağı ndan çı kan ışı k kabl ol arı n jenarat öre bağl antı nokt ası na iletilir. Bağl antı nokt ası na iletilen ışı k, ışı k taşı yan ve ışık yayan ol mak üzere i ki ayrı siste ml e aydı nlatıl mak istenen yere t aşı nır. Işı k taşı yan siste mde ışı k opti k fi ber kabl o aracılığı yla aydı nlatıl mak istenen al ana taşı ndı ktan sonra kabl o ucundan sonl andırırcılar kullanılarak ışı k dağılımı sağl anır. Işı k yayan siste mde ise ışığı taşı yan kabl o, uzunl uğu boyunca parlak ışı k yayar. Fi ber opti k aydı nlat ma siste ml eri, Bi r a mpulle birçok nokt a aydı nlatabil me, Bakı mı nı n ve mont ajı nı n kolay ol uşu, 7
Işı k kaynağı nı n aydınl atılacak al andan bağı msı z herhangi bir yere yerleştirilebil mesi, Renk filtreleri yle istenilen renkli et ki ni n ol uşt urulabil mesi, Işı k kaynağı nı n aydı nlatılacak obj eye istenil di ği kadar yakl aştırılabil mesi gi bi özellikleri nden dol ayı gerek i ç mekan gerek dış mekan aydı nl at ması nda birçok avant aj sağl a makt adır ( Şerefhanoğl u ve Bost ancı, 2000; ce. philips. com). Fi ber opti k siste ml er peyzaj da özellikle su el e manl arını n vur gu veya et ki a maçlı aydı nlatıl ması nda kullanım kol aylı ğı nedeni yle terci h edil mekt edir. LED (Işı k Yayan Di yot) ol arak adl andırılan sistem, biri el ektron bakı mı ndan zengi n, di ğeri ise el ektron eksi kliği ol an i ki ayrı t abakadan ol uş muş özel bir di yot şekli dir. Tek renk ışı k yaydı ğı ndan renkli l ensleri n kullanı mı gerekmez ( Göl, 2004). LED siste ml eri kl asi k aydı nlat ma siste ml eri ne göre bakı mı daha kol ay, ilk kur ul um mali yeti yüksek a ma işlet me mali yeti daha düşük, güç kaybı nı n daha az ol duğu siste ml erdir. Bu siste ml er daha çok dekoratif aydı nlat ma, ra mpa ve mer di ven aydı nlat ması, su öğel erini n estetik a maçlı aydı nlatıl ması a macı yl a peyzaj da kullanılabilirler ( Onaygil ve Gül er, 2002). 2. 3 Aydı nlı ğı n Niteli ği ve Ni celi ği İnsanl ar çevreleri ni aydınlı k ol abil di ği oranda gör ürler ve al gılarlar. Al gıla manı n yet erliliği, ışı ğı n niteliği ve ni celi ği ile doğr udan ilişkilidir. Her hangi bir gör me al anı aydı nlatılırken, görsel algıla manı n t a m ol abil mesi içi n aydı nlı ğı n niteliği ve ni celi ği söz konusu orta m özellikleri ne uygun bir bi çimde ol uşt urul malı dır. Uygunl uğun sağlana madı ğı koşullarda ışı k az veya çok da olsa al gıla mada güçl ük çekil mekt edir (Sirel, 1992). 2. 3. 1 Aydı nlı ğı n Niteli ği Aydı nlı ğı n niteliği aydı nlığı ol uşt uran ışı ğı n renksel özellikleri ve doğr ultusal yapısı, aydı nlı kta ol uşan göl gel eri n niteliği, aydı nlı k düzeyi dağılı m özellikl eri gi bi et kenl ere bağlı dır. Aydınlı k düzeyi ne kadar yüksek ol ursa olsun görsel al gıla ma konusu özellikleri ne uygun ol mayan bir aydı nlı k niteliği gerekli gör me koşulları nı sağlaya maz. Bu nedenl e aydı nlı ğı n niteliği i yi gör meni n belirleyicisi dir ( Kentsel Tasarı m Çalış ma Gr ubu, 1992; Işı k, 2003). 8
Doğal ve yapay t üm ı şıkl ar az çok renkli ol dukları ndan nesnel eri n gör ünen rengi, aydı nlatan ışı ğa göre değişir ( Sirel, 1992). Bu nedenl e ışı ğı n renksel özellikleri nesne ve yüzeyl eri n rengini n al gılanması nı et kiler. Renksel özellikler sıcak ve soğuk kavra ml arı nı n yanısıra renksel geri veri m ( Ra) ve renk sı caklı ğı ( K) değerleri ile ifade edilir ( Kentsel Tasarı m Çalış ma Gr ubu, 1992). Aydı nlı ğı ol uşt uran ışığı n doğr ult usal yapısı nesnel eri n üç boyutlu ol ma özellikleri ni n t a m ol arak al gılanması na yardı mcı olur. Işı ğı n doğr ult usal yapısı görsel al gıla manı n i yi ya da köt ü ol ması nı n yanısıra estetik değerleri n belirtil mesi, vur gul anması, güçlendiril mesi yada gizlenmesi açısından öne mli dir (Sirel, 1992). Aydı nlı kta ol uşan göl geleri n niteliği nesneleri n t a m ol arak al gılanmasını sağl ar. Her hangi bir yüzeye gelen ışı ğı n engellenmesi dur umunda yüzey üzeri nde engeli n göl gesi ol uşur. Aydı nl atılan al andaki göl ge al anlar yüzeyi n t a m ol arak al gılanması nı engeller. Aydı nlı kta ol uşan göl geleri n sertlik, yu muşaklı k, sayda mlı k ve sayda msı zlı k (kara) gi bi nitelikleri al gıla mayı et kiler (Sirel, 1992). Vur gul anması gereken nitelikler t aşı mayan t ek düze karakt erli mekanl arda eşdeğer aydı nlı k ol uşt urul malı dır. Belli bir obj e veya bölge vur gul anmak istendi ğinde veya farklı yoğunl ukt a kullanılan mekanl arda, birbirinden farklı aydı nlı k düzeyl eri ol uşt urulabilir. Aynı orta m üzeri nde ol uşt urulan f arklı aydı nlı k düzeyl eri aydı nlı k düzeyi dağılı mı nı belirler (Sirel, 1992). 2. 3. 2 Aydı nlı ğı n Ni celi ği Aydı nlı k düzeyi ol arak tanı ml anan aydı nlı ğı n niceli ği t ek boyutl u bir kavra mdır. Aydı nlı k düzeyi karanlı ktan aydı nlı ğa doğr u değiş mekt edir. Her aydı nlatma konusu içi n en yüksek ve en düşük aydı nlı k düzeyi değerleri çeşitli verilere göre belirlenmi ştir. Belirlenen bu değerlerleri n si mgesi E, biri mi l ümen/ metrekare (l m/ m 2 ) ol arak gösterilir. Aydı nlı k düzeyi gereksini mi genç ve yaşlı arasında büyük değişi m gösterdi ği gi bi insandan i nsana, yor gunluk dur umuna ve saat e bağlı ol arak da değişi mgösterir ( Kentsel Tasarı m Çalış ma Gr ubu, 1992; Özt ürk, 1992). 2. 4 Aydı nl at ma Aygıtl arı Aydı nlat ma aygıtları la mba ve el ektri k el e manl arını dıştan gel ecek her t ürlü çevresel zararlara karşı kor umak, lambayı doğr u ve uygun açı da yönl endirerek a maca uygun 9
bir aydı nlı k el de edil mesi ni sağl a mak, l a mbayı tut mak, l a mbayı gözden gi zle mek, lambanı n gör ünen ışı klılığı nı azalt mak, l a mbanı n gör ünen bi çi mi ni n çevresi yl e uyu munu sağl a mak gibi a maçl ardan biri, birkaçı veya hepsi i çi n kullanılan aygıtlardır ( Kentsel Tasarı m Çalış ma Gr ubu, 1992). Aydı nlı ğı n niteliği ve niceli ği ni n a maca uygun bir şekil de düzenl enmesi aydı nl at ma aygıtları ile sağl anır ( Öztür k, 1992). Aydı nlat ma aygıtında yansıtıcı ve yayıcı, yüzey ve parçalar kul anılarak ışık kaynağı ndan çı kan ışık a maca uygun ol arak t opl anabilir, yönl endirilebilir veya dağıtılabilir. Amaca ve mekana uygun bir aydınl at ma i çi n aydı nlat ma aygıtı seçi minde aygıtları n f onksi yon, estetik, mekani k ve ekono mi k özellikleri göz önünde bulundurul malı dır ( Moyer, 1992). Dı ş mekanda kullanılan aydı nlat ma aygıtları sadece sert hava koşulları na değil aynı za manda çarpma, bası nç ve şok gi bi çevresel et kilere de mar uz kal makt adır. Bu nedenl e aygıt l a mbayı ol umsuz koşullara karşı kor uyacak özellikte ol malı dır. Genellikle dış mekan aydı nlat ma aygıtları l ensle t a ma men kapatılır. Aygıta sağl a m ve su geçir meyecek şekilde yerleştirilen l ens sayesi nde l a mba yağ mur, kar, sul a ma suyu gi bi dış et kilerden meydana gel ebilecek sı caklı k şokuna karşı kor unur ( Seçki n, 1998). Işı k belli bir hedefe doğru yönl endirildi ği nde, istenen görsel et ki ni n yaratılabil mesi içi n aygıtın yat ay ve düşey yönde hareket edebil me kabiliyeti göz önünde bul undur ul malı dır. Aydınl at ma aygıtını n ayarlanabil me özelliği l a mba veya ı şı k dağılı mı nı istenilen hedefe doğr u yönl endiril mesi nde kol aylı k sağl ar (Seçkin, 1998). Aydı nlat ma aygıtları açık bir mekanda a maca göre di kkat çekmeyecek biçi mde yer al abilecekl eri gi bi, özellikl e il gi bir çeki ci kentsel tasarı m öğesi, bir başka değişle kent mobil yası ol arak da yer al abilirler. Bu nedenl e aydı nl at ma aygıtını n seçi mi nde fonksi yonel ol ması nı n yanısıra aygıtın t asarı m, boyut, renk ve f or m gi bi est eti k özellikleri ni n de mekanla uyu m i çi nde ol ması ve mekan t asarı mı nı t a ma ml a ması öne mli dir ( Özt ürk, 1992; Küçükdoğu, 2003). Dı ş mekan aydı nlat mada kullanılan aydı nlat ma aygıtları dekoratif a maçlı, fonksi yonel a maçlı ve sualtı ol mak üzere üç gr uba ayrılır. Dekoratif a maçlı kullanılanları n fener, duba, yaya yol u, direk, duvara mont eli ve askılı olmak üzere birkaç ti pi vardır. Fonksi yonel a maçlı aydı nlatma aygıtları nı n ise ze mine mont e edilen, yüzeye mont e edilen, ze mi ne gömül en, askılı tipleri vardır (Seçki n, 1998). 10
2. 4. 1 Dekoratif Amaçlı Aydı nl at ma Aygıtl arı Gündüz saatleri nde mekan t asarı mı yl a, gece saatleri nde ise aydı nl at ma ko mpozisyonuyl a büt ünlük ol uşt ururlar. Bu aydı nlat ma aygıtları nı n seçi mi nde uygun lamba ti pi ve el ektri k gücü gi bi t ekni k özellikleri n yanı nda boyu, şekli, yapıl dı ğı mat eryal gi bi estetik özellikleri de göz önünde bul undur ul malı dır. Dekoratif a maçlı aydı nlat ma aygıtları tek tek ele alınacak ol ursa; Fener Ti pi: Kullanıl dı kları alanda he m dekoratif el e man vazifesi gör ürler he m de verdi kleri yu muşak ışı kla aydı nlat ma ko mpozisyonuna kat kı da bul unurlar. Bu ti p aydı nlat ma aygıtları daha çok t ari hi veya farklı kült ürleri çağrı ştıran mekanl arda dış mekan aydı nlat ması olarak kullanılırlar ( Moyer, 1992) Duba ( Bol ard) Ti pi: Sokak, park ve mi mari dış mekanl arı i çeren çok geniş bir kullanı m al anı vardır. Boyl arı 0, 4 1, 5 metre arası nda değişen duba ti pi aydı nl at ma aygıtları daha çok yaya yolları nı n aydı nl atıl masında kullanılırlar. Dengeli bir boyut a ve kuvvetli bir yapı ya sahi p ol mal arı na karşı n al çak boyl u ol mal arı ndan dol ayı vandaliz mden et kilenmekt edirler. Duba ti pi aygıtlarda daha çok ko mpakt fl üoresan veya düşük el ektri k güçlü yüksek bası nçlı boşal malı l a mbal ar kullanıl maktadır. Duba tipi aydı nlat ma aygıtları kullanılacağı al ana ve al anı n kullanı m yoğunl uğuna bağlı ol arak farklı stabilitelerde de mont e edilebilir ( Moyer, 1992; Wilson, 1984). Di rek, Duvara Monteli ve As kılı Ti p: Bu tip aydı nl at ma aygıtları yukarı dan aşağı ya doğr u aydı nlatılmak i stenilen al arda kullanılır. Direk üzeri ne monte edilenl er daha çok yaya yol u aydınl atıl ması veya genel aydınlat ma a maçlı kullanılırken duvara mont e veya askılı ol anları daha çok bi na girişlerinde, gazebol arda kullanıl makt adır (Seçki n, 1998). Direk tipi aydı nlat ma aygıtları kullanı m a macı na bağlı olarak farklı yüksekli klerde direk üzerine mont e edilebilir. Di rek yüksekli ği ne bağlı olarak al çak boyl u, yüksek boyl u di ye adlandırıl makt adır. 2. 4. 2 Fonksi yonel Amaçlı Aydı nl at ma Aygıtl arı He m gündüz he m de gece saatleri nde gör ül mesi istenmeyen, gi zlenmesi gereken aydı nlat ma aygıtları dır. Öne mli ol an aydı nlat ma f onksi yonunu yeri ne getir mesi ve istenilen et ki ni n yaratıl ması nı sağl a maktır. Aydı nlat ma aygıtının gözden gi zlenmesi ni n mü mkün ol madı ğı koşullarda, seçilen aygıtın dış gör ünüşü mekan tasarı mı yla gerek renk ve gerek stil olarak uyu ml u ol malı dır. 11
Yüzeye Monte Aygıtl ar: He m ayarlanabilir he m de sabit i ki ti pte olan yüzeye mont e aydı nlat ma aygıtları dol gu, vur gu veya genel aydı nlat ma a macı yla kullanılır. Ayarlanabilir ti pte ol anları aşağı dan yukarı ya, yukarı dan aşağı ya veya her iki şekil de de aydı nlat ma yapabilir. Bunl ar ağaç, duvar, yapay çit, çatı veya çatı saçağı üzeri ne mont e edilerek kullanılabilir. Mer di ven aydı nlatması a macı yla kullanı mında aygıt mer di veni n yan duvarları na, rı htlara veya baskıç bur unl arı nı n altına gi zlenir. Aydı nlat ma aygıtını gi zle mek veya daha az di kkat çekmesi ni sağl a mak i çin rengi ni n kullanılan yüzeyl e uygun ol ması na ve mü mkün ol duğunca mont aj aksesuarları nı n küçük t ut ul ması na di kkat edil meli dir. El ektrik donanı mı nı n ağaç üzeri gi bi gi zlene medi ği dur uml arda donanı m mü mkün olduğunca en az gör ünen kı sı ml ara aşağı dan yukarı ya doğru yerleştiril meli dir ( Moyer, 1992; Wilson, 1984). Ze mi ne Monte Edilen Ayal anabilir Aygıtl ar: Bu ti p aygıtlar genellikle bi na cephesi, bit ki veya objel eri n aşağı dan yukarı ya doğr u aydı nlatıl ması a macı yl a kullanılır ( Moyer, 1992). As kılı Aygıtl ar: Bu aygıtlar ağaçl ara mont e edilerek kullanıl dı ğı nda, altında kal an yaya yol una, ışı ğı n ağaç yaprakl arı arası ndan süzül erek ve dağılarak gel mesi yu muşak bir aydı nlat ma sağlar ( Moyer, 1992). Ze mi ne Gö mül ü Aygıtlar: Soliter ağaç, vur gu veya obj e aydı nlat ması a macı yl a kullanılır. Direkt gö mme ve kuyul u ol mak üzere i ki ti ptedir. Direkt gö mme aydı nlat ma aygıtları nda aygıt daha geniş, çukur deri nli ği sı ğdır. Kuyu aydı nlat ması tipi nde ise aydı nlat ma aygıtı daha dar fakat çukur deri nli ği daha fazladır. Aydı nl at ma aygıtı t esvi ye yüzeyi altında kal dı ğı ndan yönl endir me açısı sı nırlıdır. Yönl endir me açısı nı arttır mak i çi n aydı nlat ma aygıtı bazı duru ml arda hafif eği mli ol arak mont e edilebilir. Aydı nlat ma aygıtı fonksi yonun uzun ömürl ü ol ması i çi n su drenajı nı n i yi yapıl ması gerekir ( Moyer, 1992). 2. 4. 3 Su Altı Aydı nl at ma Aygıtl arı He m ayarlanabilir he m de sabit pozisyona sahi p ti pleri vardır. Ayarlanabil me özelliği ne sahi p su altı aydı nlat ma aygıtları su yüzeyi nde yer al an şelale, fıski ye, heykel, bit ki gi bi obj eleri n di kkat çeki ci özellikt e aydı nl atıl ması gi bi çok çeşitli a maçl arla kullanılır. Bazı ti pteki su altı aydı nlatma aygıtları ze mi n veya duvar i çi ne yerleştirilerek havuzun f or m ve yapısı nı aydı nlat mak i çi n kullanılır. Su altı aydı nlat ma aygıtları nı n su geçir mez özellikte ol ması gerekir. Fonksi yonl arını n uzun 12
süre deva m edebil mesi i çin su altı standartları nı t aşı ması na ve mont e edilirken t oprak bağl antısı nı n da yapıl masına di kkat edil meli dir ( Uzun, 1997). 2. 5 Ġç ve DıĢ Aydı nl at ma Yaşadı ğı mı z her orta mda gündüz ve gece görsel al gıla manı n ol abil mesi i çi n ışı ğa gereksi ni m var dır. Gün ı şı ğı günün sadece belirli bir kıs mı nda i nsan i çi n gerekli ol an görsel konf oru sağl ayabil mekt edir. Bu süre mevsi ml ere bağlı ol arak değiş mekt e özellikle kış ayl arı nda daha da kısal makt adır. Gerek i ç, gerek dış mekandaki aydı nlı k görsel konf orun sağl anması nı n yanı sıra i nsanları n güvenli k i çi nde olmal arı nı da sağladı ğı i çi n, büyük öne m t aşı makt adır. İnsanları n gün ışı ğı nı n yet erli ol madı ğı veya güneş battıktan sonraki karanlı k saatlerde de her t ürl ü et ki nli k ve eyl e ml eri ni aynı konf or ve güvenli kte deva m ettir mel eri ancak yapay aydı nlat ma ile sağl anabilir. (Sözen ve Arifoğl u, 2000). Çağdaş aydı nlat ma; 1- İç aydı nlat ma 2- Dı ş mekan olarak i ki ye ayrılır. 2. 5. 1 Ġç Aydı nl at ma Kapalı mekanl arda yapılan aydı nlat mal arı n t ümü i ç aydı nlat ma konusunu ol uşt urur. İç aydı nlat ma çalış ma alanları nı n ve çalış ma alanl arı dışı nda i nsanl arı n di nl enme, ye mek ye me, uyu ma, eğl enme gi bi yaşa msal faali yetleri ni sürdürdüğü al anl arı n aydı nlatıl ması konul arı nı kapsar ( Özt ürk, 1992). 2. 5. 2 DıĢ Aydı nl at ma Kapalı mekanl arı n dışı nda yapılan aydı nlat mal arın t ümü dış aydı nlat ma konusunu ol uşt urur. Dış aydı nlat ma konusu kendi içi nde i ki böl üme ayrılır. 1- Kentsel değerleri n dışı nda kalan alanları n aydı nlatıl ması 2- Kentsel değerleri n aydı nlatıl ması 2. 5. 2. 1 Kentsel Değerl eri n DıĢı nda Kal an Al anl arı n Aydı nl atıl ması Kentsel değerleri n dışı nda kal an al anları n aydı nlatıl ması kullanıcılara görsel konf or sağla manı n yanısıra onl ar i çi n rahat ve konf orl u bir orta m ol uşt ur mayı hedefler. Bu rahat ve konf orl u aydı nlat ma orta mı nı ol uşt ururken t e mel a maç eşaydı nlık düzeni 13
kur mak ve düzgün yayıl mış ışı klılıklar el de etmektir. Kentsel değerlerin dışı nda kal an al anl ar aydı nlatılırken aydı nlat manı n niceli ği konusu büyük öne m t aşır ( Özt ürk, 1992). Kentsel değerleri n dışı nda kal an al anl arı n aydı nl atıl ması iki ye ayrılır. Bunl ar; Ar aç Dol aşı m Al anl arı nın Aydı nlatıl ması: yol, kavşak, t ünel, meydan, viraj, havaalanı, köprü, de miryol u Açı k Spor Al anl arı nı n Aydı nlatıl ması 2. 5. 2. 2 Kentsel Değerl eri n Aydı nl atıl ması Kentlerde karanlı k saatlerde e mni yet ve güvenliği sağl a mak, yön ve yer bul mak, kentleri n gece yaşanmasını sağl a mak, açı k hava et ki nli kleri ni gerçekl eştirme k, kent ki mli ği ni ol uşt ur mak, kenti güzelleştir mek ve değişi k et kilerle çeki ci kıl mak i çi n aydı nlat ma yapıl ması gerekir. Büt ün bu a maçl ar doğr ult usunda kentsel değerler ve bunl arı n aydı nlat ma t asarı mı ve t ekni kleri belli böl üml ere ayrıl mıştır. Kentsel değerleri n aydı nlatıl ması; Yapı yüzleri ni n aydı nlatıl ması, Pl asti k öğe aydı nlat ması, Me ydan aydı nlat ması, Köpr ü aydı nlat ması, Par k ve bahçe aydı nlat ması konul arı nı kapsar ( Öztürk, 1992; Küçükdoğu, 2003). Yapı Yüzl eri ni n Aydı nlatıl ması: Yapı yüzl eri nin aydı nlatıl ması nı n a macı yapıları n işlevsel ve mi mari özellikl eri ni vur gul ayarak ve özel yapıları n gece gör ünürl ül üğünü sağlayarak kenti n çeki ciliği ni arttır maktır ( Bost ancı, 2002). Pl asti k Öğe Aydı nl atması: Pl asti k öğe aydınl at ması afiş, resi m, pano gi bi i ki boyutl u öğel eri n yanısıra, üç boyutl u heykel, anıt, yont u gi bi öğel eri n aydınl atıl ması konul arı nı kapsar. Pl astik öğel eri n aydı nl atıl ması he m f onksi yonel he m de est eti k a maçlı yapılır ( Bostancı, 2002). Me ydan Aydı nl at ması: Meydanl ar sı nırlayıcı bir çevre i çi nde i nsanl arı n ya da araçları n birarada bul undukl arı bul uş ma nokt alarıdır. Meydanı n çeki ci ve biraraya getirici özellikte ol ması, he m t abanı nı n he mde onu sı nırlayan öğel eri n aydı nlatıl ması na, yani aydı nlı k bir orta m ol uşt urul ması na bağlı dır. Me ydanı n çevresi ndeki yapıları n mi marisi ne ve işlevi ne bağlı ol arak ya meydan aydınl atılır ya 14
da meydanda yer al an fıski ye ve mer di ven gibi öğel er aydı nlatılarak vur gul anır ( Arifoğl u, 1999). Köprü Aydı nl at ması: Kentsel i maj da öne mli öğel erden biri ol an köpr üleri n, for munu ve özelliklerini ortaya çı karacak biçi mde aydı nlatıl ması kenti n gece gör ünü müne kat kı sağlaması açısı ndan gerekli dir. Par k aydı nlat ması konusu bu t ez çalış ması kapsa mı nda üçüncü böl ümde det aylı ol arak ele alınacaktır. 15
3. PARK AYDI NLATMASI Par klar kentte yaşayan insanları n gezi nti ve t emi z hava i hti yaçları nı karşılayan, insanları n doğa ile büt ünl eş mesi ni ve doğa özl e mi ni gi der mesi ni sağl ayan, düzenl enmi ş ağaçlı ve çiçekli alanlardır. Parkların genel a macı eğl e mek, di nlenmek, gezi nti gi bi işlevlerdir. Ancak za manl a f onsi yonl ar değişi kli ğe uğra mış, par kl ar günü müzde eğl enme, kültür, spor gi bi fonksi yonlar yükl enmeye başla mı ştır. Par kl ar her yaştan ve sı nıftan i nsan i çi n doğayl a bağl antı sağl ayan eğitsel al anl ardır ( Haywar d, 1986). Gündüz saatleri nde çeşitli gereksi ni ml eri karşılayan parkları n, kent yaşantısı na kat kı da bul unmal arı, kent büt ünü i çi nde gör üntüyü et kile mel eri ve i yi bir çevresel nitelik kazandır mal arı ayrıca e mni yet, güvenli k, kullanılabilirlik gi bi değişik a maçl ar yönünden aydı nlatıl ması ol dukça öne mli ve gerekli dir ( Arifoğl u ve Sözen, 2000). Par kları n yal nızca i nsanl arı n güvenli ği ne yönelik aydı nlatıl ması yet erli değil dir. Aydı nlat ma t asarı mı parkları n aynı za manda dinlendirici, eğl endirici, ilgi çeki ci mekanl ar ol mal arı nı sağla maya yöneli k özellikler taşı malı dır ( Arifoğl u, 1999). İyi bir aydı nlat ma siste mi, güvenli k ve görsel al gılamayı sağl a manı n yanısıra par kı n gece gör ünü müne gün ışığı ndan farklı bir çekicilik ve görsel al gıla ma özelli ği kazandırır ( Uzun, 1997). Değişi k aydı nlat ma t ekni kleri ile gündüz di kkat çek meyen estetik özellikler akşa m saatleri nde il gi nç ve di kkat çeki ci hal e gelir. Işı k ile obj eler arası ndaki ilişkil erden yararl anıl arak ı şı k sanatsal ol arak da kull anıl abilir. Tü m bunl arı yaparken enerji ekono mi k ol arak kullanıl malı dır. Enerji ni n et ki n ve doğr u ol arak kullanı mı yl a doğal hayatı ol umsuz et kileyecek ışı k kirliliği ve gereksiz enerji sarfi yatı önl enmi ş ol ur. Par kları n başarılı bir bi çimde aydı nlatıl ması parkın t ümüyl e aydı nlatıl ması şekli nde ol ma malı dır. Bu nedenl e aydı nlat ma t asarı mı nda ı şı kt an t a m ol arak yararlanıl maz. Park i çi nde yer al an öğel er önce küçük öl çekt e el e alınır sonra bunl arı n büyük ölçekt e büt ünl üğü sağl anır. Par kları n aydı nl atıl ması içi n yönet meli k ve st andart t ürü bir yönl endirici bul unma makt adır. Bunun nedeni parkları n standardlaştırılamayan, her biri kendi ne başarılı özgü özellikler taşı yan al anlar ol ması dır. Fakat parkt a yer al an ele manl arı n 16
ve mekanl arı n aydı nl atıl ması i çi n ayrı ayrı standartlara ul aş mak mü mkündür. Par klarda yer al an peyzaj öğel eri ve bu al anlarda gerçekl eştirilecek eyl e mlere bağlı ol arak yaratıl mak istenen at mosfer farklılık göster mekt edir. Bu nedenl e par k aydı nlat ması nı n bu al anlarda a maca uygun bir orta m yaratıl ması i çi n aydı nl at ma tasarı mı nı n belli bir sistem i çi nde el e alı narak i zlenecek adı ml arı n belirlenmesi gerekir ( Göl, 2004). Aydı nlat ma t asarı mı gereksi ni ml eri karşıla maya yöneli k ve aydı nlat ma t ekni ği ne dayalı ol arak, özgün bir aydı nlat ma düzeni ni n ol uşt urul ması bi çi mi nde tanı ml anabilir. Aydı nlatma tasarı mı te mel de sırasıyla; Ön tasarı m, Tasarı m, Uygul a ma projesi ol mak üzere üç aşa mada gerçekleşir (Sözen, 2003). Ön t asarı m bir hazırlık evresi ol up, konu ile il gili yasa ve yönetmeli kl eri n değerlendirildi ği, her yönden belirli il ke kararlarını n veril di ği aşa madır. Tasarı m aşa ması il k aşa mada el de edilen il ke kararları, işveren istekleri ni n değerlendiril mesi gi bi et kenl erle beraber t asarı mcı nı n yaratıcı gücü ile ol uşan özgün t asarı m evresi dir. Uygul a ma pr oj esi ni n hazırlanması aşa ması ise t üm s or unl arı n çözül mesi gereken bir aşa madır. Aydı nl at ma proj esi hazırlanırken parkın peyzajı ve t asarı m özellikleri ile birlikte yapısal özellikleri ni n i ncelenmesi, bunl ara uygun çözü ml er getiren düzenl eri n ol uşt urul ması ve gerekli aydı nlı k düzeyi hesapl arı nı n yapıl ması gerekir. Aydı nlat ma aygıtları nı n seçi mi, konu ml andırılması, l a mbal ar, l a mbaları n gücü, sayıları, uygul a ma ile ilgili tekni k bil giler uygulama pr oj esi nde yer alır. Sonraki aşa mada ise hazırlanan pr oje doğr ult usunda el ektrik t esisatı proj esi ni n hazırlanması gelir (Sözen, 2003). Par k aydı nlat ma tasarı mı nda di kkat edil mesi gereken hususlar; Par k i çi nde yer al an mekan ve akti vite al anları nda gündüz ve gece arasındaki kullanı m yoğunl uğu farkı di kkate alı nmalı, aydı nlat ma t asarı mı ona göre yapıl malı dır. Par k i çi nde i nsanl arı n ot uracağı ve dol aşacağı mekanl ar i ncel enmeli ve aydı nlat ma aygıtları nı n gözde ka maş ma yarat mayacak şekil de yerleştiril mesi ne di kkat edil meli dir. 17
Ağaç gr upl arı aydı nlatılırken, aydı nlat ma ağaç grupl arı i çi n yer yer yapılmalı ve aydı nlatıl ma mı ş ağaç grupl arı bırakıl malı dır Başarılı bir aydı nlat ma i çi n ışı k kaynağı gi zlenmeli ve ışı ğı n et kisi nden i stifade edil meli dir. Aydı nlat ma aygıtını n seçi mi ve yerleşi mi aydı nlatılacak mekana ve a maca uygun ol malı dır. Parkı n mi mari özellikleri ne aykırı düş me meli ve kullanıl dı ğı mekandaki renge ve at mosfere uygun ışı k ver melidir. Aydı nlat ma aygıtı seçimi nde bit kileri n boyut ve dağılı ml arı göz önünde bul undur ul malı, yüksekliği park geneli ndeki ortala ma bit ki boyuyl a uyu ml u ol malı dır. Aydı nlat ma aygıtında kullanılacak l a mba seçi minde ekono mi k ö mr ünün uzun ol ması, ışı k rengi, ışı k rengi ni n bit kileri n rengi ne et kisi gi bi özellikleri di kkat e alı nmalı dır. Üst yarı uzaya ışı k gönderen ve ışı k kirliliği ne neden olan küre ( gl obe) ti pi aydı nlat ma aygıtları nı n kullanı mı ndan kaçı nıl malıdır. Kullanıl ması dur umunda ise aşağı ya doğru yönl endirilerek kullanıl ması na çalışıl malı dır. Aydı nlat ma aygıtı seçi mi nde dış koşullara dayanı klılığı göz önünde bul undur ul malı dır ( Arifoğl u ve Sözen, 2000). Aydı nlat ma t asarı mı nı n mi mari for masyona sahip kişiler ya da uz manl ar t arafı ndan yapıl ması ve uygul a manı n ise el ektri k mühendisleri ni n yaptı ğı t esisat pr oj esi yle gerçekl eştiril mesi karşılaşılacak sorunl arı n en aza i ndiril mesi ve kullanım sırası nda sorunl arı n çı kması nı önl emek açısı ndan doğru bir yakl aşı mdır ( Küçükdoğu, 2003). 3. 1 Parkl arı n Güvenli k Amaçlı Aydı nl atıl ması Par klar belirsiz sayı da i nsanı n zi yaret ettiği ve biraraya gel di ği al anl ardır. Bu nedenl e bu al anl arı n aydı nl atıl ması nda estetikten çok güvenli ği n sağl anması bir çok i nsan içi n daha büyük öne mtaşır. Par k i çi nde karanlı kta kal an, aydı nlatıl ma mı ş alanl ar güvensizliğe neden ol ur. Bu nedenl e aydı nlat ma ziyaretçileri n gel ebilecek herhangi ani bir t ehli keyi al gılayabilecek yet erlilikt e ol malı dır. Kullanıcı üzeri nde güvensizlik yarat acak karanlı kta kal an sakl anılabilecek yerler ve kör nokt aları n ol uş ması engelleni p yet erli 18
aydı nlı k düzeyi ol uştur ularak kullanıcı nı n çevresi ni rahatça al gılayabil mesi sağlanmalı dır. Aydı nlatma aygıtları nı n yet erli sayı da ve doğr u şekil de kullanı mı yl a bu al anl arda ol uşabilecek güvensizlik hissi önl enebilir. Aydı nlatılacak mekanl arda yet erli aydı nlı k düzeyi oluşt urularak güvenli k sağl anmalı fakat mekanl arın çevre ve park büt ünüyl e ilişkisi de göz önünde bul undur ul malı dır ( Harris ve Di nnes, 1988; Moyer, 1992). Yat ay yüzeyl eri n aydı nlatıl ması kadar bit ki, heykel ve duvar gi bi düşey yüzeyl eri nde aydı nlatıl ması güvenli k açısı ndan öne mli dir. Yat ay yüzeyl e beraber di key yüzeyl erde de sağl anan aydı nlı kla çevrelenmi ş ol mak kullanı cı nı n psi kol oji k ol arak güvende hisset mesi ni sağl ar. Yaya yolları aydı nlatılırken sadece yaya yol u aydı nlatıl ma malı dır. Yaya yolları nı n çevresi nde yer al an bit ki veya di ğer el e manl ar da aydı nlatılarak kullanıcı nı n çevresi ni n al gılanması sağl anmalı ve çevre hakkı nda bil gi ver meli dir. Çevresinde yer al an bit ki ve ağaç gr upl arı nı n karanlı kta kal ması kullanıcı nı n görüş mesafesi ni n sı nırlanması na neden ol ur ( München, 1998). Güvenli k aydı nlat ması orta m kullanıcıları nı n kendini güvende hisset mesi nin yanısıra kullanıcıları n akti vitelerini güvenli bir şekil de yerine getirebil mesi ni n a maçl ar. Par k içi nde yer al an mer divenl eri n ve su öğel erini n yet erli şekil de aydınlatıl ması fonksi yonel açı dan büyük öne m t aşır. Mer di ven, ra mpa ve yaya yolları ndaki aydı nlı k düzeyi zi yaretçileri n döşe meyi rahatça al gıla masına ve hareketleri ni güvenli k i çi nde yap ması na yardı mcı ol ur. Su yüzeyl eri nde yet erli düzeyde aydı nlı k sağl anması, ol uşabilecek t ehli keleri n önl enmesi, su öğesi ni n ve sı nırları nı n rahatça algılanması açısı ndan öne mli dir ( Moyer, 1992). Par k aydı nlat ması nda görsel konf orun sağl anması ve kullanı cıları n güvenlik i çi nde hareket edebil mel eri i çin farklı öğe ve mekanlar i çi n belirlenmi ş belirli aydı nlı k düzeyi değerleri vardır. Tabl o 3. 1 de görsel konf or sağl anması açısı ndan I ESNA (Illumi nati on Engi neeri ng Soci et y of Nort h America) t arafı ndan belirlenmiş aydı nlı k düzeyi değerleri veril miştir. Par k i çi nde yer al an öğel eri n ve akti vite al anl arını n aydı nlatıl ması nda kullanılacak aydı nlat ma t ekni ği ni n, aydı nlat ma aygıtı ti pi ni n, ışık kaynağı nı n ve gücünün seçi mi aydı nlat ma t asarı mı nı n büyükl üğüne, kullanıcı gereksi ni mi ne ve bekl entileri ne göre değişir. Tü m bunl arı n seçi mi ve konu ml andırıl ması, he m est eti k he m de fonksi yonel açı dan parkla büt ünl ük içinde ol malı dır. 19
Tabl o 3. 1 Par k i çi nde yer alan peyzaj öğel eri ve mekanl ar i çi n belirlenmi ş aydı nlı k düzeyi değerleri ( Harris ve Di nnes, 1988) Park Ġçi nde Yer Al an Peyzaj Öğel eri ve Mekanl ar Aydı nlı k Düzeyi Değerl eri (lm/ m 2 ) Yaya Yol u 5 Yaya Üst Geçit 3 Mer di ven ( Açı k Renkli Yüzey) ( Koyu Renkli Yüzey) Odak Nokt alar ( Küçük) ( Büyük) 6 200 500 100 200 Ağaç ve Çalılar ( Vur gul u) 50 Çi çek Parterleri 50 Kaya Bahçel eri 50 Çocuk Oyun Al anı 50 Bi si klet Yol u 5 İşaret ve levhal ar ( Açı k Yüzeyler) ( Koyu yüzeyl er) 500 1000 Ot opark 20 Bi na Girişi ( Yoğun Kullanım) ( Az Kullanı m) 50 10 Genel Aydı nlat ma 5 3. 2 Park Aydı nl at ması nda Kull anıl an Aydı nl atma Tekni kl eri Par k i çi nde yer al an peyzaj öğel eri ve mekanl ar istenilen a maca, park tasarı mı na, kullanı m yoğunl uğuna göre çok çeşitli aydı nlat ma t ekni kleri ile aydı nlatılır. Amaca uygun aydı nlat ma t ekniği kullanılarak park i çi nde yer al an ve gün ışı ğında di kkat çekmeyen bir obj e, bitki veya bit ki grubu gece saatleri nde di kkat çeki ci hal e gel ebilir. Park i çi nde sadece et ki a maçlı değil aynı za manda güvenlik ve al an aydı nlat ması a macı yla da kullanılan bu tekni kler; Aşağı dan yukarı ya doğru aydı nlat ma Yukarı dan aşağı ya doğru aydı nlat ma Ayı şı ğı aydı nlat ması Göl ge aydı nlat ması Doku aydı nlat ması Vur gu aydı nlat ması Sil üet aydı nlat ması 20
Yansı ma aydı nlat ması Hal e et kili aydı nlat ma olarak sıralanabilir. 3. 2. 1 AĢağı dan Yukarı ya Doğru Aydı nl at ma Bit kileri n ve di ğer peyzaj öğel eri ni n aşağı dan yukarı ya doğr u aydınlatılarak vur gul anması dır ( Şekil 3. 1). Çok sı kça kullanılan bir aydı nlat ma bi çi mi dir. Aşağı dan yukarı ya doğr u aydı nl atma, obj eler üzeri nde gün ışı ğı et kisi ni n t a m t ersi bir et ki yaratacağı içi n uygul a ması çok di kkatli yapıl malı dır ( Landphair and Kl att, 1999). Aydı nlatılan bit ki veya obj eni n gözde kamaş ma yarat madan t am ol arak al gılanabil mesi i çi n ışı k kaynağı nı n bakış açısı na doğr u yönl endiril me mi ş ol ması na di kkat edil meli dir ( München, 1998). Genellikle di kkat çekil mek istenen bir heykel, öne mli özellik ve güzellikteki bir ağaç, sanatsal bir duvar, köpr ü, gibi peyzaj öğel eri ni n aydı nlatıl ması a macı yla kullanılır. Aşağı dan yukarı ya doğr u aydı nl at ma bit kiler üzeri nde dra matik et ki yapar. Şekil 3. 1: Aşağı dan yukarıya doğru aydı nlat ma (greenhero. com, 2004; Raine, 2001) 3. 2. 2 Yukarı dan AĢağı ya Doğru Aydı nl at ma Her hangi bir obj e, yüzey veya al anı n yukarı dan aşağı ya doğr u aydı nlatıl ması dır (Şekil 3. 2). Yukarı dan aşağı ya doğr u aydı nlat ma t ekni ği yle obj e ve yüzeyl er üzeri nde ol uşan et ki gün ışı ğı nı n ol uşt urduğu etki ye benze mekt edir. Bu t ekni kl e ol uşt urulan et ki, i nsan gözünün aydı nl atılan ortamda ol uşan desene gün ı şı ğı ndan 21
alışkı n ol ması nedeni yle, aşağı dan yukarı ya doğr u aydı nlat ma t ekni ği ne göre daha az vur gul ayı cı dır ( Landphair and Kl att, 1999). Şekil 3. 2: Yukarı dan aşağı ya doğr u aydı nl at ma (greenhero. com, 2004) Bu aydı nlat ma t ekni ği nde estetikten çok f onksi yonellik ön pl andadır. Rekreasyon ve güvenli k açısı ndan et kili bir aydı nlat ma t ekniği ol an yukarı dan aşağıya doğr u aydı nlat ma t ekni ği nde bindir meli ışı klandır ma modeli yle göl geler yu muşatılı p daha ho moj en bir aydı nlat ma et kisi yaratılabilir. Yüzey ve yüzeyi n he men üzeri ve göz sevi yesi nde yüksek ışı k kontrastı ol uş ması, aydınl at ma ko mpozisyonunda zengi nli k sağlar. Gözaltında çözüml en mi ş bu aydı nl at ma ile bit ki kitleleri ni n silüeti ve aydı nlatıl mış f on yür üyüş sırası nda kol ayca i zlenebilir hal e gelir. Ayrı ca aydı nlatılarak belirgi nleşen döşe me kullanı cı ya yür üme rahatlığı sağlar ( Rai ne, 2001). 3. 2. 3 AyıĢı ğı Aydı nl at ması ( Dağı nı k Aydı nl at ma) Ayı şı ğı aydı nlat ması ya da dağı nı k aydı nl at ma dış aydı nlat mada kullanılan en doğal aydı nlat ma t ekni ği dir. Işı k kaynağı nı n yerden yukarı da, yükseğe monte edil mesi sureti yle ol uşt urul ur ( Şekil 3. 3). Bu sayede ışı k he m geniş bir al ana yayılır he m de göl ge azaltıl mış ol ur. Işı k kaynağı nı n yet eri kadar yükseğe mont e edilemedi ği dur uml arda, ışı ğı n et kisi ni azalt mak a macı yla, ışı k kaynağı nı n önüne ekran konul abilir ya da la mbanın gücü azaltılabilir ( München, 1998). Ayı şı ğı aydı nl at ması yaya yoll arı, yoğun kullanı mlı geçi ş al anl arı ve mahr e m karakt erli mekanl ar i çi n i deal bir aydı nlat ma t ekni ği dir. Ağaç üzeri nden yapılan 22
ayışı ğı aydı nlat ması nı n, gene ağaç üzeri ne yerleştirilecek aşağı dan yukarı ya doğr u bir aydı nlat ma ile birleştiril mesi ağacı n karanlı kta kal an üst dalları nı n da aydı nlatıl ması nı sağlar (Rai ne, 2001). Şekil 3. 3: Ayışı ğı aydı nlat ması (greenhero. com, 2004; Rai ne, 2001) 3. 2. 4 Göl ge Aydı nl at ması Bi r bit ki veya obj eni n aşağı dan yukarı ya doğr u ve yandan aydı nlatılarak göl gel eri ni n ko mşu yüzey üzeri ne yansıtıl ması tekni ği dir (Şekil 3. 4). Şekil 3. 4: Göl ge Aydı nlat ması (greenhero. com, 2004) Göl ge aydı nlat ması kaligrafi k karakt erleri, daha yu muşak ve nari n ele manl arı n ol uşt urduğu ve yer seçimi ni n uygun yapıl dı ğı bir ko mpozisyonda yoğun et ki ve 23
al gıla ma çeşitliliği sunabil mekt edir. Bu basit tekni kle aydı nlatılan büyük, düz duvarlara hareketlilik kazandırılabileceği gi bi yeni di kil miş küçük bir ağaç bile di kkat çeki ci hal e getirilebilir. Genellikle düşey yüzeyl erde uygul anan bu t ekni k nadiren de olsa döşe mel erde de kullanıl makt adır. Duvara mont e edilecek bir pr ojekt ör yardı mı yl a tırmanı cı veya saksı i çi ndeki bir bit ki ni n göl gesi döşe me üzeri ne yansıtılabilir ( München, 1998; Alt unkasa, 1996). Işı k kaynağı nı n bit ki ye ol an uzaklı ğı ve ışı ğı n geliş şekli bit ki ni n kendi üzeri ndede ışık-göl ge oyunl arı yarat acaktır. Bit ki ye arkadan ve onunl a aynı seviyede ışı k verildi ği nde bit ki ile ışı k kaynağı arası ndaki uzaklık arttıkça göl geni n büyükl üğü de artacaktır ( München, 1998). 3. 2. 5 Doku Aydı nl at ması Doku aydı nlat ması çi m al anl arda, ağaç ve çalı kitleleri bünyesi nde, doğal ya da doğal a yakı n karakt erli mal ze mel eri n kullanıl dı ğı yaya yol u, duvar veya kal dırı ml arda et ki ve algıla ma çeşitliliği ni artırabil mek a macı yl a ol uştur ul ur. Işı k kaynağı obj eye yakı n ve 90º C den az bir açı yla yerleştiril meli dir ( Şekil 3. 5). Et ki ni n daha belirgi n ol abil mesi içi n ışı k yerden yukarı ya ya da al çakt an ve dağı nık ol arak veril meli dir. Doku aydı nlat ması özellikle ağaçl arda vur gu et kisi de yapabil mekt edir Doku aydı nl at ması ile ağaç dokusunun, günışı ğında al gılandı ğı ndan çok daha farklı ve di kkat çeki ci özellikte doku et kisi ortaya çı karılabilir ( Rai ne, 2001; Alt unkasa, 1996). Şekil 3. 5: Doku aydı nlatması (greenhero. com, 2004; Rai ne, 2001) 24
3. 2. 6 Vurgu Aydı nl at ması Işı ğı n doğr usal ya da nokta aydı nlatıl ması for munda her hangi bir obj eye veril mesi yl e ol uşt urulan aydı nlat ma t ekni ği dir ( Şekil 3. 6). Burada a maç bir obj eni n ya da belirli bir ko mpozisyonda yerleştiril miş obj eler büt ününün çevredeki di ğer obj elerden ayırt edilebilecek bi çi mde vurgulanması dır. Bu nedenl e vur gul anmak istenen obj e ile çevredeki di ğer obj eler arası nda yüksek bir kontrastın ol uşt urul ması gerekir. Işı ğı n nokt a aydı nlat ması ile doğr udan obj e üzeri ne yansıtıl ması vur gu et kisini daha da güçl endirir ( Rai ne, 2001; Alt unkasa, 1998). Şekil 3. 6: Vur gu Aydı nlat ması (greenhero. com, 2004) 3. 2. 7 Sil üet Aydı nl at ması Bi r bit ki veya obj eni n arkası nda bul unan düşey yüzeyi n aydı nlatıl ması yla sureti ile el de edilir ( Şekil 3. 7). Böyl ece önde bul unan obj eni n sil üet şekli nde al gılanması sağlanmı ş ol ur. Işı k kaynağı nı n obj eye ol an uzaklı ğı ve ışı ğın yayılı m genişliği istenen et ki ni n yaratıl ması açısı ndan çok öne mli dir. Aydı nlatılan yüzeyl e obj e arası ndaki mesafe çok uzak ol ması dur umunda aydı nlı k ve karanlı k arası ndaki kontrast kaybol acağı ndan sil üet et kisi azalır. Aynı şekilde ar ka yüzey fazl a ışık verilerek aydı nlatılırsa da sil üet et kisi kaybol ur. Sil üet aydı nlat ması nda istenilen et ki ni n yaratılabil mesi i çi n belirli bir haci mde yoğunl aştırıl mış yayı nı k ışı k veren l a mbal ar kullanılır ( Bl anc, 1996; Bar ker, 1997). 25
Şekil 3. 7: Sil üet aydı nlatması (greenhero. com, 2004) 3. 2. 8 Yansı ma Aydı nl atma ( Dol aylı Aydı nl at ma) Aydı nlatıl mak istenen alanı n doğr udan ışı k uygul a ması yap madan ışı k yansı ması yol uyl a aydı nlatıl ması dır ( Şekil 3. 8). Yansıtıcı yüzey ve ışı k kaynağı seçi mi çok öne mli dir. Doğr u seçil miş bir ışı k kaynağı ve yansıtıcı yüzey he m yet erli aydı nlı k düzeyi ni n ol uşt urul masını he mde çevredeki objeleri n farklı bir ko mpozisyonda al gılanması nı sağlar ( Landphair and Kl att, 1999; Yıldırı m, 2001). Şekil 3. 8: Yansı ma Aydınl at ma ( Rai ne, 2001) Yansı ma aydı nlat ma t ekni ği nden, su yüzeyi yakını nda bul unan bit ki veya obj eleri n aydı nlatılarak sil üetleri nin suya aksettiril mesi a macı yla sı kça yararlanıl makt adır. Bu 26
tekni k genellikle durağan, hareketsiz su yüzeyl erini n di kkat çeki ci hal e getiril mesi a macı yla kullanılır ( Landphair and Kl att, 1999). 3. 2. 9 Çapraz Aydı nl at ma Işı k kaynağı nı, aydı nlatıl mak istenen obj eni n bir t arafı ndan di ğer t arafına doğr u çapraz şekil de yönl endirerek yapılan aydı nlat ma t ekni ği dir ( Şekil 3. 9). Çapraz aydı nlat mada yüzey ve doku et kisi sağl ayan spot aygıtlar kullanılarak doku ve f or m daha i yi vur gul anır. Bu aydı nlat ma t ekni ği nesneleri n daha i yi al gılanmasını sağl ar ( Rai ne, 2001). Eğer aydınlatılan obj eni n göl gede kal an ve al gılana mayan kısı ml arı varsa karşı t arafa aynı şekil de, obj eni n bir t arafı ndan di ğer t arafına doğr u yönl endiri miş i ki nci bir aydı nlat ma aygıtı yerleştirilerek obj eni n ta ma mı nı n al gılanması sağl anabilir (Şekil 3. 10). Şekil 3. 9: Tek Yönl ü Çapraz Aydı nlat ma Tekni ği ( Rai ne, 2001) Şekil 3. 10: İki Yönl ü Çapraz Aydı nlat ma Tekni ği ( met allicarts mf g. com, 2003) 27