BOLVADİN İLÇESİNDE ARAZİDEN YARARLANMA

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ COĞRAFYA (TÜRKİYE COĞRAFYASI) ANABİLİM DALI BOLVADİN İLÇESİNDE ARAZİDEN YARARLANMA Yüksek Lisans Tezi Soner ALCI Danışman Prof. Dr. Ali ÖZÇAĞLAR Ankara-2007

İÇİNDEKİLER ÇİZELGELER LİSTESİ.....II ŞEKİLLER LİSTESİ...IV HARİTALAR LİSTESİ....V FOTOĞRAFLAR LİSTESİ. VI 1. BÖLÜM GİRİŞ...1 1.1. Araştırma Alanının Yeri ve Sınırları......1 1.2. Araştırmanın Amacı, Yöntem ve Teknikleri......2 1.3. Kuramsal Çerçeve......8 1.4. Kavramsal Çerçeve.......9 2. BÖLÜM BOLVADİN İLÇESİNDE ARAZİ BÖLÜNÜŞÜ VE ARAZİ BÖLÜNÜŞÜNÜ ETKİLEYEN COĞRAFİ FAKTÖRLER...12 2.1.Yerleşim ve Sanayi Alanları....16 2.2.Tarım Alanları.....28 2.3. Otlak Alanları....37 2.4. Orman Alanları.....42 3. BÖLÜM BOLVADİN İLÇESİNDE ARAZİDEN YARARLANMA... 46 3.1. Hammadde Üretim Alanları....46 3.1.1. Tarım Alanlarından Yararlanma...47 3.1.1.1. Ekili Tarım Alanları.....48 3.1.1.2. Dikili Tarım Alanları.......61 3.1.2. Otlak Alanlarından Yararlanma....64 3.1.3. Orman Alanlarından Yararlanma....72

3.2. Sanayi Faaliyetleri.....75 3.3. Yerleşim Faaliyetleri Bakımından Arazi Kullanımı.....79 3.3.1. Kentsel Yerleşmeler...84 3.3.1.1. Bolvadin Şehri.....84 3.3.1.2. Büyükkarabağ Kasabası....89 3.3.1.3. Dişli Kasabası.....90 3.3.1.4. Kemerkaya Kasabası.....92 3.3.1.5. Özburun Kasabası......94 3.3.2. Kırsal Yerleşmeler......95 4.BÖLÜM BOLVADİN İLÇESİNDE ARAZİ KULLANIMINA İLİŞKİN SWOT ANALİZİ. 98 SONUÇ.......107 ÖZET....109 SUMMARY. 110 KAYNAKÇA....111

Önsöz Coğrafya, insanla doğal ortamı etkileşimleriyle dağılış, karşılaştırma ve nedensellik ilkelerine uygun olarak araştıran ve sonuçlarını sentez halinde veren bilimler topluluğudur. 1 Yukarıdaki tanımdan da anlaşılacağı üzere coğrafya biz insanlarla doğal ortam arasındaki ilişkileri araştırıp ortaya koyan bir bilimler topluluğudur. Fakat coğrafya bilimi ve bilimleri günümüz Türkiye sinde gereken öneme sahip olmayıp, sıradan bir bilim dalıymış gibi gösterilmektedir. Oysaki coğrafya ve coğrafya bilimleri hem insanların yaşamı, hem doğal ortamın korunması ve planlanması açısından oldukça öneme sahip olup birçok bilim dalıyla bağlantısı olan bir bilimler topluluğudur. Ümit ediyoruz ki coğrafya bilimi ve bilimleri günümüz Türkiye sinde hak ettiği yere gelir ve seçkin bilimler arasında yer alır. Çalışma alanı olarak seçilen Bolvadin ilçesi Orta Anadolu Bölgesi ile Ege Bölgesi geçiş kuşağında, yer şekilleri ve arazi kullanım özelliklerinin kısa mesafelerde değişiklik gösterdiği Eber-Akşehir depresyonu içerisinde Emirdağlarının güney etekleri üzerinde yer almaktadır. Depresyonun kuzeyinde yer alan Emirdağları ilçenin coğrafi özellikleri ve arazi kullanımı üzerinde büyük etkiler yaratmıştır. Bu duruma bağlı olarak ta ilçede arazi kullanımı doğal şartların etkisi altında şekillenmiştir. Bu tez çalışmasında, Bolvadin ilçesinin mevcut arazi kullanım durumu ve potansiyeli belirlenmeye çalışılmıştır. İlçenin sahip olduğu potansiyel doğrultusunda ileriki dönemlere yönelik planlama önerilerinde bulunulmaya çalışılmıştır. Bu çalışma esnasında değerli görüş, bilgi ve deneyimlerini benden esirgemeyen, hocam sayın Prof. Dr. Ali ÖZÇAĞLAR a, özellikle haritalar konusunda büyük katkıları olan hocam sayın Prof. Dr. Mesut ELİBÜYÜK e ve her zaman yanımda olan değerli eşim Handan ALCI ya teşekkürü bir borç bilirim. Soner ALCI Ankara, Ağustos 2006

ÇİZELGELER LİSTESİ Çizelge 1. Afyonkarahisar İline Bağlı İlçelerin Nüfusları, Yüzölçümleri ve Nüfus Yoğunlukları (Sıralama Yüzölçümüne Göre Yapılmıştır-2000) 5 Çizelge 2. Türkiye, Afyonkarahisar İli ve Bolvadin İlçelerinin Genel Arazi Bölünüşü (Kaynak DİE)..12 Çizelge 3. Bolvadin İlçesinde İdari Alanlara Göre Arazi Bölünüşü.16 Çizelge 4. 20.Yy. Başlarına Kadar Bolvadin İlçe Sınırları İçerisindeki Yerleşmeler ve Günümüzdeki Durumları.18 Çizelge 5. Bolvadin İlçesindeki Köy-Kasabalar ve Bu İdari Ünitelere Bağlı Mahalleler.19 Çizelge 6. Bolvadin İlçesindeki Yerleşim Alanlarının Kapladıkları Alan.20 Çizelge 7. Bolvadin İlçesindeki Yerleşmelerin Ortalama Yükseltileri, Konumları ve Dokuları.23 Çizelge 8. Bolvadin İlçesindeki Yerleşmelerin Yer Aldıkları Jeomorfolojik Üniteler..24 Çizelge 9. Bolvadin İlçesindeki Büyük Toprak Grupları ve Kapladıkları Alanlar...33 Çizelge 10. Bolvadin İlçesinde Ekili Tarım Alanlarının Dağılışı...50 Çizelge 11. Bolvadin İlçesinde Ekili Tarım Alanlarında Yetiştirilen Tarım Ürünleri 52 Çizelge 12. 2003 Yılı Verilerine Göre Türkiye de Haşhaş Tarımı Yapılan İl ve İlçe Alanları 55 Çizelge 13. Türkiye ve Afyon da Haşhaş Kapsülü Üretiminin Yıllara Göre Dağılımı (Kaynak- DİE) 57 Çizelge 14. Bolvadin İlçesinde Ekili Alanlarda Yetiştirilen Sebzelerin Üretim Alanları,Üretim Miktarı ve Verimliliği (2005).60 II

Çizelge 15. Bolvadin İlçesinde Dikili Alanlarda Yetiştirilen Meyvelerin Üretim Alanları ve Ağaç Sayıları (2005).62 Çizelge 16. Bolvadin İlçesinde İdari Ünitelere Göre Dikili Alanlar (Dekar)...63 Çizelge 17. Bolvadin İlçesinde İdari Ünitelere Göre Hayvan Sayıları, Otlak Alanları ve Yüzölçümleri..67 Çizelge 18. Türkiye, Afyonkarahisar ve Bolvadin İlçesinde Büyük ve Küçükbaş Hayvan Sayıları (DİE 2002) 71 Çizelge 19. Bolvadin İlçesindeki Fundalık Alanların Köy İdari Alanlarına Göre Dağılışı..74 Çizelge 20. Bolvadin İlçesindeki Köy İdari Alanlarında Nüfus Sayım Yıllarına Göre Nüfus Miktarları (DİE).80 Çizelge 21. Bolvadin İlçesi nde Tarım Alanlarının Kullanımına İlişkin SWOT Analizi.98 Çizelge 22. Bolvadin İlçesi nde Otlak Alanlarının Kullanımına İlişkin SWOT Analizi...100 Çizelge 23. Bolvadin İlçesi nde Orman Alanlarının Kullanımına İlişkin SWOT Analizi 102 Çizelge 25. Bolvadin İlçesi nde Sanayi Alanlarının Kullanımına İlişkin SWOT Analizi 103 Çizelge 25. Bolvadin İlçesi nde Yerleşim Alanlarının Kullanımına İlişkin SWOT Analizi 105 III

ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1. Türkiye Genel Arazi Bölünüşü 12 Şekil 2. Afyonkarahisar ili Genel Arazi Bölünüşü..13 Şekil 3. Bolvadin İlçesi Genel Arazi Bölünüşü 14 Şekil 4. Bolvadin İlçesinde Nüfusun Jeomorfolojik Birimlere Göre Dağılışı 2000 (Kaynak DİE) 24 Şekil 5. Bolvadin Meteoroloji İstasyonu Verilerine Göre Rüzgar Diyagramı (Kaynak D.M.İ.) 25 Şekil 6. Bolvadin İlçesinde Yıllık Ortalama Sıcaklık ve Yağış Grafiği (Kaynak: D.M.İ.)...40 Şekil 7. Bolvadin İlçesinde Yıllık Ortalama Yağışın Mevsimlere Oransal Dağılışı (Kaynak: D.M.İ.)...41 Şekil 8. Bolvadin İlçesinde Tarla Bitkileri Yetiştirilen Tarım Alanlarının Türlerine Göre Oransal Dağılışı.50 Şekil 9. Türkiye ve Afyonkarahisar ve Bolvadin de Haşhaş Kapsülü Üretiminin Yıllara Göre Dağılımı (Kaynak- DİE).57 Şekil 10. Bolvadin İlçesinde Sebzelerin Üretim Alanlarına Göre Oransal Dağılımı (2005) 60 Şekil 11. Bolvadin İlçesinde Dikili Alanlarda Yetiştirilen Meyvelerin Üretim Alanlarına Göre Oransal Dağılımı (2005)..62 Şekil 12. Bolvadin İlçesinde Hayvan Türlerine Göre Oransal Dağılış...68 Şekil 13. Bolvadin İlçesinde Nüfusun Sayım Yıllarına Göre Değişimi (Kaynak DİE)..81 Şekil 14. Bolvadin İlçesinde Nüfusun Sayım Yıllarına Göre Kırsal ve Kentsel Değişimi (Kaynak DİE)...81 IV

HARİTALAR LİSTESİ Harita 1. Bolvadin İlçesinin Türkiye deki Yeri 2 Harita 2. Bolvadin İlçesi ve Yakın Çevresinin Fiziki Haritası.....4 Harita 3. Bolvadin İlçesi ve Yakın Çevresinin Genel Arazi Kullanımı...15 Harita 4. Bolvadin İlçesi ve Yakın Çevresinin Jeoloji Haritası. 21 Harita 5. Bolvadin İlçesi ve Yakın Çevresinin Jeomorfoloji Haritası...22 Harita 6. Bolvadin İlçesi ve Yakın Çevresinde Arazi Bölünüşü İçerisinde Tarım Alanları Dağılışı...29 Harita 7. Bolvadin İlçesi ve Yakın Çevresinin Toprak Haritası 35 Harita 8. Bolvadin İlçesi ve Yakın Çevresinde Arazi Bölünüşü İçerisinde Otlak Alanları Dağılışı..38 Harita 9. Bolvadin İlçesi ve Yakın Çevresinde Arazi Bölünüşü İçerisinde Orman Alanları Dağılışı..43 Harita 10. Bolvadin İlçesi ve Yakın Çevresindeki Tarım Alanlarından Yararlanma Biçimleri 49 Harita 11. Bolvadin İlçesinde Tarım Alanlarının Yüzölçümüler İçerisindeki Oransal Dağılımı 51 Harita 12. Türkiye de Haşhaş Tarımı Yapılan İlçeler (2003) 56 Harita 13. Bolvadin İlçesinde İdari Ünitelere Göre Otlak Alanlarının Oransal Dağılışı..66 Harita 14. Bolvadin İlçesinde İdari Ünitelere Göre Toplam Büyük ve Küçükbaş Hayvan Sayıları 69 Harita 15. Bolvadin İlçesinde Küçük ve Büyükbaş Hayvanların İdari Ünitelere Göre Dağılışı.70 Harita 16. Bolvadin İlçesi Aritmetik Nüfus Yoğunluğu Haritası (2000)...83 Harita 17. Bolvadin in Şehir İçi Arazi Kullanım Haritası....88 V

FOTOĞRAFLAR LİSTESİ Foto 1. Eber - Akşehir Depresyonu ve Yakın Çevresinin Uydu Görüntüsü (Google Earth den Alınmıştır) 3 Foto 2. Eber Gölü Su İçi Bitkileri Bakımından Son Derece Zengindir 32 Foto 3. Bolvadin İlçe Arazisinde Hasat Edilmiş Tahıl Arazilerinden Bir Görünüş..53 Foto 4. Bolvadin İlçesinde Haşhaş Tarımı.. 58 Foto 5. Dikili Tarım Alanları İçerisinde Kavaklıklar...61 Foto 6. Emirdağları Üzerinde Lekeler Şeklinde Görülen Fundalık Alanlar (Meşe, Ardıç ve Karaçam)...73 Foto 7. Sultandağları nın Kuzey Etekleri Boyunca Yer Kaplayan Orman Alanlarından Bir Görünüş...74 Foto 8. Bolvadin Küçük Sanayi Sitesinden Bir Görünüş..76 Foto 9. Bolvadin Alkoloid Fabrikası...77 Foto 10. Bolvadin Alkoloid Fabrikası Haşhaş İşleme ve Baz Morfin Ünitesi.77 Foto 11. Bolvadin İlçesi Sanayi Tesislerinden Kocatepe Un Fabrikası...78 Foto 12. Bolvadin Devlet Hastanesi.85 Foto 13. Bolvadin Hisar Mahallesinden Genel Bir Görünüş ve Çarşı Camii.86 Foto 14. Bolvadin Şehir Merkezinde Tarihi Kantaroğlu Sokağı..87 Foto 15. Emirdağlarının Güney Eteklerinde Kurulan Büyükkarabağ Kasabası 89 Foto 16. Dişli Kasabasından Genel Bir Görünüş...91 Foto 17. Üç Katlı Yedikapı Yer Altı Şehrinin Girişi 92 Foto 18. Kemerkaya Kasabası 1965 Yılında Taşındığı Alanda Cadde ve Sokak Planlamasının İyi Yapıldığı Bir Yerleşim Birimidir.93 Foto 19. Özburun Kasabasından Genel Bir Görünüş...94 Foto 20. Emirdağlarının Eteklerinde Bir Ağıl Yerleşmesi.96 Foto 21. Bolvadin İlçesindeki Kuru Tarım Alanlarından Genel Bir Görünüş.97 VI

1. BÖLÜM GİRİŞ 1.1. Araştırma Alanının Yeri ve Sınırları Araştırma alanım olan Bolvadin ilçesi Ege Bölgesi nin İçbatı Anadolu Bölümü nün doğu kesiminde Afyonkarahisar ili sınırları içerisinde yer alan bir ilçe idari alanıdır. (Harita.1) İlçe kuzeybatı - güneydoğu yönlü uzanan Emirdağları (2281 m) ile yine aynı yönde uzanan Sultandağları (2519 m) arasında III. jeolojik devirde meydana gelen Eber-Akşehir depresyonu içerisinde yer almaktadır. Depresyon alanının güney kesiminde özellikle Sultandağlarının kuzey etekleri boyunca kuzeybatı güneydoğu yönlü uzanan Sultandağı fayı üzerinde dönem dönem hareketlenmeler (deprem) yaşanmaktadır. Bu alan üzerinde en son deprem 03.02.2002 tarihinde 6.0 şiddetinde meydana gelmiştir. Afyonkarahisar ilinin doğusunda bulunan Bolvadin ilçesi, kuzeyde Emirdağ ve Bayat ilçesi, doğuda Sultandağı ilçesi, güneyde Çay ilçesi ve batıda ise Çobanlar ilçesi ile çevrilidir. Afyonkarahisar dan doğup güneydoğu yönünde akarak ilçe sınırlarından geçen ve Eber Gölü ne dökülen Akarçay ile Eber Gölü ilçedeki önemli su kaynaklarıdır. Bolvadin denince akla tarım ürünleri içinde arpa, haşhaş ve sanayi tesisleri içinde Alkoloid fabrikası gelmektedir. Bolvadin ilçesinin yüzölçümü DİE verilerine göre 1.115 km 2 dir. 1/25.000 ölçekli topografya haritaları baz alınarak yapılan köy idari alanı çalışmalarında ilçenin alanının 1.108 km 2 olduğu tespit edilmiştir. DİE verileri ile yapmış olduğum çalışmada ortaya çıkan 7 km 2 lik yüz ölçüm farkının nedeni DİE ya da diğer kurumların alan ölçümlerini küçük ölçekli topografya haritaları üzerinden yapıyor olmalarıdır. Bolvadin ilçesinin batı, kuzey ve doğu sınırları doğal bir sınır niteliği taşırken ilçenin güney sınırı köy idari alanları dikkate alınarak çizilmiş idari bir sınır niteliği taşımaktadır. 1

2

Foto 1. Eber - Akşehir Depresyonu ve Yakın Çevresinin Uydu Görüntüsü (Google Earth den Alınmıştır) İlçenin batı sınırı Yukarı Kurudere köyünün batısından başlayarak güneye doğru sırasıyla Tepecik ve Tülüce tepeden geçerek 1638 metre yüksekliğe sahip olan Paşa Dağı na ulaşır. Buradan Deliktaş ve Demirhüyük tepeden geçerek Akarçay ve Konya - Afyonkarahisar demiryolunu keserek Heybeli kaplıcasında son bulur. İlçenin güney sınırı idari bir sınır niteliği taşır. Hamidiye ve Bolvadin idari ünitelerinin güney sınırını ve kabaca Akarçayı takip ederek Eber Gölü ne ulaşır. İlçenin güney sınırı aynı zamanda Bolvadin in güney komşusu olan Çay ilçe sınırını da oluşturur. Eber Gölü nün kuzey bölümünü ilçe sınırlarında bırakacak şekilde kuzeye doğru uzanan ilçenin doğu sınırı ortalama yükseltisi 1100-1300 metre olan Baş Tepe, Çatarkaç Tepe, Karaçal Tepe, Üçkayaklar Tepeden geçerek Güneyağıl Tepede son bulur. İlçenin kuzey sınırı ise ortalama yükseltisi 2000 metre civarında olan Emirdağlarının yüksek noktaları olan Yellibel Tepe, Başyurt Tepe ve Emirdede Tepeyi takip etmektedir. Sakarya nehri ile Eber-Akşehir kapalı havzasının su bölümü çizgisini de oluşturan sınır Yedikapı Boğazı ndan geçerek Yukarı Kurudere köyü yakınlarında son bulur (Harita.2). 3

4

Bolvadin ilçesinin kuzey ve doğu sınırı 1941 yılında yapılan I. Türk Coğrafya Kongresi nden bu yana coğrafyacılar arasında tartışmalara neden olmuştur. Coğrafi bölge sınırlarına göre günümüzde Bolvadin ilçesinin Derekarabağ, Ortakarabağ ve Büyükkarabağ idari üniteleri Orta Anadolu Bölgesi nin (%26,4) Konya Bölümü sınırları içerisinde yer alırken, diğer idari üniteler Ege Bölgesi nin (%73,6) İçbatı Anadolu Bölümü sınırları içerisinde yer almaktadır. Bolvadin ilçesinin büyük bir kısmının Ege Bölgesi sınırları içerisinde yer almasına rağmen ilçenin sahip olduğu doğal ve beşeri özellikler, Orta Anadolu Bölgesi nin özelliklerini yansıtmaktadır. İlçe sahip olduğu coğrafi özellikleri bakımından her iki coğrafi bölge arasında bir geçiş özelliği göstermektedir. 12 köy ve 5 kentsel idari alandan (Bolvadin şehri, Kemerkaya, Özburun, Dişli ve Büyükkarabağ kasabaları) oluşan Bolvadin ilçesinin 2000 yılı verilerine göre nüfusu 79.888 dir. Bu nüfusun 52.398 i (% 65.5) ilçe merkezi olan Bolvadin şehrinde, 27.490 ı (%34.5) ise kasaba ve köy yerleşmelerinde yaşamaktadır. Bolvadin ilçesinin aritmetik nüfus yoğunluğu 72 kişidir. Bu değer 2000 yılı Türkiye ortalama aritmetik nüfus yoğunluğunun altındadır. Bolvadin ilçesi nüfus miktarı bakımından Afyonkarahisar ili içerisinde merkez ilçe ve Dinar ilçesinden sonra üçüncü sıradadır. Yüzölçümü bakımından ise merkez ilçe, Emirdağ, Sandıklı ve Şuhut ilçelerinden sonra 5. sıradadır. İlçe Adı Nüfus Miktarı Nüfus(%) Yüzölçümü (km 2 ) Nü. Yoğunluğu(Kişi/km 2 ) 1. Emirdağ 47396 5.8 2048 23 2.Dinar 88304 10.8 1361 65 3.Sandıklı 76618 9.4 1223 63 4. Şuhut 59284 7.2 1158 51 5.Bolvadin 79888 9.8 1108 72 6. Merkez ilçe 201110 24.7 1025 196 7. İhsaniye 33220 4 889 37 8. Sincanlı 58536 7.2 853 69 9. Çay 45635 5.6 830 55 10.Sultandağı 22184 2.7 732 30 11. Bayat 8753 1 575 15 12.Hocalar 12824 1.5 556 23 13. İscehisar 21978 2.7 485 45 14. Çobanlar 12364 1.5 382 32 15. Başmakçı 15084 1.8 365 41 16. Dazkırı 15620 1.9 348 45 17. Kızılören 4132 0.5 228 18 18. Evciler 9486 1.2 141 67 Toplam 812416 100 14307 56,7 Çizelge 1. Afyonkarahisar İline Bağlı İlçelerin Nüfusları, Yüzölçümleri ve Nüfus Yoğunlukları (Sıralama Yüzölçümüne Göre Yapılmıştır-2000). 5

Bolvadin ve yakın çevresinde yerleşim 10 bin yıl öncesine dayanır. 10 bin yıllık geçmişi olan Bolvadin şehri ve yakın çevresi Anadolu nun bütün dönemlerine şahitlik etmiştir. Frigyalılar döneminde önemli bir yerleşim alanıdır. Roma döneminde gelişimini devam ettirmiştir. Bizans döneminde Polbotos ismini almıştır. Bolvadin, Malazgirt Savaşı'ndan sonra 1107 tarihinde yapılan Bolvadin Savaşı sonunda Emir Mengülek Bey tarafından fethedilerek Bolvadin ismini almıştır. Bolvadin Savaşı, Anadolu'nun Türkleşmesinde önemli rol oynamıştır. 1116 yılında bölge tamamen Türklerin eline geçmiştir. Bolvadin Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde Afyon vilayetine bağlı önemli bir kaza ve çevrenin kültür merkezidir. İlçe genelinde yerleşmeler su, tarım alanları ve morfolojik birimlerden dolayı toplu fakat kendi içinde yarı dağınık bir doku özelliği göstermektedir. İlçede yerleşmelerin büyük çoğunluğu 900-1300 metre basamakları arasında yoğunluk kazanırken kuzeye doğru yükselti ve eğimin arttığı Emirdağları nda daimi yerleşmeler azalırken dönemlik olan yayla, dam ve ağıl yerleşmeleri yer yer karşımıza çıkmaktadır. Bolvadin ilçesinde ulaşım ağı içerisinde karayolu ulaşımı önemli bir yere sahiptir. Kuzeyden gelerek ilçeyi güneye bağlayan tarihi Kral Yolu hem geçmişte hem de günümüzde ilçe için önemlidir. İlçenin güneyinden geçen Konya-Afyonkarahisar demiryolu da ilçe için önem arz etmektedir. İlçede hemen hemen bütün köy yolları asfaltlanmış olup bütün köyler arasında ulaşım oldukça kolaydır. Bolvadin ilçesinin önemli yerleşim merkezlerine uzaklığı şöyledir. Bolvadin - Afyonkarahisar 47 km, Bolvadin - Ankara 220 km, Bolvadin - İstanbul 436 km, Bolvadin - İzmir 398 km, Bolvadin - Konya 181 km, Bolvadin - Eskişehir 122 km, Bolvadin - Emirdağ 38 km, Bolvadin - Çay 12 km dir. İlçe ekonomik yönden tarım ve hayvancılığın ön plana çıktığı, sanayi faaliyetlerinin her geçen gün geliştiği, hizmet sektörünün daha çok ilçe merkezinde yoğunluk kazandığı ekonomik bir yapı arz etmektedir. 6

1.2. Araştırmanın Amacı, Yöntem ve Teknikleri Araştırma alanı olarak seçilen Bolvadin ilçesi yaklaşık 1.108 km 2 alanı içerisinde farklı morfolojik birimlerin bulunduğu ve bu alan içerisinde farklı arazi kullanım özelliklerine sahip bir ilçe alanıdır. Bu çalışmada; Coğrafi anlamda bu alanla ilgili bilgi boşluğunu doldurmak. Farklı arazi kullanım özelliklerine sahip olan ilçe alanının mevcut arazi kullanım durumunu tespit etmek. Mevcut arazi kullanım durumu tespit edildikten sonra alandan en iyi nasıl yaralanılabilir düşüncesiyle, sahip olunan potansiyele göre araziden en iyi yararlanma yollarını aramak ve planlamalarda bulunmak amaç edinilmiştir. Araştırma alanı olan Bolvadin ilçesi tümevarım yöntemiyle en küçük idari üniteler olan köy idari alanlarının Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü nün hazırlamış olduğu, 1/25.000 ölçekli haritaları içeren köy envanter raporlarından faydalanılarak birleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Araştırma alanı olarak ta Bolvadin ilçesi idari alanı temel alınmıştır. Ekim 2005 te alanımın belirlenmesiyle başlayan çalışmada ilk olarak alanla ilgili literatür taraması yapılıp toplanan kaynakların tasnifi yapılmıştır. Arazi çalışmalarında bizzat köylere gidilmiş, anketler düzenlenmiş ve arazi kullanımı yerinde tespit edilerek haritalar üzerine aktarılmıştır. Elde edilen bütün veri ve bilgiler elektronik ortamda bilgisayara aktarılmış ve değerlendirmeler yapılmıştır. Coğrafyanın en önemli görsel öğesi kuşkusuz haritalardır. Alana ait olan ve Harita Genel Komutanlığı nın hazırlamış olduğu 1/100.000 ölçekli topografya haritalarının (K.25 ve K.26) paftalarından yararlanılarak temel haritalar oluşturulmuştur. Temel harita üzerine diğer kurum ve kuruluşların hazırladıkları haritalardan faydalanılıp, gerekli bilgiler işlenerek alanın jeoloji, toprak, araziden faydalanma ve köy idari alanlarının gösterilmesi gibi yeni haritalar oluşturulmuştur. Diğer kurum ve kuruluşların yapmış olduğu jeoloji, toprak, araziden faydalanma gibi çeşitli haritalarda yanlışlıklar olduğu tespit edilmiş ve gerekli düzeltmeler yerinde yapılmıştır. Coğrafyanın iki temel unsuru olan insan ve doğal çevre etkileşimi içerisinde ilçe alanı ele alındığında; ilçede mevcut arazi bölünüşü ve yapısının tespitine gidilecek, arazi bölünüşünü etkileyen doğal ve beşeri faktörler ortaya çıkarılacak, arazi kullanım alanlarına göre sınıflandırılacak, yapılan sınıflandırmanın ardından ilçede morfolojik birimler ve bu birimler üzerinde yürütülen ekonomik faaliyetler sebep - sonuç ilişkisi kapsamında değerlendirilecektir. Sebep - sonuç ilişkisinin ardından yapılacak olan analizler alandan en iyi yararlanma yollarını ortaya koyacak ve elde edilen sonuçlar coğrafi planlama adına sentezci bir yaklaşımla ortaya çıkarılmaya çalışılacaktır. 7

1.3. Kuramsal Çerçeve Arazi kullanımı, Türkçe de, İngilizce land use terimine karşılık gelen bir kavram olarak kullanılmaktadır. İnsanla doğal ortam arasındaki karşılıklı etkileşimleri inceleyen coğrafya bilimler topluluğu içerisinde de arazi kullanımı önemli bir yere sahiptir. Çünkü; insan ve diğer canlıların çeşitli şekillerde kullandığı ve faydalandığı doğal ortam, yeryüzünü yani araziyi ifade etmektedir. İnsanla doğal ortam arası etkileşim doğrudan arazi kullanımı üzerinde kendini hissettirmektedir. Doğal çevrenin önemli bir bölümünü ifade eden yeryüzü, insanlar tarafından mevcut imkanlar doğrultusunda kullanılmaktadır. Arazi kullanım üzerinde asıl durulması gereken doğanın mevcut potansiyeli ile insanın bundan iyi şekilde nasıl yararlanacağının ortaya çıkarılması ve kullanıma dair ileriye dönük planlama yapılmasıdır. Türkiye deki coğrafya araştırmalarında arazi kullanımı ile ilgili çalışmalar daha çok mevcut potansiyelin belirlenmesi üzerinedir. Planlamaya yönelik çalışmalara daha yeni yeni coğrafyada planlamanın öneminin keşfedilmesiyle başlanmıştır. Bundan dolayı arazi ile ilgili yapılan coğrafi çalışmaları ikiye ayırmak mümkündür. a. Çalışılan alanın mevcut arazi kullanım durumunu belirlemek. b. Alanın sahip olduğu potansiyele göre araziden en iyi yararlanma yollarını aramak ve planlamalar yapmaktır. Türkiye de arazi kullanımına ilişkin çalışmalar Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından yapılmaktadır. Köy idari alanı bazında yapılan bu çalışmalar biz coğrafyacılara çalışmalarında arazi kullanımında mevcut durumun tespitinde büyük kolaylıklar sağlamaktadır. Köy idari alanı bazında yapılan bu çalışmalar arazi çalışmaları sırasında güncellenerek (varsa değişiklikler işlenerek) ilçe idari alanlarının, daha sonra il idari alanlarının ve en son Türkiye nin arazi kullanım özellikleri ortaya çıkarılarak, Türkiye ile ilgili sağlıklı planlamalara gidilebilecektir. Bu çalışmada, Bolvadin ilçesinin arazi kullanım durumu, potansiyeli ve bu potansiyelin en iyi şekilde nasıl kullanılabileceği ele alınmıştır. Çalışmada köy ve kent idari alanları ele alınarak çalışılmıştır. Yapılan çalışmada idari üniteler birleştirilerek, Bolvadin ilçesinin arazi kullanımı ortaya çıkarılmıştır. Ümit ediyorum ki bu çalışma Bolvadin ilçesi ve halkına sahip oldukları araziden en iyi şekilde yararlanma adına yardımcı olacaktır. 8

1.4. Kavramsal Çerçeve Depresyon: Depresyon, geniş anlamda çöküntü anlamında kullanılmaktadır. Tektonik hareketler sonucunda çökerek çukur haline gelmiş alanlara depresyon denilmektedir. Çalışma alanımın da içerisinde bulunduğu Eber-Akşehir kapalı havzası da bir depresyon alanıdır. Yerleşme: Barınmak yada belli bir faaliyeti sürdürmek amacıyla bir saha üzerine inşa edilmiş bir veya birden fazla sayıda meskenden (konuttan) oluşan kümeye yerleşme denir (Özçağlar,1997). Köy Yerleşmesi: Köy idari alanları içerisinde tarım, hayvancılık, ormancılık, avcılık, toplayıcılık gibi ekonomik faaliyetlerin hâkim olduğu köy muhtarlığına bağlı yerleşmelerin tamamına köy yerleşmesi denilmektedir. Köy idari alanları içerisindeki yerleşmeler tek yerleşmeden oluşabildiği gibi birden çok yerleşmeye sahip köy idari alanları da bulunabilmektedir. Mahalle: Köy idari sınırları dahilinde birden fazla köy özellikli sürekli yerleşme bulunuyorsa bu yerleşmelerin her biri idari yönden mahalle olarak isimlendirilmektedir (Özçağlar, 2000: 69). Şehir Yerleşmesi: Bünyesinde barındırdığı insanların hemen hemen bütün ihtiyaçlarını başka yerleşmelere muhtaç olmadan yerinde karşılayabilen bütün fonksiyonlara haiz olan, alt ve üst yapı bakımından fazla eksiği olmayan 20.000 üzerinde yada 20.000 in biraz altında nüfusa sahip olan belediye örgütlü yerleşmelere şehir denir (Özçağlar,1997: 9). Çalışma alanım içerisinde ki Bolvadin yerleşmesi de sahip olduğu özellikleri bakımından şehir yerleşmesi özelliği göstermektedir. Köy İdari Alanı: Belirli bir idari sınırı bulunan ve bu sınırlar içerisinde yer alan sürekli ve dönemlik kır yerleşmeleriyle ekonomik faaliyet sahalarından oluşan, nüfusu 2000 den az yada fazla olan, hammadde üretimi (tarım, hayvancılık, ormancılık, avcılık, toplayıcılık) ve evsel sanayi ile ilgili faaliyetlerin egemen olduğu ülkemizin kırsal kesimini oluşturan en küçük idari sahalara köy idari alanı denilmektedir (Özçağlar,2000: 68). 9

Kentsel İdari Alan: Belediyeler tarafından yönetilen kasaba ve şehir alanlarına kentsel idari alan adı verilmektedir. Kent, günümüz Türkiye sinde yaygın olarak şehir karşılığı kullanılan ve şehirle eş anlamlıymış gibi algılanan bir sözcüktür. İlçe: Bir veya birden fazla bucak alanından oluşan ve merkezden atanan kaymakamlar tarafından yönetilen mülki idari alanlarına ilçe denilmektedir(özçağlar,2000: 114). Günümüz Türkiye sinde ilçeyi, bucak idari alanları kaldırıldığı için köy idari alanlarının birleşmesiyle oluşan merkezden atanan kaymakamlar tarafından yönetilen mülki idari alanlar olarak tanımlayabiliriz. Genel Arazi Bölünüşü: Genel arazi bölünüşü, bir alandaki arazi bütünü üzerindeki yararlanma biçimlerinin genel hatlarıyla, ayrıntıya inilmeden belirlenmesidir. Bu amaçla arazideki tarım alanları, otlak alanları ve doğal bitki örtüsü ile kaplı alanlar belirlenir. Bu kullanım gruplarının toplam alan içindeki dağılışları ise arazi bölünüşünü göstermektedir. Arazi Kullanımı: Arazi kullanımı geniş anlamda, arazinin halihazır kullanma tespiti, değer bakımından sınıflandırılması ve kullanma tarzının planlanması şeklinde tanımlanır (Gözenç, 1980:37). Kuramsal çerçeve bölümünde de üzerinde durulduğu gibi, arazi kullanımı, insanla doğal ortam arasındaki etkileşimlerin bir yansımasıdır. Arazi Kullanım Plânlaması: Her ölçekte plânlamaya temel oluşturmak üzere, toprağın ve diğer çevresel kaynakların bozulmasını önlemek için ekolojik, toplumsal ve ekonomik şartlar gözetilerek sürdürülebilirlik ilkesine uygun, farklı arazi kullanım şekillerini oluşturmaya yönelik toprak ve su potansiyelinin belirlenip, sistematik olarak değerlendirilmesini ve birbirleri ile olan ilişkilerini ortaya koyan rasyonel arazi kullanım plânlarıdır. Ekili Alanlar: Tohum ekerek üzerinde yıllık veya sezonluk zirai bitki yetiştirilen, her ürün alınıştan sonra yeniden işlenen tarım alanlarına ekili alanlar denilmektedir (Özçağlar, 2003:129). Özçağlar a göre, ekili alanlar kendi içerisinde sulanan ekili alanlar ve sulanmayan ekili alanlar olarak iki gruba ayrılmaktadır. Sulanan tarlalar, sebze ve çiçek bahçeleri sulanan ekili alanları meydana getirirler. Nadasa bırakılan kuru tarım alanları ile nadasa bırakılmayan kuru tarım alanları ise, sulanmayan ekili alanları oluşturur. 10

Dikili Alanlar: Üzerinde uzun ömürlü kültür bitkilerine yer veren tarım alanlarına dikili alanlar denir. Dikili alanlar da sulama durumuna göre sulanan dikili alanlar ve sulanmayan dikili alanlar olarak ikiye ayrılmaktadır. Ekonomik amaçlı olarak sulu tarım alanları içerisinde oluşturulan kavaklıklarda, dikili alanlar içerisinde yer almaktadır (Özçağlar, 2003:129). Sulu Tarım Alanı: Yeraltı suları ile akarsular gibi su kaynakları aracılığıyla sulanan tarım alanlarına sulu tarım alanları denir. Sulu tarım yapılan alanlar, ekili sulu alanlar ve dikili sulu alanlar olarak sınıflandırılabilir. Kuru Tarım Alanı: Yıl içinde kurak dönemlerin yaşandığı ve yeraltı suları, göletler ve akarsular gibi su kaynaklarından yoksun yerlerdeki tarım alanları, kuru tarım alanları olarak nitelendirilmektedir. Çayır: Taban suyunun yüksek bulunduğu veya sulanabilen yerlerde biçilmeye elverişli, yem üretilen ve genellikle kuru ot üretimi için kullanılan yeri ifade eder. Mera: Hayvanların otlatılması ve otundan yararlanılması için tahsis edilen veya kadimden beri bu amaçla kullanılan yeri ifade eder. Otlak Alanları: Küçükbaş ve büyükbaş hayvanların doğal ortamdaki beslenme alanlarına otlak alanları denilmektedir. Otlak alanları, sahip oldukları niteliklere göre çayır ve mera alanları olarak iki gruba ayrılmaktadır. Çayırlar taban suyunun yüzeye yakın olduğu yerlerde yılın büyük bir bölümünde yeşil kalabilen alanlardır. Mera alanları ise daha yüksek kesimlerde yer alırlar ve çayırlarda olduğu gibi uzun süre yeşil kalamayan alanlardır. Orman Alanları: Yeryüzünde parçalar halinde geniş alanlar kaplayan sık ve gür ağaçlardan oluşmuş bitki örtüsüne orman denir(özçağlar, 2003:239). Fundalık: Çalı formasyonu veya küçük ağaççıklar halindeki doğal bitki örtüsüne fundalık denilmektedir(özçağlar, 2003:139). 11

2. BÖLÜM BOLVADİN İLÇESİNDE ARAZİ BÖLÜNÜŞÜ VE ARAZİ BÖLÜNÜŞÜNÜ ETKİLEYEN COĞRAFİ FAKTÖRLER Bir coğrafi alandaki tarım alanları, orman alanları, otlak alanları ve diğer amaçlar için kullanılan alanların toplam alan içindeki dağılışları arazi bölünüşü olarak ifade edilmektedir. Bolvadin ilçesinin arazi bölünüşünü daha iyi anlama adına bağlı bulunduğu Afyonkarahisar ve Türkiye arazi bölünüşüyle kıyaslayacak olursak; Tarım Alanı(km 2 ) Orman Alanı(km 2 ) Otlak Alanı(km 2 ) Diğer(km 2 ) Toplam(km 2 ) Türkiye 322.250 207.030 123.776 161.522 814.578 Afyonkarahisar 6.391 2.092 2.358 3.389 14.230 Bolvadin 383 62,4 477,2 185,2 1.108 Çizelge 2.Türkiye, Afyonkarahisar İli ve Bolvadin İlçelerinin Genel Arazi Bölünüşü(Kaynak DİE) Yukarıdaki tablo incelendiğinde Türkiye topraklarının %40 nın tarım arazisi olarak kullanıldığı, % 25 ini orman, % 15 ini otlak ve % 20 sinin diğer kullanım alanlarına bölündüğü görülür. Afyonkarahisar ilinin genel arazi bölünüşüne bakılırsa; il genelinde tarım alanlarının %44.9 luk payla ilin toplam yüzölçümünün yarısına yakınını oluşturmaktadır. İl içerisinde % 14.7 lik payla orman alanlarının oldukça az bir alan kapladığı görülmektedir. İlin % 16.5 ini otlak alanları, % 23.8 ini ise diğer araziler oluşturmaktadır. TÜRKİYE'NİN GENEL ARAZİ BÖLÜNÜŞÜ (2001) 20% 40% 15% 25% Tarım Orman Otlak Diğer Şekil 1. Türkiye Genel Arazi Bölünüşü 12

Afyonkarahisar ili genel hatlarıyla Yazılıkaya Platosu üzerinde ve Neojen dolgu alanları üzerinde aşınmayla oluşan orta derecede engebeli bir arazi yapısı üzerinde bulunmaktadır. Bundan dolayı da ilde tarım ve otlak alanları geniş yer kaplamaktadır. Tarım ve otlak alanlarının geniş olması ilde tarım ve hayvancılığı ön plana çıkarmıştır. AFYONKARAHİSAR İLİ GENEL ARAZİ BÖLÜNÜŞÜ (2001) 24% 44% 17% 15% Tarım Orman Otlak Diğer Şekil 2. Afyonkarahisar ili Genel Arazi Bölünüşü Bolvadin ilçesi genel arazi bölünüşü içerisinde %43 oranıyla otlak alanları oldukça fazla yer kaplamaktadır. İlçede otlak alanlarının fazla yer kaplamasının nedenini ilçe kuzeyindeki yükselti ve eğimin fazla olduğu Emirdağları oluşturmaktadır. İlçe topraklarının % 34.5 i tarım alanlarından, % 5.6 sı orman alanlarından, % 16.6 sıda diğer arazilerden oluşmaktadır. Bolvadin ilçesinin tarım alanları Türkiye tarım topraklarının % 0.11 ine, Afyonkarahisar ilinin % 5.9 una denk gelmektedir. Orman alanları bakımından değerlendirildiğinde Bolvadin ilçesi orman alanları; Türkiye orman alanlarının % 0,03 üne, Afyonkarahisar ilinin % 2,9 una denk gelmektedir. İlçe otlak alanlarını da aynı şekilde karşılaştırırsak; Bolvadin ilçesi otlak alanları; Türkiye otlak alanlarının %0,4 üne, Afyonkarahisar ilinin %23 üne denk gelmektedir. 13

BOLVADİN İLÇESİ GENEL ARAZİ BÖLÜNÜŞÜ (2001) 17% 35% 42% 6% Tarım Orman Otlak Diğer Şekil 3. Bolvadin İlçesi Genel Arazi Bölünüşü Bolvadin ilçesindeki tarım alanlarının daha çok ilçenin güneyinde yoğunlaştığı görülmektedir. Bu durumun nedeni ise ilçenin kuzeyinde yer şekillerinin dağlık ve engebeli olmasıdır. Güneydeki Akarçay ve yakın çevresi (depresyon tabanı) eğimin az, yer şekillerinin sade ve su kaynaklarının fazlalığından dolayı tarım alanları ve tarımsal faaliyetlere daha çok elverişlidir. Dişli kasabası ve Özburun kasabalarının da içerisinde bulunduğu Değirmendere vadisi içerisinde daha çok bağ - bahçe alanları bulunmaktadır. Bolvadin ilçesindeki otlak alanlarının daha çok dağlık kesimlerde ve bu dağların güneye bakan yamaçlarında yoğunlaştığı görülür. Emirdağları nın ve Paşa Dağı nın büyük bir kısmı otlak alanı olarak kullanılmaktadır. İlçedeki orman arazisi oldukça azdır. Orman alanları da tam anlamıyla orman örtüsü şeklinde değil fundalık şeklindedir. İlçe alanı içerisinde Büyükkarabağ, Özburun ve Dişli kasabalarının yüksek kesimlerinde fundalık alanlar karşımıza çıkmaktadır. 14

15

Kentsel ve Köy Tarım Tarım Orman Orman Otlak Otlak Taşlık Taşlık Diğer Diğer Toplam İdari Alanları (%) (%) (%) (%) (%) Bolvadin 172917 55,4. 41015 13,1.... 98080 31,4 312012 Büyükkarabağ 38638 21 40156 21,8 85023 46,2 15000 8,1 5000 2,7 183817 Derekarabağ 11260 19,8.. 15000 26,4.. 30500 53,7 56760 Dipevler 4922 11,4 400 0,9 36938 85.. 850 1,9 43110 Dişli 45366 56,5 1055 1,3 31495 39,2 100 0,1 2250 2,8 80266 Güney 1584 13,7 350 3 9256 80,4.. 310 2,6 11500 Hamidiye 7498 26,2.. 18059 63,2.. 3000 10,5 28557 Karayokuş 3840 9,8 305 0,7 34245 88. 500 1,2 38890 Kemerkaya 41754 30,8 18393 13,5 72342 53,3. 3000 2,2 135489 Kuracaova 5611 13,3 35500 84,7.. 800 1,9 41911 Kutlu 1035 17,4 282 4,7 4511 76. 100 1,6 5928 Nusratlı 1844 25,8 150 2 5050 70,6. 100 1,3 7144 Ortakarabağ 19547 37,1 15000 28,5. 18000 34,2 52547 Özburun 22010 28,5 789 1 47301 61,3. 7000 9 77100 Taşağıl 2290 13,9 13950 85,1. 150 0,9 16390 Taşlıdere 1341 12,9 350 3,3 8365 80,7. 300 2,8 10356 Yörükkaracaören 1703 27,3 150 2,4 4120 66,2. 250 4 6223 TOPLAM 383160 34,5 62380 5,6 477220 43 15100 1,3 170140 15,3 1108000 Çizelge 3. Bolvadin İlçesinde İdari Alanlara Göre Arazi Bölünüşü Bir bölge yada alanda arazi bölünüşü şekillenirken, bu bölünüşe etki eden en önemli faktör tabi ki insandır. İnsanın bir bölgeye yerleşimi sonucu arazi bölünüşü şekillenmekte insanın doğal ortamla olan etkileşimi ile birlikte zaman içerisinde tarım, otlak, sanayi gibi ekonomik faaliyet alanları coğrafi ortamda dağılış göstermektedir. Bolvadin ilçesinde de arazi bölünüşü ve bu bölünüşe etki eden coğrafi faktörler incelenirken öncelikle yerleşim alanları ve bu alanların dağılışına etki eden faktörler ele alınmıştır. 2.1.Yerleşim ve Sanayi Alanları İnsanın varlığını sürdürebilmesi için; su, yiyecek temini, giyecek ve korunma gereksinimlerinin karşılanması bir zorunluluktur. Su kaynaklarının yakınında, toplamak, avlanmak ama daha sonraları toprağı işlemek, hayvanları evcilleştirmek suretiyle, yiyecek temin etmek ve barınmak maksadıyla insan fizyolojisi gereği insanlar yerleşik hayata geçmiştir. Barınmak amacıyla kurulan mekanlar zamanla işlevleri artarak yerleşmelerin çekirdeğini oluşturmuştur. Bolvadin ilçesinde yerleşim başlangıcı yaklaşık 10 bin yıl öncesine dayanmaktadır. 16

Yerleşim birimleriyle ilgili bulunan kalıntılar ilçenin Arkaik Çağ ın bütün devirlerini yaşadığının göstergesidir. Frigya döneminde önemli bir yerleşim olan Bolvadin ilçesi Frigya vadisi içerisinde yer almaktadır. Bu devirde şu anda Kemerkaya kasabası sınırları içerisinde yer alan Yedikapı yer altı şehri inşaa edilmiştir. Bolvadin ilçesi Roma döneminde hızla gelişti ve M.S.133 yılında Roma Kralı Hardinaus un Polybotus (Bolvadin) şehrini ziyaret etmesiyle şehir merkezi yeniden imar edilmiştir. Bizans döneminde Bolvadin şehri Polybotum olarak anılmıştır. Ünlü Bizans tarihçisi Anna Komnena Alexiod adlı eserinde Bolvadin in önemli bir şehir olduğunu İznik ve Efes konsüllerine temsilci gönderdiğini yazar (Bayar, M. Bolvadin Tarihi: 30) Malazgirt savaşından sonra ilçe ve yakın çevresi 1107 yılında Emir Mengülek tarafından fethedilerek Bolvadin ismini almıştır. 1116 yılında Bolvadin ovasında yapılan Bolvadin Savaşıyla bölge tamamen Türkleşmiştir. Selçuklular zamanında Afyonkarahisar Karahisar-ı Devle ismiyle vilayet olmuş ve Bolvadin de bu vilayete bağlı önemli bir kaza olmuştur. Haçlı seferlerinden büyük zarar gören Bolvadin o dönemde idari yapı olarak daha büyüktü ve 11 mahalle, 60 köy ve 30 mezradan oluşuyordu. Bolvadin e bağlı 12 nahiye ve 326 köy vardı. Selçuklular zamanında ilçe merkezinde bir çok cami ve medrese gibi yapı inşaa edilmiştir. Çalışma alanı Selçuklulardan sonra Karaman, Germiyan, Eşrefoğulları ve Sahipata beylikleri arasında sürekli el değiştirmiştir. Bolvadin 1362 yılında Osmanlı topraklarına katılmıştır. Osmanlı devleti döneminde Bolvadin ilçesi Hüdavendigar Vilayetinin Afyon (Karahisar-ı Sahip) sancağının iki muhassılığından biridir. İlçe sınırları içerisinde yapılan çalışmalar sonucunda 20. yy başlarına kadar bir çok yerleşim biriminin kurulup yıkıldığı tespit edilmiştir. Tespit edilen yerleşmelerin kalıntıları daha çok depresyon tabanına yakın alanlarda yer almaktadır. Bu durum günümüzde olduğu gibi depresyon tabanının geçmişte de yerleşime ve ekonomik faaliyetlere daha uygun olduğunun bir kanıtıdır. 17

No Adı Niteliği Şimdiki Durumu No Adı Niteliği Şimdiki Durumu 1 Ada Köy Harabe 51 İki Köprü Köy Harabe 2 Adagöl Köy Harabe 52 İkizce Öz Köy Harabe 3 Ağılönü Mezra Semt 53 İlyaslar Köy Harabe 4 Akın Öyüğü Köy Harabe 54 Kafir Viran Harabe 5 Akaça-in Kışlası Köy Harabe 55 Kara Viran Köy Harabe 6 Alvar Köy Harabe 56 Karayokuş Köy Köy 7 Alicalioğlu Mezra Harabe 57 Keçi Yaymak Köy Harabe 8 Aslanlı Köy Harabe 58 Keklikli Köy Harabe 9 Avşar Mezra Harabe 59 Kemerkaya Köy Kasaba 10 Baraklı Köy Harabe 60 Kışlaçık Köy Harabe 11 Balcam Köy Harabe 61 Kışlak Pazarı Köy Harabe 12 Bazar Viran Köy Harabe 62 Kızılca Viran Köy Harabe 13 Bend Öyüğü Köy Harabe 63 Koraşi Köy Harabe 14 Bedrem Köy Harabe 64 Koyluca Köy Harabe 15 Bereket Köy Harabe 65 Kutluca Köy Harabe 16 Boyalı Mezra Harabe 66 Kundullu Köy Harabe 17 Bozoklu Köy Harabe 67 Kurucaova Köy Köy 18 Böğütlü Mezra Harabe 68 Kuyluş Köy Harabe 19 Buğurcuk Köy Harabe 69 Mantı bükü Köy Harabe 20 Bulaklı Köy Harabe 70 Mermerli Köy Harabe 21 Bulaklı-diğer Köy Harabe 71 Musa Köy Harabe 22 Buraklu Köy Harabe 72 Muttalip Köy Harabe 23 Burunkulu Köy Harabe 73 Mevlicek Köy Harabe 24 Büyükkarabağ Köy Kasaba 74 Nuh Viran Köy Harabe 25 Cora Köy Harabe 75 Obruca Köy Harabe 26 Çamlı Köy Harabe 76 Özburun Köy Kasaba 27 Çatalarkaç Köy Harabe 77 Paşa Köy Köy Harabe 28 Çepni Köy Harabe 79 Saraycık Köy Harabe 29 Çepni-diğer Mezra Harabe 80 Sineli Burun Mezra Harabe 30 Çengel Öyüğü Mezra Harabe 81 Sorgun Köy Harabe 31 Derekarabağ Mezra Köy 82 Sulu Ada Köy Harabe 32 Develi Köy Harabe 83 Sülü Bük Köy Harabe 33 Diken Öyüğü Köy Harabe 84 Şirince Pınar Köy Harabe 34 Dipevler Köy Köy 85 Tartarlık Köy Harabe 35 Dişli Köy Kasaba 86 Taşlıca Viran Köy Harabe 36 Doğancı Mezra Harabe 87 Taşağıl Köy Köy 37 Donuz Öyüğü Mezra Harabe 88 Taşlıdere Köy Köy 38 Elkulu Ekinlik Harabe 89 Tazılı Köy Harabe 39 Erkmen Köy Harabe 90 Tuzla Köy Harabe 40 Eski Kışla Mezra Harabe 91 Ulu Yaymak Köy Harabe 41 Eğrice Öz Mezra Harabe 92 Yasıplı Köy Harabe 42 Gülefli Mezra Harabe 93 Yassı Karkın Köy Harabe 43 Hoca Köy Harabe 94 Yapraklı Mezra Mahalle 44 Hoca Yunus Mezra Harabe 95 Yazı-Nuh Köy Harabe 45 Hamamlı Mezra Harabe 96 Yirce Pınarı Köy Harabe 46 Hacı Mustafa Köy Harabe 97 Yiğitli Köy Harabe 47 Hamidiye Köy Köy 98 Yörükkaracaviran Köy Köy 48 Hazma Bey Köy Harabe 99 Yukarı Sinnilice Köy Harabe 49 Hare Köy Harabe 100 Yazıluca Köy Harabe 50 İğdiş Köy Harabe Çizelge 4. 20.Yy. Başlarına Kadar Bolvadin İlçe Sınırları İçerisindeki Yerleşmeler ve Günümüzdeki Durumları 18

Günümüzde Afyonkarahisar iline bağlı Bolvadin ilçesi daimi yerleşim birimi olarak; 1 şehir, 4 kasaba, 12 köy ve bulunduğu idari alan içinde mahalle özellikli 4 yerleşmeden oluşan bir idari yapıya sahiptir. Kentsel ve Köy İdari Alanları Dişli Kasabası Büyükkarabağ Kasabası Kemerkaya (Çoğu) Kasabası Mahalleler Çaybaşı, Köprübaşı, Malazgirt, Okul, Yavuz Selim, Yukarı, Yunus Emre, Şeyh Şamil, Mevlana, Fatih Atatürk, Fevzi Çakmak, Hacıbekir, Karşıyaka Merkezde; Hürriyet, Yaka, Savaş, Zafer İdari Alan İçinde Bağlı; Avdan, Yeni ve Yapraklı Özburun Kasabası Merkezde; Bahçelievler, Çaybaşı, Ulucami, Üsküdar, Şehirönü İdari Alan İçinde Bağlı; Ovacık Derekarabağ Dipevler (Koraşi) Güney Hamidiye Karayokuş Kurucaova Kutlu Nusratlı Ortakarabağ Taşağıl Taşlıdere Yörükkaracaören Çizelge 5. Bolvadin İlçesindeki Köy - Kasabalar ve Bu İdari Ünitelere Bağlı Mahalleler Bir bölgede yerleşim alanlarının dağılışı üzerinde kuşkusuz su kaynakları, güvenlik, iklim koşulları ve ekonomik faaliyet alanı olan tarım ve otlaklar etkili olmaktadır. Yer şekillerinin çeşitlilik gösterdiği, ortalama yükseltinin 1000 metre ile 2000 metreler arasında değiştiği Bolvadin ilçesinde jeolojik ve jeomorfolojik yapı yerleşim alanlarının dağılışı ve kuruluş yerleri üzerinde büyük etkiye sahiptir. Alana ait jeomorfoloji ve diğer haritalara baktığımızda, yerleşim alanları daha çok Emirdağlarının güneybatı etekleri ile depresyon tabanına yakın olan coğrafi ortamlarda yoğunlaşmıştır. Yerleşim alanları toplam ilçe alanının yaklaşık %2.9 unu yani 32.080 dekarını oluşturmaktadır. Depresyon tabanındaki yerleşmelerin kapladıkları alan Emirdağlarının güneybatı eteklerinde bulunan yerleşmelere göre daha geniştir. 19

Yerleşme Adı Kapladığı Alan (Dekar) Yerleşme Adı Kapladığı Alan (Dekar) Bolvadin 16.520 Kuracaova 839 Büyükkarabağ 2.052 Kutlu 272 Derekarabağ 899 Nusratlı 279 Dipevler 278 Ortakarabağ 720 Dişli 3.243 Özburun 1.385 Güney 301 Taşağıl 247 Hamidiye 411 Taşlıdere 248 Karayokuş 577 Yörükkaracaören 344 Kemerkaya 3.465 TOPLAM 32.080 Çizelge 6. Bolvadin İlçesindeki Yerleşim Alanlarının Kapladıkları Alan Jeolojik ve jeomorfolojik yönden değerlendirdiğimizde; Güney, Kutlu, Yörükkaracaören, Taşlıdere, Nusratlı, Taşağıl, Hamidiye köy yerleşimleri Paleozik e ait metamorfik seriler üzerinde yer almaktadır. Metamorfik şist, kalker ve mermerden oluşan bu seriler üzerinde yapı sert ve dirençli olduğu için dönemlik dereler tarafından çentik vadiler oluşturulmuştur. Eğimin %15-20 leri bulduğu bu alanlarda dalgalı arazi yapısı oluştuğu ve taban suyuna kolay ulaşılabildiği için dağlık kütle ile plato alanlarının kesişme noktasında yukarıda bahsedilen köyler kurulmuştur. Bu köylerin bulunduğu arazinin ortalama yükseltisi 1200 ile 1400 metre arasında değişmektedir. Alanda yerleşmelerin bulunduğu bir diğer jeomorfolojik yapı da Neojen aşınım yüzeylerinden oluşan plato alanlarıdır. Kemerkaya, Büyükkarabağ ve Özburun kasabaları Neojen dolgu alanlarının üzerinde yada yakınında kurulmuş yerleşmelerdir. Taban suyunun derin olduğu plato alanları üzerinde kurulan bu yerleşmelerin yakınında çatlaklardan yüzeye çıkan kaynaklar yada Özburun kasabasında olduğu gibi dereler bulunmaktadır. Toplu özellik gösteren Büyükkarabağ kasabası 1200 metre yükseltiye sahip olup etekte kurulmuştur. Kemerkaya kasabası Neojen dolgu alanında dereler tarafından açılan vadi içinde 1280 metre yükseltiye sahip olan bir kasaba yerleşmesidir. Özburun kasabası da morfolojik olarak Neojen dolgu alanı üzerindeki plato alanı üzerinde 1150 metre yükseltide vadi içinde kurulmuştur. 20

21

22

Jeomorfolojik olarak yerleşmelerin yoğunlaştığı ikinci coğrafi alan depresyon tabanının kuzey bölümleridir. Eğimin dağ etekleri ve plato alanlarına göre daha az olduğu depresyon tabanında Hamidiye, Dipevler, Derekarabağ ve Ortakarabağ köyleri ile 52.998 nüfuslu Bolvadin şehri yer almaktadır. Kuaterner e ait arazi yapısının bulunduğu ve morfolojik olarak ova yüzeyi olan depresyon tabanında yerleşmelerde yaşayan nüfus miktarı da diğer morfolojik birimler üzerinde yer alan yerleşmelerden daha fazladır. İlçe toplam nüfusunun yaklaşık %70 i depresyon tabanında yer almaktadır. Yerleşmelerin depresyon tabanında yoğunlaşmasında morfolojik olarak ova yüzeyi olması etkili olduğu gibi daha sonra değineceğimiz Kuaterner arazisi üzerinde oluşan verimli tarım toprakları da etkili olmuştur. Depresyon tabanına yakın olan bu yerleşmeler ortalama 970-995 metre yükseltiler arasında kurulmuş ve gelişmiştir. Kentsel ve Köy İdari Ortalama Yükselti (m) Konumu Dokusu Alanları Dişli 1.100 Vadi içi Toplu Büyükkarabağ 1.200 Dağ Eteğinde Toplu Kemerkaya 1.280 Vadide Toplu Özburun 1.150 Vadide Toplu Derekarabağ 970 Göl kenarı Toplu Dipevler 1.090 Sırtta Toplu Güney 1.300 Yamaçta Toplu Hamidiye 995 Ovada Toplu Karayokuş 1.350 Vadide Toplu Kurucaova 1.190 Yamaçta Toplu Kutlu 1.250 Yamaçta Toplu Nusratlı 1.250 Yamaçta Toplu Ortakarabağ 971 Göl kenarı Toplu Taşağıl 1.210 Vadide Toplu Taşlıdere 1.250 Vadide Toplu Yörükkaracaören 1.250 Yamaçta Toplu Çizelge 7. Bolvadin İlçesindeki Yerleşmelerin Ortalama Yükseltileri, Konumları ve Dokuları 23

İdari Ünitelerin Yer Aldıkları Jeomorfolojik Ünite Yerleşme Adı Depresyon tabanında yada yakınında Derekarabağ, Ortakarabağ, Dipevler, Hamidiye, Bolvadin Depresyonun güney ve güneybatıya bakan yamaçlarında Güney, Kutlu, Yörükkaracaören, Nusratlı, Taşağıl, Taşlıdere, Karayokuş, Kurucaova Büyükkarabağ Neojen dolgu alanındaki aşınım yüzeyinde Kemerkaya, Özburun, Dişli Çizelge 8. Bolvadin İlçesindeki Yerleşmelerin Yer Aldıkları Jeomorfolojik Üniteler. BOLVADİN İLÇESİNDEKİ YERLEŞMELERİN NÜFUSLARININ JEOMORFOLOJİK ÜNİTELERE GÖRE ORANSAL DAĞILIŞI (2000) 22% 9% 69% Depresyon Tabanında Depresyonun Güney Yamaçlarında Neojen Aşınım Yüzeyinde Şekil 4. Bolvadin İlçesinde Nüfusun Jeomorfolojik Birimlere Göre Dağılışı 2000 (Kaynak DİE) İlçede bulunan sanayi alanlarının dağılışı üzerinde de jeolojik ve jeomorfolojik yapının etkisi bulunmaktadır. İlçe merkezinde gelişme gösteren taş ve toprağa dayalı sanayi tesislerinin hammaddesi Neojen depoları olan killi-milli toprak yapısıdır. Depresyonun kuzey ve güney yamaçlarında bulunan Neojen dolgu alanlarından sağlanan hammadde ile birlikte sanayi alanları ilçede daha çok arazi yapısının düz ve ulaşımın daha kolay olduğu depresyon tabanında kurulmuştur. Bolvadin ilçesi iklim koşulları bakımından Orta Anadolu Bölgesi nde hüküm süren karasal iklim ile Akdeniz geçiş tipi arasında yer almaktadır. Fakat ilçenin iklim koşulları daha çok doğusunda hüküm süren karasal iklim koşullarını yansıtmaktadır. Morfolojik yapıyla ilişkilendirdiğimizde depresyon tabanı ve Emirdağlarının güney etekleri boyunca ortalama sıcaklık değerleri yerleşim alanlarının kurulmasına hem jeomorfolojik hem de iklimsel olarak daha elverişlidir. Genel olarak ilçede hakim olan iklim koşulları yerleşmeye elverişlidir. 24

Jeomorfoloji haritasından da anlaşılacağı üzere yerleşmeler daha çok kuzeyli rüzgarlara kapalı olan Emirdağlarının güneybatı eteklerine toplanmıştır. Özellikle kış mevsiminde tüm Türkiye de etkili olduğu gibi ilçe arazisinde de etkili olan poyraz ve karayel soğuk rüzgarlardır. Karasal iklim koşullarında ısınma sorunu büyük problem olduğu için yerleşmeler kuzeyli rüzgarları arkalarına, bakı faktöründen dolayı da güneyi karşılarına almışlardır. Yerleşmeleri oluşturan konutların büyük çoğunluğunda evlerin kapıları ve pencereleri güneye bakmaktadır. Yerleşim alanlarına iklimin bir diğer etkisi de konutların yapı malzemesidir. Kırsal kesimde iklim koşullarıyla birlikte çevrede şekillenen bozkır bitki örtüsü ve Neojen ile Kuaterner e ait kumlu, milli arazi yapısı bir araya geldiğinde evlerin yapı malzemesi olarak daha çok kerpiç kullanılmıştır. Özellikle; Hamidiye, Dişli, Özburun, Kemerkaya, Dipevler, Ortakarabağ, Derekarabağ ve Büyükkarabağ yerleşmelerinde kerpiç yapılar daha yaygındır. BOLVADİN METEOROLOJİ İSTASYONU RÜZĞAR DİYAGRAMI (1975-2005) 6.000 N NW 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 NE W 0 E SW SE S Esme Sayıları Şekil 5. Bolvadin Meteoroloji İstasyonu Verilerine Göre Rüzgar Diyagramı (Kaynak D.M.İ.) 25

Sanayi alanlarının dağılışı üzerinde iklim koşullarının da etkisi vardır. Özellikle karasal iklim koşullarının egemen olduğu alanda yaz kuraklığı ve yağış yetersizliğinden dolayı tahıl tarımı ön plandadır. Otlak alanlarında da bozkır bitki örtüsü oluşmuştur. Tahıl tarımının ilçede fazla olması ve otlak alanlarında da hayvancılık faaliyetlerinin bir diğer önemli ekonomik faaliyet olması ilçe merkezinde un ve yem fabrikası ile deri işleme, çanta ve ayakkabı imalathanelerinin kurulmasına neden oluştur. Karasal iklim koşullarının hakim olduğu alanlarda yerleşmeler için en önemli faktör su teminidir. Alanda hidrografya konuları içerisinde yer altı ve yerüstü suları yerleşim alanlarının dağılışını etkilemiştir. İlçe arazisine yıllık düşen yağış miktarı 383,5 mm.dir. Yaz mevsiminde ortalama sıcaklık değerinin 20 0 C nin üzerine çıkması ve yağışların azalması alanda buharlaşmayla birlikte fizyolojik kuraklığa neden olmaktadır. Kuraklık da beraberinde yerleşmeler açısından su sıkıntısını ortaya çıkarmaktadır. Bundan dolayı yerleşmeler ilçe arazisi içerisinde taban suyunun kolay çıkarılabildiği yada kaynak sularının var olduğu alanlara kurulmuştur. Alanda Kemerkaya kasabası, Güney, Kutlu, Yörükkaracaören, Taşlıdere, Nusratlı, Taşağıl, Karayokuş ve Dipevler kaynak sularına yakın alanlarda kurulmuştur. Dişli, Özburun kasabaları ve Bolvadin şehri taban suyuna kolay ulaşılabildiği morfolojik alanlarda ve dere kenarında kurulan yerleşmelerdir. Ortakarabağ ve Derekarabağ yerleşmelerinin kuruluş yerlerinin seçimlerinde de Eber Gölü büyük etkiye sahiptir. Yerleşim alanlarının dağılışı ve yerleşim yerlerinin seçimini geçmişten günümüze etkileyen en önemli bir diğer faktörde üzerinde verimli tarım arazilerinin oluştuğu toprak örtüsüdür. Bolvadin ilçesinde yerleşmelerin dağılışı üzerinde etkili olan en önemli toprak grupları alüvyal topraklar ile kahverengi topraklardır. Alandaki yerleşmelerden Kemerkaya kasabası kireçsiz kahverengi topraklar üzerinde yer almaktadır. A horizonunun iyi gelişme gösterdiği kireçsiz kahverengi topraklar üzerinde tarım yapılabildiği için Kemerkaya kasabası çevresinde tarım yapmaya uygun fakat verimin düşük olduğu tarım arazileri bu topraklar üzerinde gelişme göstermiştir. 26

Dişli, Özburun, Bolvadin, Dipevler, Ortakarabağ ve Derekarabağ yerleşmeleri alüvyal topraklar üzerinde yada yakınında yer almaktadır. Bu yerleşmelerin nüfusları da dikkate alındığında ilçe nüfusunun yaklaşık %80 i alüvyal topraklar üzerinde yaşamaktadır. Kutlu, Yörükkaracaören, Taşlıdere, Nusratlı, Taşağıl, Karayokuş, Hamidiye ve Kurucaova yerleşmeleri de kahverengi topraklar üzerinde yada yakınında bulunan kır yerleşmeleridir. Yerleşim alanlarının dağılışı üzerinde toprak gruplarının verimlilik, eğim, derinlik koşullarının daha çok etkili olduğunu, alanda verimli tarım alanlarının oluştuğu kahverengi ve alüvyal topraklar üzerinde yerleşmelerin yoğunluk göstermesinden anlayabiliyoruz.(harita.7) İlçe idari alanı içerisinde yerleşim alanlarının dağılışı üzerinde ulaşım, nüfus gelişimi, tarım ve otlak alanları gibi ekonomik faaliyet alanlarından oluşan beşeri faktörlerin de etkisi bulunmaktadır. Roma ve Bizans döneminde kuzey-güney yönünde ilçe alanı içerisinden tarihi Kral Yolu geçmekteydi. Roma döneminde alanda bulunan yerleşmeler bu yol çevresinde yoğunlaşmaktaydı. Özellikle Kemerkaya kasabası yakınındaki kale yerleşmeleri bu yolun güvenliğini sağlamak adına andezit ve bazalt kütleler üzerinde yaklaşık 1450 metre yükseltide inşaa edilmiştir. Tarihi Kral Yolu nun yakınındaki Dişli, Özburun ve Kemerkaya kasabaları idari alanları içerisinde Roma, Bizans ve Osmanlı dönemlerine ait birçok harabe ve höyüklere de rastlanmıştır. Günümüzde de özellikle kuzey-güney yönünde önemli bir karayolu olan D 675 karayolu üzerinde ve yakınında Bolvadin şehri, Kemerkaya ve Dişli kasabaları yer almaktadır. Alandaki diğer yerleşmeler de ulaşım faaliyetlerinin kolay olduğu morfolojik birimler üzerinde yer almaktadır. Yerleşim alanlarının dağılışında kuşkusuz bir diğer faktör de insanların ihtiyaçlarını karşılayabileceği ve ekonomik kazanç elde edebileceği tarım ve otlak alanlarıdır. İlçedeki Özburun, Dişli ve Büyükkarabağ kasabaları ile Kurucaova, Hamidiye, Dipevler, Ortakarabağ ve Derekarabağ köy yerleşmeleri ekonomik faaliyet olarak tarımın birincil ekonomik faaliyet olduğu, Emirdağlarının güneybatı eteklerinde yer alan Karayokuş, Taşağıl, Nusratlı, Taşlıdere, Yörükkaracaören, Güney ve Kutlu köyleri ise hayvancılığın birincil ekonomik faaliyet olduğu köy yerleşmeleridir. Bu 27