OSMANLI DEVLETI'NIN OSMANLI DEVLETi'NDE BiLGi VE istatistik DATA AND STATISTICS IN THE OTTOMAN EMPIRE Derleyenler Edited by Prof. Halil inalcik Prof. $evket PAMUK T.C. BA$BAKANLIK DEVLET istatistik ENSTiTUSU STATE INSTITUTE OF STATISTICS PRIME MINISTRY REPUBLIC OF TURKEY
Bu yaymm 5846 SaYIII Flklr ve Sanat Eserlerl Kanunu'na gore her hakkl Ba,bakanhk Devlet Istatlstik EnstitOsu Ba,kanligl'na aittlr. Ger~ek veya tozel ki,iler tarafmdan Izlnsiz ~ogaltllamaz ve dagltllamaz. State Institute of Statistics, Prime Ministry reserves all the rights of this publication. Unauthorised duplication or distribution of this publication is prohibited under Law No: 5846. ISBN 975-19 - 2594 0 Yay," Numarasl Publication Number 2396 ILGiLi $UBELER - RELATED DIVISIONS E\.. istatlstlkl veri ve bllgl istekleri 1~ln For requests of statistical data and information Yaym, Haberle,me ve Halkla ili,kiler $ubesi MudurlUgu Publications, Communications and Public Relations Division + (312) 418 50 27 + (312) 417 04 32 + (312) 417 64 40/213-244 + (312) 425 68 41 Yaym I~erlglne yonellk sorularlnlz Iyin For questions of contents about publication EtOt ve Anallz $ubesl Analytical Studies Division + (312) 417 64 40/367-396 T.C. Ba,bakanhk Devlet istatlstik EnstitOsu NecaUbey Cad. No: 114 06100 ANKARA I TORKIYE Kapak tasarlml: Ssdlk KARAMUSTAFA E-posta - E-mail: yayln@dle.gov.tr internet Internet: http://www.dle.gov.tr Devlet istatlstlk Enstltusu Matbaasl - Ankara, Arallk 2000 - State Institute of Statistics, Printing Division, December 2000 MTB: 2000-1264 -1500 Adet - Copies
ONSOZ Yeni binyllm b~langlemda geleeek, bugunun ve ge9mi~in bilgi ve deneyimlerinin birle~tirilmesi ile ~ekilleneeektir. Ge9tigimiz binyll igerisinde Anadolu topraklan ilzerinde dogan ve bu topraklardan aldlgl gu9 ile kltalara yayllan Osmanh imparatorlugu gilnumuze bilim, killtilr, sanat ve benzeri alanlarda oldugu gibi istatistik alanmda da zengin bir miras blrakml~tlr. istatistik alanmda devraldlglmlz bu zengin mirasl gozler onune serrnenin en iyi yolu Osmanh Devleti'nde bilgi ve istatistik Uretimini, devletin idaresinde kullammmi ve bu konuda olu~an buyuk birikimin igerigini ortaya koymak olarak gorulmektedir. Bu du~uneeden hareketle, ge9mi~imizden gel en ve aneak yilksek uzmanhk bilgisi He ul~dmasl mumkiln olan bu engin hazinenin en azmdan bir bolumunu gun l~lgma 9lkarmak ve bu gune kadar toplumumuza pek fazla sunulamayan bu birikimi birincil kaynaklara dayah olarak ortaya koymak amacl ile "Osmanh Devleti'nde Bilgi ve istatistik" projesinin gergekle~tirilmesine karar verilmi~tir. C;ok degerli bilim adamlanmlzm katklsl ile olu~an bu 9ah~ma, sadece "Osmanh Devleti'nde Bilim ve istatistik" konusundaki zengin birikimi degil, TUrkiye'de tarih biliminin ula~tlgl noktayi da parlak bir ~ekilde gozler onune serecektir. Projenin gergekle~mesine olanak saglayan Devlet Bakanlmlz Saym Prof. Dr. Tunea TOSKA Y, Osmanh Devletinin kurulu~unun 700. Ylh kutlamalanndan sorumlu Devlet Bakam Saym Fikret UNLO ve Ba~bakanhk MUste~ar Yardimcisl Saym Dr. FUsun KOROGLU'na projeye bu alandaki 9ah~malanm sunan degerli bilim adamlanmlz Saym Prof. Dr. Halil inalcik, Prof. Dr. ~evket PAMUK, Prof. Dr. Cem BEHAR, Prof. Dr. TevfIk GURAN, Prof. Dr. Zafer TOPRAK, D09. Dr. Sel9uk Ak~in SOMEL, D09 Dr. Mehmet OZ, Y rd. D09. Dr. Mehmet ALKAN ve Dr. Oktay OZEL'e ve proje 9ah~malarmda emegi gegen Devlet istatistik EnstitilsU'nUn degerli mensuplanna te~ekkurlerimi iletmek isterim. ~efik YILDIZELi Bs kan Devlet istatistik Enstitusii III
QNSOZ insan hayau gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir. Bir toplumun ternel yapislm ve ge1i~me potansiyelini bu birikim belirler. <;evrenin toplum tizerinde ve toplumun yevre tizerinde etkileriyle her toplum belli bir yapl ve belli geli~me egilimleri kazamr. Bu maddi ko~ullarla birlikte bir millet in ktilttir yaplsl da bir tarihi stirecin iirtintidtir. Keza her toplum siirekli degi~im iyindedir, fakat genel degi~im iyinde degi~meyen, direny gosteren, yava~ degi~en yapllar ve kahplar da vardlr. Degi~imi bilinyle yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda geymi~teki biittin bu faktorleri, kahp ve yaptlan, rakama donli~ttiren objektif olyiilerle saptamak hayati onem ta~lr. Bugtin tarih ilrni, topium hayatml bir btittin olarak ele almakta ve toplum hayauyla ilgili incelemeler tizerinde yogunla~maktadlr. Bugtinti aniamak tarihi stireci anlamakla mtimktindtir. Bu sadece ilmi merak konusu olarak ania~limamahdlr. Toplumun geli~me politikalannda bu bilgilerin pragmatik onemi aytktlr. Bilinmeyene eri~ebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir, bu da tarihin ve istatistik ilminin incelemesiyle miimktindiir. Osmanhlar geni~ bolgeiere yayllml~ imparatorluklanm slkl bir merkezi yonetim ve denetim altmda tutabilmek iyin oldukya karma~lk saylm yontemleri geli~tirmi~lerdir. Boylece her devlet gorevlisi ve klrsal alandaki her vergi ytiktimliisu hakkmda sistematik bilgiler toplaml~lardlr. Bu defterler aym donemde Avrupa ve <;in'de vergi ve askerlik iyin dtizenlenen istatistik Iistelerinden bazl baklmlardan daha ileri ve aynntthdlr. OsmanlIlar boylece en kapsamh ve guvenilir sonuyla!'a ula~maya yah~ml~lardlr ki bu kapsamhhk ve gtivenilirlik ilkeleri bugtin de istatistik biliminin temel ilkeleridir. Ancak Osmanhlann klasik donemdeki saylmlanm bugunkti istatistiklerle aym dtizeyde saymak hatah olur. <;tinkti 0 donemlerde dtinyanm diger bolgelerinde oldugu gibi, Osmanh Imparatorlugu'nda da bu gibi saylmlar belli amaylarla, ozellikle vergileme amaclyla yaplhrdl. Bununla birlikte, belirli yontemler uygulayarak bu tarihi saylmlardan bugtirikti istatistik verilerine yakm sonuylar elde etmek mtimktindtir. Bu kitapta yalmzca klasik Osmanh doneminin saylmlan ve defterleri ele ahnmamaktadlr. Kitabm ilerleyen boltimlerinde gortilecegi gibi, 19. ytizyllda Tanzimat oncesinde ve sonrasmda, Osmanh devletinin reform c,:abalanmn bir parc,:asl olarak modem istatistik yontemleri de benimsenmeye ve kullamlmaya ba~lanml~tlr. Askerlik amaclm one c,:lkaran bir ntifus saylml ve bir vergi kaynagl olarak kabul ediien koylillugtin elindeki mallann saylmml iyeren temetttiat defterlerinden sonra, Osmanh devleti pek yok alt-birimde modem yontemlerle egitilmi~ kadrolarm c,:ah~ttgl istatistik btirolan kurmaya yonelmi~tir. 1870'Ierden itibaren de dl~ ticaret, ni.ifus, tanm, egitim, sanayi ve pek yok diger alanda modem istatistik dizileri birbiri ardma yaylmlanmaya ba~laml~tir. Tarihsel dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymianml~ olmasl, ne yazlk ki, bu verilerin kolayhkla ve gtivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor. 19. ve 20. ytizyll oncesinde devletlerin topladlklan veriler esas olarak vergi toplama ve askere alma amaylanyla toplanmaktaydl. Bu yakla~lm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama teknikierini etkilemi~tir. Aynca, 20. ytizytl oncesinde teknolojik ve idari etkinligin c,:ok smlrll oldugunu, devletlerin veri toplama stirecinde buytik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar~lya kaldlklanm da hattrlamak gerekiyor. Osmanh verilerini kullamrken ortaya ylkan bir diger sorun da hem tilke smlrlannm hem de tilke ic,:indeki idari boltinmelerin Cumhuriyet donemindeki smlrlara gore onemli farkhhklar gostermesidir. Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini bir araya getirerek basit diziler olu~turmanm zorluklanna i~aret etmektedir. Bununla biriikte. belirli yontemler uygulayarak klasik donem Osmanh saylmlanndan ve 19. ytizytlm istatistik dizilerinden bugilnkti istatistik verilerine yakm sonuylar elde etmek mtimktindur. v
Tiirkiye'de istatistik dizileri derleme ve yaymlama konusunda Cwnhuriyet'in ilk yiilarmdan itibaren ula~llan yuksek duzeyin ve 1926 gibi erken bir tarihte Ba~vekalet Merkezi istatistik MUdUriyet-I Umumiyesi'nin kurulabilmesinin ardmda i~te 19. yuzyllm ve daha onceki donemlerin bu zengin birikimi yatmaktadlf. Osmanh'da bilgi ve istatistik yontemlerinin yanl Slra, Ulkemiz tarihyiliginin bugun ula~tigl noktayl da yansltmayl amaylayan bu kitabm yaylmlanmasl iyin gerekli kurumsal destegi esirgemeyen Devlet istatistik EnstitUsU Ba~kanl Saym ~efik YILDIZELi'ne ve kitabm yayma hazlrlanmasmda emegi geyen tum EnstitU mensuplanna sayglyla minnet duygulanmlzl iletmek isteriz. Prof. Dr. Halil inalcik ve Prof. Dr. ~evket PAMUK VI
i<;indekiler Onsoz...... Onsoz CONTENTS Sayfa III Pre face...................... Preface Page III Prof. Dr. Halil inalcik ve Prof. Dr. Sevket PAMUK.... V Prof. Dr. Halil inalcik and Prof. Dr. $evket P AMUK... V ingilizce Ozet..... IX Summary in English....... IX Makale 1. Osmanh'da istatistik Metodu Kullamldl ml? Prof. Dr. Halil inalcik... 2. Tahrir Defterlerindeki SaYlsal Veriler Do~.Dr. Mehrnet OZ... 3. Avanz ve Cizye Defterleri Yrd. Do~. Dr. Oktay OZEL... 4. Osmanh Kentlerinde Tiiketici Fiyatlan ve Ucretlere ili~kin Veriler Prof. Dr. Sevket PAMUK... 5. Osmanh Niifus istatistikleri ve 1831 Sonrasl Modernle~mesi Prof. Dr. Cern BEHAR... 6. 19. Yiizyd Temettiiat Tahrirleri Prof. Dr. Tevfik GURAN... 7. Osmanh Devleti'nde SaYlsalIa~ma yada Cagda~ istatistigin Dogu~u Prof. Dr. Zafer TOPRAK.... 8. 19. Yiizytl Osmanh Dl~ Ticaret istatistikleri Prof. Dr. Sevket PAMUK... 9. Osmanh imparatorlugu'nda Egitim ve Egitim istatistikleri, 1839-1924 Yrd. Do~. Dr. Mehrnet O. ALKAN... 10. Rumi 1301(1885) Tarihli istanbul SaYlrnl Do~. Dr. Sel~uk A~in SOMEL... 11. 1897 Tarihli ilk istatistik Ydhgl Prof. Dr. Tevfik GURAN... 1 15 33 51 61 73 95 113 125 147 165 Article 1. Did the Ottomans use Statistical Methodology'? Prof. Dr. Halil inalcik...... 2. Quantitative Data in the Ottoman Tahrir (census) Records Doc;:.Dr. Mehmet OZ.... 3. Avanz and Cizye Records Yrd. Doc;:. Dr. Oktay OZEL..... 4. Data on Consumer Prices and Wages in Ottoman Cities Prof. Dr. $evket PAt\1UK.... 5. Ottoman Population Statistics and Modernization After 1831 Prof. Dr. Cem BEHAR...... 6. Nineteenth Century Temettuat (revenue) Censuses Prof. Dr. Tevfik GURAN..... 7. Quantification in the Ottoman State or the Birth of Modern Statistics Prof. Dr. Zafer TOPRAK...... 8. Nineteenth Century Ottoman Foreign Trade Statistics Prof. Dr. $evket PAMUK... 9. Education and Education Statistics in the Ottoman Empire, 1839-1924 Yrd. Doc;:. Dr. Mehmet O. ALKAN 10. The Istanbul Census Dated 1301 Rumi (1885 A.D.) Do~. Dr. Sel~uk Ak~in SOMEL... 11. The First Ottoman Statistical Yearbook Dated 1897 Prof. Dr. Tevfik GURAN... 1 15 33 51 61 73 95 113 125 147 165 VII
p SUMMARY IN ENGLISH DATA AND STATISTICS IN THE OTTOMAN EMPIRE Edit~d by : Halil inalcik Sevket P AMUK On the occasion of the 700 th anniversary of the foundation of the Ottoman state, this volume brings together recent studies on Ottoman data collection, book-keeping and statistics gathering from the sixteenth through the nineteenth centuries up to World War 1. These studies foclls two different time periods : a) Ottoman book-keeping and census methodology during the classical period, most importantly the sixteenth century, and b) Ottoman efforts to introduce new statistical methods as part of their nineteenth century modernizaton effort before and after the Tanzimat. The Ottomans had developed quite sophisticated methods of censuses and record keeping in order to keep their large empire under close central control. The state thus collected and maintained information about a large part of the tax-paying population, especially the agricultural population. It would not be correct, however. to argue that these methods were comparable to the statistical methods used by the nation states in the modern era. The Ottoman efforts of the classical period were aimed, above all, at tax collection and conscription for the military. During the nineteenth century, the Ottoman state began to apply modern statistical methods for the collection of data on various fields. These efforts began in the 1830s and gained new momentum with the establishment of statistical offices in various ministries. Some personnel was sent to Europe for statistical training during this period. In the 1870s the Ottoman state began to publish foreign state statistics of the empire on an annual basis. These were followed by population censuses and the publication of statistical series in agriculture, industry, education, justice and other fields. The publication of the first Ottoman statistical yearbook in 1897 provides a good indication of the level these efforts had reached by the end of the nineteenth century. The individual chapters of this volume are arranged in chronological order. Hence, the first four contributions listed below focus on data coliection and book-keeping in earlier era through the eighteenth century while the rest examine the modern statistical efforts of the nineteenth and early twentieth centuries. Contents of the volume: Introduction by the Editors 1- Halil inalcik, "Did the Ottomans use statistical methodology? " 2 Mehrnet OZ, "Quantitative data in the Ottoman tahrir (census) records" 3 Oktay OZEL, ~.=..:"" and cizye records" 4 Sevket PAMUK, "Data on consumer prices and wages in Ottoman cities" 5 Cern BEHAR, "Ottoman population statistics and modernization after 1831" 6 Tevfik GURAN, "Nineteenth century temettuat (revenue) censuses" 7 Zafer TOPRAK, "Quantification in the Ottoman state or the birth of modern statistics" 8 Sevket PAMUK, "Nineteenth century Ottoman foreign trade statistics" IX
9- Mehmet ALKAN, "Education and education statistics in the Ottoman Empire, 1839 1914" to- Sel~uk AK~iN SOMEL, "The Istanbul census dated 1301 Rumi (1885 A.D.)" 11- Tevfik GURAN, "The first Ottoman statistical yearbook dated 1897" x