21. YÜZYILA DOĞRU DENİZLİ SANAYİİ SEMPOZYUMU

tmmob makina mühendisleri odası 21. YÜZYILA DOĞRU DENİZLİ SANAYİİ SEMPOZYUMU 17-18-19 EKİM 1997 BİLDİRİLER Bildiriler kitabında yer alan her türlü görüş, fikir, bilimsel sav ve alıntılar, tablo ve şekiller bildiri yazar / yolarlarına aittir. Bunlardan ötürü düzenleme kurulu sorumlu tutulamaz. Bu kitaptan yapılacak alıntılarda kaynak göstermek zorunludur. EDİTÖR Cemalettin Çağdaş Yılmaz Arslan YAPIM Deha Ajans Ltd. Şti. Tel: 263 14 84 BASKI Deha Mat Ltd. Şti. mmo yayın no: 199 ISBN 975-395-243-0

DÜZENLEME KURULU Ömer GÜLEKEN MMO Başkan Vekili Remzi ERİŞLER MMO Bursa Şube Sekreteri Süleyman EVCİLMEN MMO Antalya Şube Başkanı TankDEMİRAY MMO Ankara Şube Sekreteri Cemal GENCER MMO Ankara Şube Y.K.Ü. Uğurcan NAZLI MMO Adana Şube Y.K.Ü. THikmet KARAKOÇ MMO Eskişehir Şube Y.K.Ü. Turhan ONGEN MMO İzmir Şube Y.K.Ü. Hasan CEBİROĞLU MMO İstanbul Şube Bşk. Vekiü Dinçer METE MMO Edirne Şube Bşk. Vekili Metin ALBEYOĞLU MMO Aydın İl Temsilcisi Selahattin SAPMAZ MMO Muğla İl Temsilcisi Hakkı ÖZÜTOK MMO Fethiye İlçe Temsilcisi Prof.Dr. Mehmet ATILGAN MMO Denizli Şube Y.K.Ü. Faruk İNCEOĞLU MMO Denizli Şube Y.K.Ü. Fatih YAŞA MMO Denizli Şube Sekreteri Ö. Faruk YÜKSEL MMO Denizli Şube Saymanı Servet TETİK MMO Denizli Şube Y.K.Ü. Yaşar YIKICI MMO Denizli Şube Y.K.Ü. Ahmet SİNKİL MMO Denizli Şube Üyesi YÜRÜTME KURULU Ufuk ABALIOĞLU M.Gülşen GÜNGÖR İsmail ÇELİK İnci İLGAZ MevlütÇELİKBİLEK Erdoğan KİRİŞ Ali DENİZ Mehmet SARICA Fatih DİLBAZ Ali Rıza YAZGAN İskender ERBİL SEMPOZYUM SEKRETERYASI Fatih YAŞA Erkin PALAMUTÇU SEMPOZYUM YERİ Çatalçeşme Oda Tiyatrosu Denizli Belediyesi Meclis Salonu DANIŞMANLAR KURULU ABALIOĞLUAli. ERDUYAN Tamer ABALIOĞLU İsmet EREN Prof. Dr. Aslan ACAR Mehmet ERGUN Yaşar Oğuz ADA H. Tekin ERHAN Ramazan AKŞAHİN Yalçın ERTÜRK Necati AKŞİTProf.Dr. M. Arif ESEN Hasan AKYÜREK Faruk EVRAN Vedat ALTUNTAŞ Turgay GERELİOĞLU İ. Hakia ALYANAK Prof. Dr. İbrahim GÖKALP Prof. Dr. Hüsnü Yusuf ASLANOĞLU Doç.Dr. Mehmet GÖKSU Yusuf Ziya ATICI Sait GÖKŞİN Ahmet ATMACA Mehmet GÜLSÖZ Doç. Dr. Alpe;r AYDEMİR Mehmet GÜN Yücel AYDINLI Osman GÜNALP Sezai BAŞÇİFTÇİ Feyzullah GÜRGÜN Ertan BAYSAL Ali GÜVENALAli BEŞTAŞ Tanju HAZER Şeref CEYLAN Yrd.Doç.Dr. Tülay İLGERİ Süleyman CONTAY Gürol KALEMCİ Nail ÇELİKOK Bülent KARABACAK ÇETİŞLİ Prof. Dr. Halil Doç. Dr. Rasim ÇİZMECİ Hasan KARAMANLI A. İhsarL ÇOPUR Süleyman KASAPOĞLU Kemal DEĞİRMENCİ İsmail KATRANCI Zafer DEMİREREN İbrahim KAYA Ramazan DEVELİ Hilmi KAYNAK Mustafa DOĞUAltan KEÇECİ Müjdat DURMAZ Prof. Dr.Ali KIVANÇ Behçet DUYSAL Ömer KOCABAĞ Durali DÜLGEROĞLU Prof. Dr. Ercan KOCAMAZ Hasan ECE İsmail KONYALIOĞLU Hilmi EDEM Ali KÖSEOĞLU Cevdet EMİR Cahit KUTLU R. Erhan MARIMAli NİZAMOĞLU İsmail OKTİK Prof. Dr. Şener ÖNCEL Abdi ÖZDEMİR Mehmet ÖZEK Doç Dr. Ziya ÖZEKMEKÇİ Nejdet ÖZPINAR Doç. Dr. Yahya PANAYIR İlter RENDE Prof. Dr. Hikmet SALGAR Gültekin Okay SARAÇOĞLU Önder ŞENEL Yavuz SİVRİ Esat SÖZKESEN Nuri SÜZÜK Lerzan TAŞKIRAN Cihan TERZİBAŞOĞLUAli TOSUN İsmail TOKER Emin TÜRKÖZ Hüseyin ÜLKÜ Turhan ULUKAYA Halil URGANLIOĞLU Bekir USLU M. Abdulkadir YALÇIN Cengiz YAVUZ Mehmet YILDIRIM Veli YUSUMUT Şah İsmail YÜKSEL Prof. Dr. Mehmet ZEYTİNCİ Cüneyt İRTİBAT BÜROSU: TMMOB Makina \Uihendislei Atatürk Bulvarı SSK İsinim Kat:2 DENİZLİ Tel & F;ı>

SÜRDÜRÜLEBİLİR SANAYİLEŞMEDE ÇEVRE KORUMA ÖNLEMLERİNİN BOYUTU Prof. Dr. İbrahim ALYANAK Pamukkale Üniversitesi -Mühendislik Fakültesi İnşaat Mühendisliği Bölümü 1. GİRİŞ insan eliyle sanayi üretimi sırasında sayısız sentetik madde üretilmekte ve kullanılmakta olup, bunların bir kısmı "tehlikeli - zararlı" özellik göstermektedir. Bu nedenle eko-toksikoloji, ekolojinin bir uzmanlık dalı olarak ortaya çıkmıştır. Kimyasal Maddelerle ilgili Avrupa Birliği yasalarında eko-toksikolojik etkiler "çevreye zararlı" kavramı ile anlatılmaktadır. Bu yasada "çevreye zararlı" kavramı; "suyun, toprağın, havanın, iklimin, hayvanların, bitkilerin veya mikroorganizmaların doğal yapı ve bileşimlerini doğrudan veya dönüşüm ürünleri ile bariz biçimde değiştirebilen ve bu yolla hemen veya uzun sürede çevre için tehlike oluşturan maddeler çevreye zararlı maddelerdir." şeklinde açıklanmaktadır. Ülkemizde, 2872 sayılı Çevre Kanununun 8, 11 ve 12. maddelerine dayanılarak hazırlanmış olan çeşitli kirlilik kontrol yönetmeliklerinde, katı, sıvı ve gaz kirlilik emisyonlarını kontrol eden gerekli düzenlemeler yapılmıştır. Ayrıca ÇED (çevresel etki değerlendirme) yönetmeliği ile, yeni kurulacak sanayi ve diğer tesis faaliyetlerinin Biyolojik çevre (eko - sistem) Sosyal ve ekonomik çevre Doğal ve Kültürel çevre üzerine etkileri farklı uzmanlık alanları ile irdelenerek, faaliyete izin verilip, verilemeyeceği sınırlandırılmaktadır. Bu yönetmelik uygulaması ile sürdürülebilir sanayileşme daha ruhsat aşamasında kontrol altına alınmış olmaktadır. Ayrıca avrupa Birliğine uyum esaslarından biri olan bu düzenlemeler ile sanayicilerimiz, sanayi ülkeleri kurallarına göre faaliyette bulunmak zorunda bırakılmaktadırlar. Bu sayede Türkiye'nin de taraf olduğu, OECD Konsey-Kararları, UNEP Basel- sözleşmesi ve Barselona "Akdeniz'in Kara Kökenli Kaynaklardan Kirlenmeye Karşı Korunması Protokolü" nün getirdiği uluslararası yükümlüklerimizin yerine getirilmesini sağlayacak yasal yükümlülükleri yerine getirilmiş olmaktadır. En son olarak da, Gümrük birliğine girişimiz öncesi, en önemli yönetmeliklerden birisi olan ve sanayicilerimizi yakından ilgilendirmekte olan, "Tehlikeli Atıkların kontrolü" yönetmeliği ile uyum yasalarından birisi daha yerine getirilmiş olunmuştur. Bu yönde, Ege Bölgesinde oluşan tehlikeli ve zararlı atıkların kirlilik potansiyeli ile bölgedeki sanayi atıklarının neden oldukları toprak ve su kirlenmesi potansiyelinin belirlenmesi amacıyla, Bölgede Denizli'ninde dahil olduğu sekiz ilde bulunan sanayi kuruluşlarının tehlikeli atık üretme potansiyellerinin belirlenmek, alınacak kirlilik kontrolü ve atık yönetimi politikalarını belirlemek amacıyla, "Ege ve Batı Akdeniz Bölgelerinde Oluşan Tehlikeli ve Zararlı Atıkların Envanteri ve Bertaraf Sistemlerinin Araştırılması" konulu ve KTÇAG.123 Nolu TÜBİTAK Araştırma Projesi Haziran 1997 'de, tebliğ sahibinin başkanlığındaki Pamukkale ve Dokuz Eylül Üniversitesi elemanları tarafından tamamlanmıştır. 131

Bu araştırmada Ege ve Batı Akdeniz Bölgesinde yer alan sanayi kuruluşlarının katı ve sıvı atıklarında tehlikeli ve zararlı madde grubuna giren atıkların belirlenmesi için bir envanter çalışması yapılmıştır. Ancak sanayicilerden atıkları ile ilgili bilgileri almanın güçlüğü bilindiğinden, proje Ege Bölgesi (EBSO) ve Denizli Sanayi Odası ile İsparta ve Antalya Sanayi ve Ticaret Odalarının destekleyici kuruluş olarak katılımı ve katkıları ile sonuçlandırılabilmiştir. Halihazırda Türkiye'de güvenilir detayda bir atık envanteri bulunmamaktadır. Mevcut yegane atık envanteri 1992 yılı için Devlet istatistik Enstitüsü tarafından imalat sanayii için hazırlanmıştır. Bu verilere göre, Türkiye'de yılda yaklaşık olarak 2,5 milyon ton kimyasal kökenli atık üretilmektedir. Bu veriler, tüm ülke ve büyük şehirler için sınırlı anlamı olmasına rağmen, bu kimyasal atıkların %73'ünün (1,9 milyon ton) tesislerde depolandığı veya bertaraf edildiği, %11'inin satıldığı ve %15'inin ise tekrar kullanıldığını göstermektedir. Bu atıkların yaklaşık olarak %1'I yakma yoluyla bertaraf edilmektedir. Arazide bertaraf etme en yaygın atık yönetim uygulamasıdır. (UÇEP, 1996) Halen, Türkiye'de geçerli yönetmeliklere uygun olarak hizmet veren ilk tehlikeli atık bertaraf tesisi izmit 'de bulunmaktadır, izmit Büyükşehir tarafından yaptırılan Tehlikeli ve tıbbi atık yakma ve depolama tesisleri, Nisan 1997 'de deneme çalışmalarına başlamış bulunmaktadır. Sayın Cumhurbaşkanımızın GAP Projesinden sonra önemsediği ve bizzat açılışını yaparak himaye ettiği bu tesisin kapasitesi doluncaya kadar, ülkenin her tarafındaki tüm tehlikeli sanayi atıklarının bu tesiste bertaraf ettirilmesi zorunluluğu doğacaktır. Bilhassa Marmara Bölgesi sanayicileri, rekabet eşitliği yönünden, bu uygulamanın yurt geneline uygulanmasının yakın takip etmektedirler. 2. ÇEVRE KORUMA ÖNLEMLERİ Son yıllarda hızlanan sanayileşme ve ürünlerin büyük oranda ihraç edilmekte oluşu, "Çevre Koruma" kavramını özel bir konuma getirmektedir. Uluslararası ilişkiler, taahhütler ve Türkiye ticaretinin globalleşmesi de toplumda ve sanayicilerde çevre kirlenmesine karşı duyarlılığın artmasına katkıda bulunmaktadır. Artan bu toplum bilincinin de ötesinde, daha önemli bir husus sanayi işletmelerinden ISO 9 000 ve ISO 14 000 standartlarının alıcı yabancı firmalar tarafından zorunlu olarak talep edilmesi, bu standartlarının sanayici tarafından zorunlu olarak kabul görmesini sağlayan etkili bir mekanizma oluşturmaktadır. Ayrıca Türkiye'de faaliyet göstermekte olan uluslararası sanayi kuruluşlarının Avrupa veya Amerika'daki ana firmalarının çevre koruma önlemlerinin etkili ve duyarlı olması, ayrıca Türkiye'deki fabrikalarında da aynı önlemleri almaları, atıklarını aynı ilkelerle bertaraf ettirmeleri ülkemizdeki çevre koşullarının iyileştirilmesinde önemli ivme vermektedir. Bu durum ulusal firmalarımızı belli bir zorunluluk altına sokmaktadır. Uluslararası faaliyet gösteren Denizli'deki firmalarında bu koşullarda çevre koruma önlemlerine uyum göstermeleri gelecekteki rekabet güçleri yönünden önem taşımaktadır. Diğer taraftan Gümrük Birliği uyum yasaları çerçevesinde, Denizli sanayicileri de çevre koruma önlemlerini ihmalsiz ve suistimalsiz uygulamaları gerekmektedir. Gaz atıklar, üretime bağlı oluşan gazlar ile kazan tesisindeki yanma gazlarıdır. Bu gazların fabrika bünyesinde "hava kirliği ve kontrolü" yönetmeli uyarınca fabrika bünyesinde önlenmesi ve gaz arıtma tesisi kurulması gerekmektedir. Sıvı atıklar, genelde atıksu olarak toplanmakta ve gerek fabrikada bireysel olarak, gerekse birden fazla fabrika birleşerek, organize sanayi bölgelerinde ise doğal olarak toplu atıksu arıtımı yapılmaktadır. Bu arıtma "su kirliliği ve kontrolü" yönetmeliğine uygun olarak yapılmaktadır. Ancak, fabrikalardaki atölyeler ile tamirhane, benzinlik vb. işyerlerinde oluşan atık suların toplandığı yağ tutucular, fabrikaların su ve atık gaz arıtma tesisi, oto boyahaneler ve metal işleri atölyelerinde yağ- 132

lı sıvı atıkların yanı sıra fabrikalarda farklı konsantrasyonda asit, baz, çözgen, boya artıkları ve boryağı emülsiyonları gibi sıvı atıklar oluşmaktadır. Bunlar tehlikeli atık grubuna girmektedir. Bu gibi sıvı atıklar genelde kanalizasyona verilmekte olduklarından, diğer atık sularla birlikte seyrelmekte ve atıksu olarak çok zor ve aşırı masraflı olarak arıtılmaları gerekmektedir. Bu gibi atıkların kanalizasyona verilmeden ayrı olarak toplanmaları ve Tehlikeli atık olarak işlenmelerini sağlayan yeni bir "işleme Düzeni" geliştirilmiş ve sanayi ülkelerinde uygulanmaktadır. Bu işleme düzenine göre, ayrı toplanan sıvı tehlikeli atıkların değişik konsantrasyon ve bileşimlerine uyum gösterebilen özel arıtma işlemleri uygulanmaktadır. Ayrıca böyle bir arıtma işlemi uygulandığında kimyasal madde ve enerji kullanımı dolaisiyle toplam atık giderme maliyeti önemli miktarda azalmış olmaktadır. Bu nedenle, bu gibi sıvı atıkların kanalizasyona boşaltılarak atıksu arıtma tesisinde arıtılmaları yerine, daha ekonomik ve teknolojik olarak daha kolay antılabilmeleri için, ayrı kaplarda biriktirilerek ayrı olarak toplanması ve tehlikeli atık olarak işlenerek bertaraf edilmeleri gerekmektedir. Tehlikeli atık sınıfına giren çeşitli atık türleri aşağıda toplu olarak verilmektedir. Tehlikeli Atık Sınıfına Giren Çeşitli Sıvı Atık Türleri : ~k Yağ, gres ve yıkama emülsiyonları * Mineral katı madde içeren dolgu ve ayırma maddeleri süspansiyonları * Buhar Kazanı içi temizlemeden gelen atıklar * Kullanılmış amonyakh bakır çözeltileri * Akü asidi ir inorganik asitler, asit karışımları, metal temizleme sıvıları * Bazlar, baz karışımı, metal temizleme sıvıları (bazik) * Amonyak çözeltileri -k Hipoklorid çözeltileri * Fotoğraf ve filmi banyoları * Tabaklama ~k Konsantre ve yarı konsantre krom(vi) çözeltileri * Konsantre ve yan konsantre siyanür çözeltileri * Siyanürlü yıkama ve durulama suları * Konsantre ve yarı konsantre metal tuzu çözeltileri * Metal tuzu içeren yıkama ve durulama suları * Bakır tuzu çözeltileri * Demir tuzu çözeltileri * inorganik soğutucu çözeltileri * Çeşitli konsantre ve yarı konsantre yıkama ve durulama suları * Kirletilmiş Akaryakıtlar (Benzin) ve Kalorifer Yakıtları (Dizel dahil) * Torna, tesviye ve metal kesme yağları ile emisyonları, emisyon karışımları * Çeşitli PCB içeren atıklar * Yanmalı motor ve şanzuman yağları ile Makine ve türbin yağlan * Sentetik soğutma ve gres yağları * Kompresör kondensatları * Yıkama emülsiyonları * Diğer yağ-su karışımları * Asidik reçine ve katranlar * Mineral yağ içerikli asitler * Halojenli organik çözücüler içeren çözgen-su karışımları * Halojenli organik çözücüleri olmayan çözgen-su karışımları * Sentetik madde dispersantları veya emülsiyonları * Organik peroksitler 133

inorganik peroksitler Kentsel katı atık depolama yeri sızıntı suyu Tehlikeli atık depolama yeri sızıntı suyu Kül ve Cüruf düzenli depolama yeri sızıntı suyu Arıtma çamuru depolama yeri ve çökeltim havuzlarından gelen çökeltim üst suyu Yıkama ve proses suyu Buhar kazanı yakma kısmı temizlemesinden gelen atık maddeler 3. ATIK YÖNETİMİ Sanayi ürünlerinin üretimi, tüketimi ve kullanılması sırasındaki öncelikli hedefler tehlikeli ve zararlı atık (O/A/D) Oluşturmamak, Azaltmak veya başka amaçla Değerlendirmektir. Bu husus günümüzde atıksız veya az atıkh teknoloji olarak tanımlanmaktadır. Çevre konusunda etkinliği olan Roma Klubünün (Club of Roma) ortaya attığı slogan olan (O/A/D) "Atık Oluşturmamak, Azaltmak, Değerlendirmek" aşağıdaki nedenlerden dolayı büyük öneme sahip olup, atık yönetiminin de esasını oluşturmaktadır. * Bu yolla hammadde ve enerji kaynaklarından tasarruf edilecek, * Bertaraf edilecek atık miktarı azalacağından, daha az depolama hacmi ve daha küçük işleme tesisleri gerekecek, * Üretim sırasındaki zararlı emisyonlar önemli oranda azalacak, böylece başlangıçta hemen hissedilmese de uzun vadede işletme ekonomisi ve makro ekonomi yönlerinden büyük tasarruf sağlanmış olacaktır. Doğal olarak bu O/A/D ilkeleri ile atıkların bertarafı pahalı ve ülke konjuktürü ile doğrudan bağlantılıdır. Alınacak teşvik önlemleri ve vergi kolaılıkları ile uygulama kolaylığı artırılabilecektir. Kimya sanayiinde bu uygulama kısmen pazar ve rekabet imkanlarıyla uzun zamandır doğal bir uygulama şansı bulmuştur. Atıklar çeşitli bileşime sahip olduklarından, O/A/D tekniği için kullanılması gereken üniteler, teknolojiler ve tesislerin yasa ve yönetmeliklerle öngörülmesi uygun değildir. Bu tür atık üretenler ve bertaraf edenler problemin çözümüne uygun teknikleri kendileri pazar ve maliyet faktörlerini dikkate alarak, serbestçe karar vermek durumundadırlar. Bu problemin çözümü için aşağıdaki önerilmektedir. * Sanayi ve Ticaret Odalarınca "Atık Borsası" kurulmalı ve etkin bir şekilde organize edilmelidir. * Atıkların cins, miktar ve özelliklerini belirleyecek metodlar daha da geliştirilmeli ve bu işleri yürütecek ve emisyonları ve atıkları tanıyan güçlü bir uzman personel kadrosu yetiştirilmelidir. * Arazide uygulanabilir, pratik deney ve numune alma yöntemleri geliştirilmelidir. Atığın özellikleri hızlı ve yeterli ayrıntıda belirlenemezse, masa başında karar verme olanağı zorlaşmaktadır. * Özellikle tehlikeli atıklarla ilgili yönetmeliklerin uygulanabilmesi için, gelecekte "sanayi atık danışmanlığı" müessesi oluşturulması yararlı bir gereksinmedir. Bu müessese özel veya kamu tarafından kurulabilir ve uzmanlarının sanayi atıklarını yakından tanıması ve O/A/D ilkelerinin olanaklarının bilmesi gerekmektedir. * "Evet, ama nasıl yapılacak?" dememek ve çözümsüzlükten kurtulmak için, yalnız atıkların bertarafı değil, O/A/D ilkelerine ait araştırma ve geliştirme çalışmalarının da teşvik ve finanse edilmesi zorunludur. Görüldüğü gibi O/A/D ilkeleri kabaca ve genel bir reçete ile çözümlenebilecek bir uygulama değil- 134

dir. Her fabrikanın atık yönetimi probleminin çözümü, üretim teknolojisine uygun olarak, ayrı özgün bir araştırmayı, çalışmayı gerek göstermektedir.bu da belli bir uzmanlık, knowhow ve yeterli çalışma süresi ve harcamayı gerektirmektedir. Örneğin; F.Almanya'da 1985 yılında aşırı zararlı olan CHC (klorlu hidrokarbon) grubu tehlikeli atıklardan % 25'i açık denizde yakılarak betaraf edilmiş, geri kalanı değerlendirme (recıcling) işlemine tabi tutulmuştur. Bu amaçla CHC (klorlu hidrokarbon) bileşiklerinin % 32'si chlorolıse yöntemiyle, % l4'ü karada yakma tesisinde enerji üretmiyle ve baca gazından ayrılan konsantre HCİ oksiklorlama ile ve % 29'u da doğrudan başka amaçlarla (1,1,1 triklor etan, propılen oksit, etil klorid, epikloridin ve diğer CHC isomerleri) kullanılarak değerlendirilmiştir. Gümrük Birliğine girişimize paralel olarak 27.8.1995 tarih ve 22387 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanarak yürürlüğe giren, "Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği" uyarınca çözüm alternatifleri de yasal düzenleme altına alınmış bulunmaktadır. Bu yönetmeliğin "Ek-2 A bölümünde geri kazanma ve değerlendirmeye imkan vermeyen "D" (Disposal) serisi işlemler,"ek-2 B bölümünde ise geri kazanma ve değerlendirmeye imkan veren "R" (Recıcling) serisi işlemler belirtilmektedir. Gelişen çevre bilincine paralel olarak tehlikeli atıkların Uluslararası taşınmasında da önemli engeller ortaya çıktığından, sanayi ülkeleri eskiden olduğu gibi atıklarını ihraç edememektedir. Dolayısıyla, her ülkenin hatta eyaletin (bölgenin) bu gibi atıklarını kendi bölgelerinde bertaraf etmeleri gereği ortaya çıkmıştır. Bu nedenle yeni tehlikeli atık yönetimi ve bertarafı modellerinin bu esaslar dikkate alınarak geliştirilmesi gerekmektedir. Tehlikeli Atık Yönetim sistemindeki birinci adımı "Atığın Deklerasyonu ve Tanımlanması" oluşturmaktadır, ikinci adım olarak toplama-taşıma-bertaraf zincirinde "Kaza - Hata - Kaçak - Teknik Yetersizlik" yönlerinden çok kademeli güvenlik ve kontrol mekanizmalarının oluşturulması gerekmekte ve uzun süreli güvenlik önlemlerini de içermelidir (Baars 1986). Tehlikeli atık yönetimi ve bertaraf sisteminde, ilgili yönetmelikte de belirtilmekte olan, aşağıdaki ilkelere uygun düzenlemeler yapılmalıdır: Kolay çözünür ve sıvı "Tehlikeli Atıklar" sanayi işletmelerinde kanalizasyona verilmemeli, ayrı toplanarak tesis içinde veya merkezi işleme tesislerde zehirsizleştirilmeli (detoxification) ve mineral tuzlar çözünürlüğü düşük olan bileşiklerine dönüştürüldükten sonra depolanmalıdır. Bu depolama yerlerinden "Yeraltı Sularına" hiç bir sızma olmayacak düzeyde önlem alınmalıdır. Tehlikeli Atıklar" oluştukları tesisten, nihai bertarafının yapıldığı noktaya kadar, geçtiği her işlem ve taşıma kademesini içerecek tarzda belgelenerek kayda geçirilmektedir. Bu amaçla, ilgili yönetmelikte, beş nüsha hazırlanan refakat belgsi ile her kademenin işlendiği bir dokümantasyon düzeni getirilmiştir. Tüm ısıl değeri yüksek ve organik kökenli "Tehlikeli Atıklar"ın merkezi tesislerde "Yakma" veya diğer uygun termik yöntemlerle değerlendirilerek bertaraf edilmelidir. Bu gibi tesislerde en yüksek düzeyde emisyon kontrolü da sağlanmalıdır. Tehlikeli atıkların biriktirilmesi, toplanması ve taşınması, atığın özelliğine uygun biriktirme kabı ve taşıma araçlarıyla yapılması gerekmektedir. Bu atıklar taşınırken ilgili yönetmelik eklerinde verilmekte olan uluslararası "Atık Katalog Kod Nosu" nun da aynı olmasına dikkat edilmelidir. Aksi halde bu atıkların birbiriyle reaksiyona girme olasılığı vardır. Tehlikeli atık taşıyacak kişi ve kuruluşların araçları için özel ruhsat almaları zorunludur ve bu gibi atıklar ancak aıhsatlı araçlarla taşınabilecektir. Sıvı tehlikeli atıklar bilhassa kanalizasyona verilmek suretiyle özel veya merkezi atıksu arıtma tesisine gönderilmektedir. Bu sırada diğer atık sularla da karışarak seyrelmekte olan bu sıvı atıklar, atıksu arıtma işlemi sonunda oluşan kirlilik konsantrasyonları belli limit değerlerinin altına indirilemediğinden, alıcı ortama verilecek toplam kirlilik yükü fazla azaltılamamaktadır. Buna karşılık, sıvı tehlikeli atık olarak 135

fiziksel-kimyasal-biyolojik olarak işlenmesi durumunda da benzer çıkış konsantrasyonlarına ulaşılıyor olunsa da, başlangıçta bir seyrelme olmadığından, deşarjdaki toplam kirlilik yükünde büyük bir azalma sağlanmış olmaktadır. Bu durumda sağlanan diğer bir önemli yarar ise, arıtma çamurlarında olmaktadır. Tehlikeli sıvı atıklar ayrılmadan doğrudan kanalizasyona karıştırılması durumunda, bu kısmın atık suların içeriği ile oluşacak arıtma çamurlarının bileşimi "tehlikeli atık" özelliğinde olabileceğinden, evsel nitelikli katı atık olarak bertaraf edilmeleri mümkün olamayacaktır. Buna karşılık, tehlikeli atık grubuna giren sıvı atıklarında kanalizasyona ve atıksu arıtma tesisine gönderilmemesi durumunda, tüm arıtma çamurlarının "tehlikeli atık" olarak işlenme gereği ortadan kalkacaktır. Şu anda izmit Tehlikeli atık yakma ve depolama tesisi, bu atıkların bertarafı için 600-1000 DEM gibi çok yüksek bir bertaraf maliyeti istemektedir. Bu çok büyük boyutlara ulaşacak maliyetler konunun önemini açıkça ortaya koymaktadır. DPT tarafından hazırlanan "UÇEP" raporunda Sanayinin Çevre Koruma Önlemlerinin Geliştirilmesine Yönelik Yaklaşım ve Mekanizmaları aşağıdaki şekilde özetlenmektedir. Eğitim- Hava, su ve toprak alıcı ortamları ve bu ortamlardaki ekolojik dengeleri bozan bireysel ve endüstriyel aktivitelerin tanıtımı ve daha temiz çalışma yöntemleri konusunda temel eğitimin geliştirilmesi, Gönüllü çevre koruma amaçlı uygulama programlan- Sanayi grupları bazında çevre korumaya yönelik taahhüt programı uygulamaları; örnek olarak: Kimya Sanayii için Üçlü Sorumluluk (Responsible Çare) türü uygulamalar, Çevre koruma standartları- ISO 9000 (ISO 14000), EMAS türü uygulamalar, Haksız rekabetin önlenmesi- Sanayi meslek kuruluşları tarafından yürütülen ve devlet tarafından yaptırımlarla desteklenen denetimlerle; çevre koruma önlemlerinin maliyetine katlanan ve katlanmayanlar arasındaki haksız rekabetin önlenmesi; Çevre Koruma amaçları için yapılan her türlü proses değişikliği, atık azaltılması/geri kazanılması ve atık bertarafı konularındaki yatırımlar için finansman ve vergi teşviklerinin uygulanması, Denetim ve yaptırımlar- Çevre koruma yasalarının etkili olarak uygulanmasının denetimi ve yaptırımlarının yerine getirilmesi. Özel yetkilerle donatılmış yerel çevre teşkilatlarının kurulması (bu teşkilatlarda sanayi temsilciliklerinin bulunması da yararlı olacaktır). Sivil Toplum Örgütlerinden alıcı ortamlarda, yasa dışı,, atık bertaraf edenleri takip etmekte yararlanılması. 4- ÖNERİLER Ülkemiz ve bu bağlamda Denizli'deki sanayi faaliyetleri gelişirken çevrenin kirletilmesinin önlenmesi için yeterli koruma önlemlerinin alınması gerekmektedir. Üretim ve tüketimin ekonomik planlamaları O/A/D ilkelerine uygun olarak yapılmalıdır. Yeni yatırımlarda ve mevcutların revizyonunda bunlara dikkat edilirse, önümüzdeki yıllarda daha iyi bir uluslararası rekabet ortamı şimdiden yakalanmış olacaktır. Bu ilkelere uymakla ISO 9000 ve ISO 14 000 standartlarının gerekleri de kendiliğinden sağlanmış olacaktır. Atık danışmanlığı ve atık yönetimi ile çevre koruma önlemlerini çok daha ekonomik şekilde çözümleme olanağı vardır. Örneğin atık su arıtımında kullanılan enerji, arıtma teknolojisine göre dört kat artabilmektedir. Alınacak doğru mühendislik hizmetine karşılık bakıp, benzetme yoluyla alınacak önlemlerin maliyeti arasında çok önemli (yapıldığı sanılan tasarrufun çok üstünde) aleyhte fark oluşacaktır. Ar- 136

tık uluslar arası rekabet ve sürdürülebilir bir sanayileşmenin temel koşulu doğru "Çevre Koruma Önlemleri Teknik Hizmeti" almaktan geçmektedir, "sanayi atık danışmanlığı" müessesi oluşturulmalıdır. Çevreyi koruyarak sürdürülebilir bir sanayileşmeyi gerçekleşmek ve yurt içi yurt dışı haksız rekabetin oluşmasını önlemek için, yürürlüğe giren kirlilik kontrolü ve atıklarla ilgili Çevre kanununun ilgili yönetmeliklerin, Valilikler ve Büyükşehir Belediye Başkanlıklarınca sıkı bir şekilde uygulanması; işleme ve bertaraf tesisi kuracak ve işletecek özel girişimlerin teşvik edilmesi gerekmektedir. Bunlardan tehlikeli atık işleme ve bertaraf tesisleri belli kapasitenin üstünde olması gerektiğinden bölgesel olması, Türkiye genelinde 5-8 kadar merkezde bölgesel işleme ve bertaraf tesisleri düzenlenmesi gerekmektedir, izmit'teki tesis bunlardan ilki ve bu konuda iyi bir örneği oluşturmaktadır. Benzer entegre tesislerin Ege Bölgesi içinde acilen kurularak işletmeye alınması gerekmektedir. Ancak bu tesislerin atık değerlendirmede orta ölçekli işletmeler tarzında da planlanması uygun olabilecektir. Yukarıda söz edilen Tübitak projesi bu konudaki bir ön çalışma niteliğinde olup, Ege bölgesinin atık kapasitesinin tesis kurma kapasitesine ulaştığı, ileride, izmit tesisinin kapasitesinin dolmasından dolayı bir dar boğaz oluşmaması için, tüm Ege Bölgesine hizmet edecek tehlikeli atık bertaraf tesisinin de yapımına başlanma zamanı gelmiştir. Bu tesis hem Denizli, hem de Ege bölgesinin çevre kirlenmesine önemli katkıda bulunurken, artan sanayileşmenin ekonomik çözümlerle sürdürülebilir olmasını sağlayacaktır. KAYNAKLAR Alyanak Y. v.d.:"ege ve Batı Akdeniz Bölgelerinde Oluşan Tehlikeli ve Zararlı Atıkların Envanteri ve Bertaraf Sistemlerinin Araştırılması" konulu ve KTÇAG.123 Nolu TÜBİTAK Araştırma Projesi, 1997. DPT : "Ulusal Çevre Eylem Planı" (UÇEP), Devlet Planlama teşkilatı, 1996. Kim,B.J.,Gee,C.S.,Bandy,J.T.,Huang,C.S.,Guzewich,D.C: "Hazardous VVastes Treat-ment Technologies", Research Journal WPCF, Volume 62, Nr.4, 1990. Zirschky,J.:Hazardous wastes Assesment, management and minimization, Research Journal WPCF, Volume 62, Nr.4, 1990. 137