T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2364 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1361 HELLEN VE ROMA TAR H Yazar Prof.Dr. O uz TEK N (Ünite 1-8) Editör Prof.Dr. O uz TEK N ANADOLU ÜN VERS TES
Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc lar Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe Uzm. Orkun fien Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. Özlem Doruk Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Hellen ve Roma Tarihi ISBN 978-975-06-1038-7 1. Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet bas lm flt r. ESK fieh R, Eylül 2011
çindekiler iii çindekiler Önsöz... vii Ege de Tunç Ça... 2 EGE DÜNYASI NIN SINIRLARI... 3 EGE DE TUNÇ ÇA I KRONOLOJ S... 3 K KLAD ADALARI VE KÜLTÜRÜ... 4 G R T ADASI VE M NOS UYGARLI I... 5 YUNAN STAN VE M KEN UYGARLI I... 10 TROIA... 14 Özet... 16 Kendimizi S nayal m... 17 Okuma Parças..... 18 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 18 S ra Sizde Yan t Anahtar... 19 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 19 Ege Göçleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon... 20 EGE VE DOR GÖÇLER... 21 EGE DE KARANLIK ÇA... 23 YUNAN ALFABES... 24 KENT-DEVLET... 24 Ortaya Ç k fl ve Karakteristik Özellikleri... 24 Yönetim Biçimleri... 26 Yönetim Kurumlar... 28 Magistratlar... 28 Halk... 29 AT NA NIN S YASAL VE TOPLUMSAL YAPISI... 29 Drakon... 30 Solon... 30 Tiran Peisistratos ve O ullar... 31 Kleisthenes ve Demokrasi... 32 KOLON ZASYON... 33 Tan m... 33 Nedenleri... 33 Sonuçlar... 33 Özet... 34 Kendimizi S nayal m... 35 Okuma Parças... 36 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 36 S ra Sizde Yan t Anahtar... 37 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 37 M.Ö. 5. Yüzy l Savafllar... 38 PERSLER... 39 IONIA AYAKLANMASI... 40 PERS-HELLEN SAVAfiLARI... 41 Maraton Savafl... 41 Artemision ve Thermopylai Savafllar... 42 Salamis Deniz Savafl... 42 Plataia ve Mykale Savafllar... 42 I. Delos Deniz Birli i... 43 1. ÜN TE 2. ÜN TE 3. ÜN TE
iv çindekiler Hellenlerin Do u Akdeniz Seferi ve Kallias Bar fl... 44 PELOPONNESOS SAVAfiI... 44 Savafl n Nedeni... 44 Savafl n Bafllamas... 44 Arkhidamos Savafl... 45 Nikias Bar fl... 45 Sicilya Seferi... 46 Lysandros un Notion Zaferi... 46 Arginussai Savafl... 46 Aigospotamoi Savafl... 46 SATRAP KYROS UN AYAKLANMASI... 47 KORINTHOS SAVAfiI... 48 K NC DELOS DEN Z B RL... 49 THEBAI IN ÜSTÜNLÜK DÖNEM... 49 Özet... 50 Kendimizi S nayal m... 52 Okuma Parças..... 53 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 54 S ra Sizde Yan t Anahtar... 54 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 55 4. ÜN TE Büyük skender ve Hellenistik Ça... 56 MAKEDONYA KRALLI I VE II. PHILIPPOS... 57 Kutsal Savafl... 58 Khaironeia Savafl... 58 Korinthos Birli i... 59 BÜYÜK SKENDER VE DO U SEFER... 59 Anadolu ya Geçifl... 60 Lydia da... 60 Ionia da... 61 Karia da... 61 Lykia da... 62 Pamphylia da... 62 Pisidia da... 63 Phrygia da... 63 Galatia dan Kilikia ya... 63 Issos Savafl... 64 Gaugamela Savafl... 65 Büyük skender mparatorlu u nun Yap s ve Niteli i... 66 BÜYÜK SKENDER DEN SONRA: SKENDER N HALEFLER... 67 Triparadeisos taki Devlet Konseyi... 68 Gaza Savafl... 68 skender in Haleflerinin Egemenlik Mücadelesi... 68 Ipsos Savafl... 69 Korupedion Savafl... 70 Özet... 71 Kendimizi S nayal m... 73 Okuma Parças... 74 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 74 S ra Sizde Yan t Anahtar... 74 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 75
çindekiler v Roma: Kuruluflu, Krall k ve Cumhuriyet Dönemleri... 76 TALYA NIN CO RAFYASI... 77 ROMA NIN LAT NLERCE SKANI... 77 ETRÜSKLER N EGEMENL... 78 ROMA NIN KURULUfi EFSANES... 79 KRALLIK DÖNEM NDE ROMA NIN SOSYAL DÜZEN VE DEVLET DARES... 80 CUMHUR YET DARES N N KURULMASI, YÖNET M fiekl VE KURUMLAR... 81 ON K LEVHA KANUNLARI... 82 ROMA NIN TALYA DA VE AKDEN Z DE YAYILMASI... 82 Samnit Savafllar... 82 Kartaca Savafllar... 82 Makedon Savafllar... 83 Seleukos Kral III. Antiokhos le Savafl... 84 GRACCHUS KARDEfiLER N REFORMLARI... 84 MÜTTEF KLER SAVAfiI... 85 MITHRADATES SAVAfiLARI... 85 ROMA Ç SAVAfiI: ROMALILAR ROMALILARA KARfiI... 86 Dictator Sulla ve Reformlar... 86 Pompeius... 86 Birinci Triumvir lik ve Caesar... 87 kinci Triumvir lik... 88 Octavianus un Zaferi... 88 Özet... 90 Kendimizi S nayal m... 91 Okuma Parças...... 92 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 92 S ra Sizde Yan t Anahtar... 93 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 93 Roma mparatorlu u nun lk Yüzy l : Iulius-Claudius Hanedan ndan Flavius Hanedan na... 94 IULIUS-CLAUDIUS HANEDANI... 95 Augustus (M.Ö. 27-M.S. 14)... 95 Tiberius (M.S. 14-37)... 98 Caligula (M.S. 37-41)... 99 Claudius (M.S. 41-54)... 100 Nero (M.S. 54-68)... 101 DÖRT MPARATORLAR YILI... 103 Galba (M.S. Haziran 68-Ocak 69)... 103 Otho (M.S. Ocak-Nisan 69)... 103 Vitellius (M.S. Nisan-Aral k 69)... 104 FLAVIUS HANEDANI... 105 Vespasianus (M.S. 69-79)... 105 Titus (M.S. 79-81)... 106 Domitianus (M.S. 81-96)... 107 Özet... 109 Kendimizi S nayal m... 111 Okuma Parças... 112 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 112 S ra Sizde Yan t Anahtar... 112 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 113 5. ÜN TE 6. ÜN TE
vi çindekiler 7. ÜN TE 8. ÜN TE Evlat Edinilen mparatorlardan Severus Hanedan na... 114 EVLAT ED NEN YA DA ED N LEN MPARATORLAR... 115 Nerva (M.S. 96-98)... 115 Traianus (M.S. 98-117)... 115 Hadrianus (M.S. 117-138)... 117 ANTONINUS HANEDANI... 119 Antoninus Pius (M.S. 138-161)... 119 Marcus Aurelius (M.S. 161-180) ve Lucius Verus (M.S. 161-169)... 120 Commodus (M.S. 180-193)... 122 SEVERUS HANEDANI... 124 Septimius Severus (M.S. 193-211)... 124 Caracalla (M.S. 211-217) ve Geta (M.S. 211)... 126 Elagabalus (M.S. 218-222)... 127 Severus Alexander (M.S. 222-235)... 128 Özet... 130 Kendimizi S nayal m... 131 Okuma Parças..... 132 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 132 S ra Sizde Yan t Anahtar... 133 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 133 Askeri Anarfli Dönemi nden Theodosius Hanedan na... 134 ASKER ANARfi DÖNEM VE YEN DÜZEN ARAYIfiI... 135 Maximinus Thrax (M.S. 235-238) (M.S. 238: I. Gordianus, II. Gordianus, Pupienus, Balbinus)... 135 III. Gordianus tan (M.S. 238-244) Aemilianus a (M.S. 253)... 135 Valerianus tan (M.S. 253-260) Aurelianus a (M.S. 270-275)... 137 Dominatus Dönemi ve Tetrarfli: Diocletianus (M.S. 284-305) ve Maximianus (M.S. 286-305 ve 307-308)... 138 Licinius (M.S. 308-324)... 141 CONSTANTINUS HANEDANI... 141 I. Constantinus (M.S. 307-337)... 141 Iulianus (M.S. 361-363)... 144 Iovianus (M.S. 363-364)... 145 VALENTINIANUS HANEDANI... 145 I. Valentinianus (M.S. 364-375)... 145 Valens (M.S. 364-378)... 146 Gratianus (M.S. 367-383)... 146 II. Valentinianus (M.S. 375-392)... 147 THEODOSIUS HANEDANI... 147 I. Theodosius (M.S. 379-395)... 147 Honorius (M.S. 393-423) ve Arcadius (M.S. 395-408)... 147 II. Theodosius (M.S. 402-450)... 149 Özet... 150 Kendimizi S nayal m... 151 Okuma Parças..... 152 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 152 S ra Sizde Yan t Anahtar... 153 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 153 Sözlük... 155
Önsöz vii Önsöz Aç k Ö retim Fakültesi, Tarih Bölümü ö rencilerine yönelik haz rlanan bu kitap sekiz ünite olarak tasarland. Kitapta, Ege ve Akdeniz dünyas n n yaklafl k 3500 y ll k bir dönemi ele al nd. Kuflkusuz kitab n ana eksenini Hellen ve Roma tarihi oluflturmaktad r. Birinci ünitede, Hellen tarihinin oluflmas na ön ayak olan ya da Hellen tarihinin en erken izlerinin bulunabilece i Ege co rafyas n n Tunç Ça anlat lmaktad r. Kiklad Adalar, Girit deki Minos uygarl ve Yunanistan daki Miken uygarl gerçekten de Hellen kültür ve uygarl n n öncüsüdürler. kinci ünitede, Ege göçleri, kent-devletleri ve kolonizasyon ele al nd. Bu dönem, art k, Hellen tarih ve uygarl n n oluflum ve geliflim aflamalar n en iyi flekilde gözler önüne sermektedir; Hellen uygarl n n, Yunanistan la s n rl kalmay p, kolonizasyonla Ege ve Akdeniz dünyas na yay ld bir süreç söz konusudur. Üçüncü ünite, Ege Dünyas n sarsan bir dönemi yans tmaktad r. Bu döneme Do u nun en büyük gücü Perslerle, Bat n n en büyük gücü Atinal lar n savafl damgas n vurmufltur. Kuflkusuz Atinal lar bu savaflta yaln z de ildiler; müttefiklerin deste iyle Perslere karfl varl klar n ve onurlar n koruma çabas içindeydiler. Ancak M.Ö. 5. yüzy l bu savaflla kalmad ; ayn zamanda Hellenlerin Hellenlere karfl savafl na da sahne oldu. Pers tehlikesini bir ölçüde atlatan Hellenler, bu kez kendi aralar nda savaflt lar. Savafl n bir kutbunda Atina, di er kutbunda Sparta vard. Dördüncü bölüm, Hellen dünyas nda ç r açan bir dönemdir. Tarihin gelmifl geçmifl en büyük komutan olarak kabul edilen Büyük skenderle birlikte Hellen kültürünün s n rlar Akdeniz in ötesine taflt. Bu devasa imparatorlu un s n rlar n korumak ve ondan pay almak, baflka bir mücadelenin bafllamas na neden oldu; Hellenistik Ça, kültüre oldu u kadar savafllara da damgas n vurdu. Beflinci üniteyle art k Roma n n Cumhuriyet dönemine geçilmektedir. Alt nc ve yedinci ünitelerde Roma mparatorlu u nun en parlak ikiyüzy l anlat lmaktad r. Kitab n son ünitesinde ise bir yandan Roma mparatorlu u nun içine düfltü ü anarfli ve kaos gözler önüne serilirken, öte yandan toparlanma ve yeniden yap - lanma çabalar n n bofla ç karak nihayetindeki çözülme ve ikiye ayr lma süreci ele al nmaktad r. Gerçekten de bir Akdeniz imparatorlu una dönüflmüfl olan Roma, d fl güçlerin bask s na fazla dayanamad. D fl güçleri k l çla teslim alan imparatorluk, yine k l çla d fl güçlere teslim oldu. Roma n n bat daki yar s n n M.S. 476 da son bulmas yla, imparatorlu un do u yar s varl n ve Akdeniz co rafyas ndaki egemenli ini sürdürmeye devam etti. Fakat biz, kitab m z M.S. 476 y l ile s n rlad k; klasik Roma anlay fl ndan, inanc ndan, mimarisinden ve de yaflam biçiminden bir hayli farkl bir yap da oldu undan dolay çok sonralar modern tarihçiler taraf ndan Bizans olarak adland r lan Do u Roma mparatorlu u nu kitaba dahil etmedik. Bu vesileyle kitab n haz rl k sürecinde yard mlar n esirgemeyen Prof.Dr. A.Vedat Çelgin, Prof.Dr. Bedia Demirifl, Yrd.Doç.Dr. Hamdi fiahin, Arafl.Gör.Dr. Gürkan Ergin, Arafl.Gör. Aliye Erol-Özdizbay ve nci Türko lu na teflekkür ederim. Editör ve Yazar Prof.Dr. O uz TEK N
1HELLEN VE ROMA TAR H Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Eski Hellen uygarl n n kökenlerini oluflturan Kiklad Adalar, Minos ve Miken uygarl klar n n karakteristik özelliklerini aç klayabilecek; Girit Adas ndaki Minos uygarl n n neden günümüz Avrupa uygarl n n befli i olarak kabul edildi ini tart flabilecek; Minos ve Miken uygarl klar aras ndaki iliflkileri ve etkileflimi aç klayabilecek; Troia n n Tunç Ça uygarl n tan mlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Ege de Tunç Ça Kiklad Adalar Mermer idoller Girit Minos Knossos Saraylar Linear A ve B Miken / Akha Mykenai Kahramanlar Ça Agamemnon Troia Troia Savafl çindekiler Hellen ve Roma Tarihi Ege de Tunç Ça EGE DÜNYASI NIN SINIRLARI EGE DE TUNÇ ÇA I KRONOLOJ S K KLAD ADALARI VE KÜLTÜRÜ G R T ADASI VE M NOS UYGARLI I YUNAN STAN VE M KEN UYGARLI I TROIA
Ege de Tunç Ça EGE DÜNYASI NIN SINIRLARI Hellen uygarl n n kökenlerini oluflturan kültürlere geçmeden önce, bu uygarl klar n yer ald Ege co rafyas na göz atmak yararl olacakt r. Ege co rafyas ya da daha kapsaml bir ifade ile Ege Dünyas dendi inde, kabaca, Ege Denizi ne k y s olan ülkeler anlafl lmaktad r. Yunanistan, Makedonya ve Trakya ile Bat Anadolu, Ege Dünyas n n kapsam içindedir. Ege Denizi, kuzeyde Makedonya ve Trakya, bat da Yunanistan, do uda Bat Anadolu k y lar ve güneyde Girit Adas ile s n rl d r. Ege Denizi ndeki belli bafll adalar ise, kuzeyde Thasos (Tafloz), Samothrake (Semadirek), Imbros (Gökçeada), Tenedos (Bozcaada) ve Lemnos (Limni); Bat Anadolu k y lar na yak n olarak, kuzeyden güneye, Lesbos (Midilli), Khios (Sak z), Samos (Sisam), Kos ( stanköy) ve Rhodos (Rodos); Yunanistan a yak n adalar, kuzeyden güneye, Kuzey Sporat Adalar, Euboia (E riboz), Kiklad Adalar ve en güneyde Girit tir. Asl nda, yukar da adlar verilen adalardan Rhodos ve Kos, Anadolu nun güney-bat k y lar aç klar ndaki On ki Adalar (Dodekanesa) grubuna dahildir. Günümüzde, Ege Denizi ndeki adalardan Imbros (Gökçeada) ve Tenedos (Bozcaada) Türkiye s n rlar içinde kal rken, geri kalanlar Yunanistan s n rlar içindedir. Bu tablo bize, ilgilendi imiz co rafi alan n esas olarak Ege Denizi veya Ege havzas ile s n rl oldu u göstermektedir. Ancak, Eski Hellen Dünyas n n s n rlar, yukar da tan mlanan Ege Dünyas n n s n rlar n n çok ötesine uzanmaktad r. Ege göçleri, kolonizasyon ve Büyük skender in fetihleri Eski Hellen kültür ve uygarl n n neredeyse tüm Akdeniz e hatta Hindistan a kadar yay lmas na neden olmufltur. Dodekanesa: Eski Yunanca da Dodeka, on iki; nesa ise ada anlam na gelen nesos kelimesinin ço ul halidir. EGE DE TUNÇ ÇA I KRONOLOJ S Ege Dünyas, M.Ö. yaklafl k 3100 y l civar nda tarihöncesi ça lardan ç km fl ve Tunç Ça olarak adland r lan bir sürece girmifltir. Bu süreç yaklafl k M.Ö. 1100 civar nda tamamlan r. Ancak bu tarihler daha ziyade Girit ve Yunanistan için geçerlidir; Kikladlarda süreç daha önce (M.Ö. 1400 civar nda) son bulmufltur. Dönemin Tunç Ça olarak adland r lmas n n nedeni, bak r-kalay alafl m olan tunçtan yap lm fl eflyalar n ya da silahlar n Ege Dünyas nda görülmeye bafllamas d r. Fakat bu metal objeler nispeten nadir olup, daha çok toplumun üst tabakalar ndaki kiflilerin elindedir. Tunç Ça n n yaklafl k ilk bin y l lk Tunç Ça n kapsamaktad r. Tunç Ça, Girit te Minos, adalarda Kiklad, Yunanistan da ise Hellas olarak adland r l r. Örne in Yunanistan n lk Tunç Ça ndan söz edecek olursak, lk Hellas dememiz gerekecektir. Bat Anadolu da ise, Tunç Ça için herhangi bir
4 Hellen ve Roma Tarihi özel adland rma olmamakla birlikte, Troia belirleyici ve temsil edici bir rol oynamaktad r. Afla da, sadece, Ege deki Tunç Ça n n ana dönemleri ve kapsad klar tarihler gösterilmifltir. Asl nda her dönem kendi içinde üç alt evreye ve alt evreler de A veya B fleklinde alt bölümlere ayr lmaktad r; ancak bu alt evreler afla - da gösterilmemifltir. Tablo 1.1 Ege de Tunç Ça kronolojisi (Alt dönemler gösterilmemifltir). lk Tunç : M.Ö. 3100-2100 Orta Tunç : M.Ö. 2100-1700 Son Tunç : M.Ö. 1700-1100 Kyklades: Eski Yunanca da daire, çevresinde, çevreleyen anlamlar n tafl yan kyklos sözcü ünden türetilmifl olup kutsal Delos Adas n çevreleyen adalar ifade etmektedir. K KLAD ADALARI VE KÜLTÜRÜ Kiklad Adalar, günümüz Yunanistan n n siyasi s n rlar içinde kalmakta olup bu ülkenin güney-do u k y s aç klar nda yer al r. Bir adalar toplulu u olan Kikladlar da 200 den fazla ada oldu u tespit edilmifltir; ancak bunlar n çok büyük bir k sm, iskâna müsait olmayan bat k adalar n su yüzeyindeki zirveleri veya adac klard r. Eski Yunanlar n Kyklades olarak adland rd klar Kikladlara dâhil belli bafll adalar aras nda, kuzeyden güneye do ru, Kea, Andros, Tinos, Mykonos, Delos, Kythnos, Syros, Seriphos, Siphnos, Melos, Paros, Naksos, Amorgos, Sykinos, Ios, Santorini ve Anafi nin adlar n sayabiliriz. Adalar, kutsal Delos Adas etraf nda kümelenmifl olup bunlardan Melos ve Santorini (antik Thera) volkanik adalard r. Kiklad Adalar, Yunanistan n güney-do usundan Anadolu nun güney-bat s na bir köprü gibi uzanarak Yunanistan dan Anadolu ya ulafl m kolaylaflt r rlar. Kiklad Adalar ndaki kültüre iliflkin en önemli izler Neolitik ten sonraki kültür aflamas olan lk Tunç Ça na aittir (M.Ö. yak. 3000-2000). Melos Adas ndaki Phylakopi de, Kea Adas ndaki Ayia Irini de ve Thera Adas ndaki Akrotiri de ve Ios Adas ndaki Skarkos ta yap lan arkeolojik kaz lar, Kikladlar n Tunç Ça kültürünü daha iyi anlamam z sa lad. Kaz ve araflt rmalar, Geç Neolitik ve lk Tunç Ça- nda adalarda yaflayanlar n köy niteli indeki ufak yerleflmelerde iskân ettiklerini, kilden veya mermerden çanak-çömlek imâl edip kulland klar n, bu day ekip biçtiklerini, domuz, koyun ve keçi yetifltirdiklerini, bal kç l kla u raflt klar n ve ölülerini -baz lar n n içi taflla kaplanm fl- s çukurlara gömdüklerini göstermektedir. Tunç Ça, Kiklad Adalar nda Kiklad ad yla tan mlan r. Bu nedenle, Kiklad Adalar ndaki lk Tunç Ça için lk Kiklad veya Erken Kiklad dememiz gerekir. Karakteristik özelliklerinden dolay lk Kiklad Kültürü, Grotta-Pelos ve Kampos (her ikisi de lk Kiklad I), Keros-Syros ( lk Kiklad II), Kastri ve Phylakopi I (her ikisi de lk Kiklad III) olmak üzere befl kültür dönemine ayr lm flt r. Kikladlar uygarl na iliflkin herhangi bir yaz l belge bulunmad ndan, söz konusu uygarl a ait bilgilerimiz esas olarak arkeolojik buluntu ve kal nt lara dayanmaktad r. Adalardaki do al zenginlikler nedeniyle, buralarda yaflayanlar n nispeten refah içinde olduklar ve hatta de erli hammaddeleri ihraç ettikleri söylenebilir. Melos Adas, volkanik cam olarak da adland r lan obsidyen; Siphnos Adas, kurflun, gümüfl ve bak r; Paros ve Naksos adalar ise mermer ve z mpara minerali aç s ndan zengindi. Z mpara minerali mermer iflçili inde çok ihtiyaç duyulan bir hammaddeydi. Kiklad kökenli hammaddelerin, adalar d fl ndaki komflu ülkelerde imal edilen eflya ve eserlerde de kullan lm fl olmas, bu hammaddelerin adalardan d flar ya ihraç edilmifl oldu unu göstermektedir.
1. Ünite - Ege de Tunç Ça SORU S ORU 5 Kiklad Adalar kültürü esas olarak lk Tunç Ça kültürüdür. D KKAT D KKAT lk Tunç evrelerine adlar n veren Grotta, Naksos Adas nda; Pelos, Melos Adas nda; Kampos, Paros Adas nda; Kastri, Syros Adas ndad r. Kiklad Adalar ndaki lk Tunç Ça Kültürü nün en karakteristik buluntular mermer idolleridir; bu idollerden Paros Adas yak n ndaki Saliagos AMAÇLARIMIZ Adas nda çok dol: Çok tanr l miktarda bulunmufltur. Birkaç santimetreden bir metreye kadar de iflik boylarda AMAÇLARIMIZ dinlerde, tanr veya tanr çay temsil eden, karakteristik SIRA özellikleri S ZDE yap lm fl olan Kiklad mermer idollerinin yüzlerinde sadece burun gösterilmekte, tam olarak belli edilmemifl, kafllar, gözler ve dudaklar, do al minerallerden elde edilen boya ile be- Resim 1.1 K T A P sade, tap nma K amaçl T insan A P yap m nesne. lirtilmekteydi. Erke in tasvir edildi i örnekler varsa da idollerin ço- TELEV ZYON ait SORU mermer kad n TELEV ZYON Kiklad Kültürü ne SORU u, kad n temsil etmekteydi. Say - idolü. M.Ö. yak. ca önemli bir k sm n n mezarlarda 2600-2400. bulunmufl olmas, onlar n, daha ziyade ölüyle birlikte mezara b ra- (2008), res.15. D KKAT D KKAT NTERNET Kaynak: Neils NTERNET k lmak için imal edilmifl olduklar - n iflaret etmektedir. Gerek yukar - da sözünü etti imiz Kiklad kökenli hammaddelerin gerekse mermer idollerin Ege Denizi ndeki di er adalarda, Yunanistan n do usu ve güneyi ile Bat Anadolu da ele geçmifl olmas, bu kültürün etki alan - n ya da en az ndan d fl ülkelerle AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P iliflkisini göstermesi aç s ndan TELEV ZYON TELEV ZYON önemlidir. Kiklad Adalar kültürünü temsil eden idollere ve di er eserlere internet NTERNET yoluyla afla da belirtilen Museum of Cycladic Art web sitesinden ulaflabilirsiniz: http://www.cycladic.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=node&cnode=3 NTERNET Girit e yak n olan güneydeki Kiklad Adalar, M.Ö. yak. 1700 den itibaren (Orta Kiklad dönemi bafl ), Girit in etkisine girmeye bafllad. Thera Adas ndaki Akrotiri de yap lan arkeolojik kaz larda birkaç katl, duvarlar fresklerle süslü etkileyici bir yap ortaya ç kar ld. Kaz larda bulunan Linear A tablet parçalar ve freskler, adadaki Girit etkisini ve hatta egemenli ini göstermektedir. Orta Kiklad Dönemi nde, önceki dönemin mermer idollerinin aksine, bu kez geometrik bezemeli çanak çömlek dikati çekmektedir. Thera Adas ndaki volkanik patlama, bu yap n n da lav ve küller alt nda kalarak korunmas na neden olmufltu. Kaz larda insan iskeletlerine rastlan lmam fl olmas, burada yaflayanlar n kaçmaya f rsat bulabildiklerini göstermektedir. Kiklad Adalar Kültürü nün en tipik eserleri nelerdir ve ne amaçla yap lm fl olabilirler? G R T ADASI VE M NOS UYGARLI I Yunanistan n güneyindeki Mora Yar madas n n (Peloponnesos) yaklafl k 120 km güney-do usunda yer alan Girit Adas, ayn zamanda Ege Denizi nin güney s n r - SORU 1 SORU D KKAT D KKAT
6 Hellen ve Roma Tarihi SORU D KKAT n oluflturmaktad r. Do u-bat do rultusunda uzanan Girit, Ege adalar n n en büyü üdür. 250 km. uzunlu unda ve 50 km. geniflli indeki adan n yüzölçümü 8.300 km2 dir. Da l k bir fiziki yap s olan Girit teki en önemli da lar, bat dan do uya do ru, Beyaz Da lar, da Da ve 2500 metrelik zirvesiyle Dikte Da d r. Girit in en büyük ovas ise güneydeki Mesara Ovas d r. Bir k sm saray olarak tan mlanan yerleflim merkezleri ise daha ziyade adan n do u yar s ndad r. Girit te yaflayan halk n geçim kayna n n bal kç l k, tar m ve hayvanc l a dayal oldu u söylenebilir. En önemli tar msal ürünler aras nda bu day, zeytin, incir ve üzüm yer almaktayd ; hayvanc l k esas olarak koyun, keçi ve domuz besicili ine dayanmaktayd. Girit in en önemli merkezleri orta kesimin kuzeyinde, Knossos, güneyde Phaistos ve Hagia Triada, do uda Malia, Mokhlos, Gournia, Petras, Palaikastro ve Zakros tu. Bat yar s ndaki en önemli yerleflim ise Kydonia da (Khania) bulunmaktayd. Bu merkezlerden Knossos, Malia, Phaistos ve Petras ta birer saray bulunmaktayd. Ada hakk ndaki bu k sa giriflten sonra, art k, Eski Hellen uygarl n n ve dolay s yla günümüz Avrupa uygarl n n befli i olarak kabul edilen Girit uygarl na geçebiliriz. Kuflkusuz Girit e atfedilen Avrupa uygarl n n befli i yak flt rmas n n ard nda, rksal bir köken iddias de il, kültürel köken ya da kültürel miras aray fl oldu unu belirtmeliyiz. Giritliler, Hint-Avrupa dil grubuna yabanc olan bir dil konufluyorlard ve bu nedenle kendilerinden çok daha sonraki bir uygarl a damgas n vuran Eski Hellenlerin atalar de illerdi. Tunç Ça Giritlilerinin etnik kökeni henüz aç klanamam fl olsa da, adaya ilk yerleflenlerin, olas l kla Paleolitik Dönem sonunda veya Neolitik Dönem bafllar nda Anadolu dan gelmifl olabilecekleri ileri sürülmektedir. Girit Adas nda, kimi bilim adamlar na göre birdenbire ortaya ç kan bu uygarl k, kültürel kayna n nereden al yordu? Olas l kla o dönemde en parlak dönemlerini yaflayan Mezopotamya ve M s r kültürleri, Yak n Do u ve Kuzey Afrika arac l yla Girit e ulaflm flt. Böylece Orta Tunç Ça n n ilk evrelerinde, yani M.Ö. 2. biny l bafllar nda, Girit te, ihtiflaml saraylarla temsil edilen yüksek bir uygarl k ortaya ç kt ve bu uygarl k Orta Tunç Dönemi boyunca önemini ve etkisini sürdürdü; Geç Tunç Ça yla birlikte ise çöküfl süreci bafllad. Homeros un lyada Destan nda (XIX.172-179) Knossos ve Kral Minos un adlar geçmektedir. lyada Destan nda Knossos tan Girit in en büyük kenti olarak söz edilmekte; Minos adl kral n n da Zeus ile sohbet edecek kadar güçlü oldu- u vurgulanmaktad r. Yunan tarihçi Thukydides ise, Girit in, denizlere ilk hükmeden Kral Minos un yurdu oldu unu anlatmaktad r (Thuk. I.4). Thukydides, Minos un bu gücünü, thalassokrasi ile ifade etmektedir. Ancak Thukydides in, kendisinden nerdeyse 1000 y l önce yaflam fl bir krala iliflkin yarg s, gerçek ile mitoloji aras nda SIRA bir yerlerdedir. S ZDE Adada kaz yapan Sir Arthur Evans, Girit in Tunç Ça uygarl n, adan n efsanevi kral Minos tan dolay, Minos Uygarl olarak adland rm flt. Çünkü, bu uygarl k Yak n Do u ve Avrupa n n eski uygarl klar na benzemiyordu; kendine özgü bir karakteri vard. Böylece, Girit in Tunç Ça uygarl, Erken Minos, Orta Minos ve Geç Minos olarak tan mland ; her biri kendi içinde alt bölümlere de SORU ayr ld : Orta Minos I, Orta Minos II, Orta Minos III gibi. Thalassokrasi, D KKAT Eski Yunanca bir sözcük olup Denizlere egemen olmay ifade etmektedir. Girit te Orta Tunç (Orta Minos), iki dönem alt nda incelenir: a) lk Saraylar Dönemi (M.Ö. 1900-1700) b) Yeni Saraylar veya kinci Saraylar Dönemi (M.Ö. 1700-1450) AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON
1. Ünite - Ege de Tunç Ça 7 Resim 1.2 Knossos Saray n n plan. Bat Avlusu 1 4 3 9 Orta Avlu 6 8 7 Kaynak: Pomeroy ve di erleri (1999), res.1.1a. 1. Bat Reva (sundurma) 2. Tören Koridoru 3. Saray Mabedi 4. Merdivenli Revak 5. Taht Odas 6. Büyük Merdiven 7. Çifte Balta Salonu 8. Kraliçe nin Odas 9. Sütunlu Hol 10. Depo Odalar Kuzey 0 10 20 30 40 50m Kal nt lar bugünkü Heraklion a yak n bir yerde bulunan Knossos taki saray ilk olarak M.Ö. 1900 civar nda infla edilmeye bafllanm flt. Fakat saray n temelleri alt nda Neoliti e kadar giden daha eski yerleflme tabakalar vard r. Girit saraylar na model oluflturan prototiplere bir örnek, Girit in güney-do u k y s nda yer alan Myrtos tur. Yap lan arkeolojik kaz larda avlusu, oturma odalar, mutfaklar, depolar, atölyeleri ve bir ibadet mekân n n oldu u yaklafl k 100 odal büyük bir yap kompleksi ortaya ç kar lm flt r. Ancak baz bilim adamlar, Myrtos un Girit saraylar n n prototipi olmad n, befl-alt büyük ailenin bir arada yaflam n sürdürdü ü büyükçe bir mekân olarak görmektedirler. Ancak flunu da belirtmeliyiz ki, saray sözcü ü baz bilim adamlar taraf ndan ihtiyatla kullan lmakta, saray yerine avlu merkezli yap kompleksi veya merkezi avlulu yap lar gibi deyimlerin kullan lmas tercih edilmektedir. Sir Arthur Evans n Knossos ta gerçeklefltirdi i kaz lar, saray n mimarisi ve sanat hakk nda çok fley ö renmemizi sa lad. Yunanistan da oluflan Akha (Miken) sanat da Girit sanat ndan etkilenmiflti. Girit saraylar genelde iki katl yd ; çok say da odalar ve avlulardan oluflan Knossos saray âdeta bir labirenti and r yordu. Bu nedenle, Theseus ve Minotauros canavar efsanesine konu olmufltu (Bkz. Okuma Parças ). Saraylar n etraf, Yak n Do u saraylar n n aksine, surla çevrili de ildi; bir ada uygarl olmas nedeniyle Giritliler savunma gereksinimi duymam fl olmal yd lar. Saraylar n duvarlar çeflitli konular n ifllendi i fresklerle süslüydü.
8 Hellen ve Roma Tarihi Girit in kuzey-do usundaki Malia Saray ile Suriye deki Mari Saray n n benzerli inin dikkat çekici olmas, Girit saraylar n n Yak n Do u daki örneklerden ilham al narak infla edilmifl oldu unu iflaret etmektedir. M.Ö. yak. 1700 civar nda yani Orta Minos II Dönemi sonunda, ilk saraylar kesin olarak bilinmeyen bir nedenle (istila, deprem veya saraylar aras ndaki fliddetli bir savafl) yak l p y k lm fl ve hemen ikinci kez daha büyük ve daha görkemli olarak infla edilmiflti. Bu dönem Yeni Saraylar veya kinci Saraylar Dönemi olarak adland r lmaktad r. Arthur Evans n Knossos ta kaz yapt saray da bu dönemin saray d r. Saraylar n etraf nda sur bulunmad ndan, merkezden d flar ya do ru bir yap lanma ve geliflim söz konusudur. Yeni saraylarda, dikdörtgen planl merkezi avlu etraf nda kümelenen çok say daki oda ile depolar n tasar m ve günefl fl n n binan n içeri girmesini sa layan fl k kuyular, yani ufak avlular, en dikkat çekici unsurlard. Bat avlusu da yeni saraylar döneminin bir özelli iydi ve Girit in di er saraylar nda da mevcuttu. Bu dönemde, içlerinde iri küplerin yer ald dar uzun depolar art k saray n içine al nm flt. Küplerde hububat, zeytin, zeytinya ve flarap saklan yordu. M.Ö. 1450/1400 civar nda ise deprem, volkanik patlama veya istilâ gibi nedeni tam olarak bilinemeyen son bir felaketten sonra adadaki saraylarda yeniden fakat daha büyük bir y k m söz konusu oldu. Bu tarihten sonra Girit uygarl nda bir çöküfl bafllad. Y k ma neden olarak Thera (Santorini) adas ndaki yanarda n patlamas ve birbirini izleyen yüksek fliddette depremler gösterilmektedir. Ancak, son yap lan araflt rmalar n fl nda, bilim adamlar Thera Adas ndaki volkanik patlaman n M.Ö. 15. yüzy l n ikinci yar s nda de il, M.Ö. 17. yüzy l n sonlar nda gerçekleflti ini öne sürmektedirler. Bu demektir ki, yeni saraylar n y k m nedeni Thera daki volkanik patlama olamazd ; çünkü saraylar patlamadan neredeyse 200 y l sonra y - k lm fllard. Bu dönem ayn zamanda Yunanistan daki Akhalar n güçlü oldu u bir dönemdi. Bir görüfle göre, Girit in bu zor durumunu f rsat bilen Akhalar da aday istila etmifl olabilirlerdi. Bu son y k mdan adada yaln zca Knossos ayakta kalabilmiflti. Bu nedenle Knossos için, bir Üçüncü Saray Dönemi nden söz etmek yanl fl olmayacakt r. Giderek zay flayan Knossos, M.Ö. 13. yüzy l n sonlar nda tamamen terk edildi. Geç Minos Dönemi olarak tan mlanan M.Ö. 2. biny l n ikinci yar s nda vazo süslemelerinde, fresklerde ve yaz da görülen baz özellikler, o dönemde Yunanistan daki Akha kültürü ile benzerlik gösterdi inden, adaya Yunanistan dan bir Akha göçünün oldu u düflünülebilir. Bundan böyle Ege de liderlik, Minos Girit inden Miken liderli indeki Yunanistan a geçti. Girit Adas nda ne tür bir yönetim oldu u kesin olarak bilinmiyor. Fakat egemen görüfl, adan n -en az ndan Yeni Saraylar Dönemi nde- esas olarak Knossos tan yönetildi idir. Knossos taki kral, dinsel gücü de elinde tutuyordu. Bu nedenle, Minos olarak adland r lan Girit kral n n, bir tanr -kral kimli ini tafl d da ileri sürülmektedir. Girit in Tunç Ça kültürü - mimari, vazo sanat, heykeltrafll k ve resim sanat - n n gösterdi i gibi- Eski Hellen uygarl n n çekirde ini oluflturmaktad r. Fakat, yukar da vurgulad m z gibi, bu çekirdekte o dönemde yüksek bir uygarl yaflayan Yak n Do u uygarl klar n n pay n da göz ard etmemek gerekir. Nitekim, arkeolojik araflt rmalar, Girit in M.Ö. 2. biny l n bafl ndan itibaren Suriye deki Ugarit ve M s r ile ticari iliflkilerinin oldu unu ortaya koymufltur Uluburun ve Gelidonya bat klar, o dönemdeki uluslararas ticaretin kan tlar d rlar. Ayr ca dönemin diplomatik dili olan Akkadça yaz lm fl Amarna mektuplar nda Girit ten M s r firavununa veya firavun taraf ndan Girit e gönderilen arma anlar n adlar vard r. Ar-
1. Ünite - Ege de Tunç Ça ma an de ifl-tokuflu, diplomatik iliflkilerin en erken uygulamas olarak kabul edilebilir. M s r fresklerinde ve kabartmalar nda, d fl ülkelerden firavuna vergi olarak gönderilen arma anlar tafl yan elçiler resmedilmifltir; elçiler aras nda Giritliler ve Akhalar (Akhaioi) da bulunmaktad r. Hatta, M s r firavunu III. Amenhotep in vasallar olarak an lan bu kiflilerin adlar hiyeroglif yaz s yla yaz l d r. Tunç Ça arma an repertuar aras nda çeyizler birinci s ray almaktad r. Lüks mallar n varl, Girit in d fl ülkelerle diplomatik ba na ve ticari iliflkilerine kan tt r. Giritliler d fla aç l mda öyle ileri gitmifllerdi ki Peloponnesos aç klar ndaki Kythera Adas nda bir koloni bile kurmufllard. Güney Kiklad Adalar n da egemenlik alt na ald klar, buralarda ele geçen Girit kökenli veya Girit üslubunda yap lm fl SIRA buluntularla S ZDE sabittir. Thera Adas ndaki Akrotiri de yürütülen kaz lar, adadaki Minos varl n do rulamaktad r. Ayr ca, Akhalar n (Mikenlerin) Anadolu nun güçlü devleti Hititler ile iliflkisi oldu u da muhakkakt r. Hitit metinlerinde geçen Ahhiyava, olas - l kla Akhalar n ülkesi (Akhaia); Millavanda / Milawata ise, o zamanlar Akha yerleflmesinin bulundu u SORU Miletos tu. 9 SORU M s rl lar, Girit Adas na Keftiu diyorlard. D KKAT D KKAT Girit te iki tür yaz kullan l yordu: M.Ö. 2 biny l n bafllar nda hiyeroglif (piktografik yaz = resim yaz s ), M.Ö. 1600 lerden sonra ise bir tür çizgi yaz s olan Line- ar A yaz s. Knossos ta ele geçen ve M.Ö. 1450 lerden sonraya tarihlenen Linear B yaz s n n ise Girit e de il, fakat Yunanistan daki Akhalara özgü AMAÇLARIMIZ bir yaz oldu u anlafl lm flt r. Çünkü, Linear A yaz s, Girit in baflka merkezlerinde de bulunmas na karfl l k, Linear B yaz s Knossos ve Kydonia (Khania) d fl nda ele geçmemifltir. Oysa Yunanistan daki Akha merkezlerinde, örne in, Mykenai ve K Pylos ta T A P çok say da K T A P Linear B yaz l tablet ele geçmifltir. Ele geçen tabletlerden ç kan bir sonuç da, Girit te önce hiyeroglif yaz s n n, sonra da Linear A yaz s n n kullan lm fl olmas d r. M.Ö. 1450 civar nda Yunanistan dan gelen Akhalar, Girit i istila TELEV ZYON etmifllerdi ve ada TELEV ZYON Knossos tan yönetilmeye bafllanm flt. Akhalar, Giritlilerin kulland Linear A yaz - s n kendi dillerine uydurarak Linear B yi oluflturmufl olabilirlerdi. Yeni yaz sistemi k sa süre sonra Yunanistan daki Akhalarca da benimsendi. Nitekim, saraylardaki fresklerde ve vazo resimlerinde görü- NTERNET NTERNET Resim 1.3 len üslup de ifliklikleri ile di er baz veriler de Akhalar n adaya geldiklerine iflaret Çift ar formunda etmektedir. Linear A yaz s henüz çö- alt n kolye Minos mücevhercili inin zülememifltir; Linear B yaz s ise, ngiliz en güzel mimar Michael Ventris in çabalar yla çözülmüfltür. örneklerindendir. Girit te kullan lan Linear A ya- Malia, Khryssolakkos ta z s n esas olarak tabletlerden tan maktay z; papirüs ve parflömen gibi dayan ks z 2. biny l n ortas. bulunmufltur. M.Ö. yaz materyalleri günümüze ulaflmad ndan, bu tür materyalin Girit teki kullan - Kaynak: Stokstad, (1995), s.137. m na dair bilgimiz bulunmamaktad r. Mühür ise Girit te lk Minos döneminden iti- baren kullan lmakta olup Orta Minos Dönemi nde daha yayg nd r. SORU SORU Linear A veya B yaz s terimlerindeki linear sözcü ü çizgi veya çizgisel D KKAT anlam n tafl maktad r; bu nedenle bu yaz Çizgi Yaz s A veya B olarak da adland r lmaktad r. D KKAT AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
10 Hellen ve Roma Tarihi 2 Kaz larda ele geçen eserler, Girit te geliflkin bir metal iflçili i, mücevhercilik, vazo ve resim sanat n n varl n ortaya koymufltur. Çiftçilik ve zanaat n da ekonomideki yeri büyüktü; koyun ve keçi yününe dayal olan tekstil, endüstriyel bir alan olmufltu. Devlet ekonomisi, di er Yak n Do u devletlerinde oldu u gibi, tar m ve hayvanc l a dayal ürünlerin sarayda (veya tap nakta) toplan p, daha sonra -toplumdaki hiyerarflik yap lanmaya göre- yeniden da t m fleklindeydi. Bu ekonomik yap, yeniden da t mc saray veya tap nak ekonomisi olarak da adland r lmaktad r. Din, Tunç Ça Giritlileri için de vazgeçilmezdi; öteki Eskiça toplumlar nda oldu u gibi, dinin yaflamdaki rolü çok önemliydi. Giritliler esas olarak do a tanr lar na tap yorlard. Saray içindeki bir mekân, tap nak olarak kullan labildi i gibi, da larda da ibadet mekânlar vard. Da lardaki ibadet mekânlar doruk tap naklar ve ma aralar idi. Da lar n doruklar na yak n çok say da tap nak keflfedilmifltir. Ancak, her ne kadar doruk tap na dense de, ço u, da lar n en yüksek noktalar nda de ildi. Önemli olan, belli bir yükseklikten afla daki yerleflimin görülebilmesi ve ayn flekilde afla dan da tap na n görülebilmesiydi. Doruk tap naklar nda ele geçen alt ndan yap lm fl minik çifte baltalar ve Linear B tabletleri, bu tap naklar n yaln zca halk n afla tabakalar n n de il, saray mensuplar n n da ibadet mekân oldu unu göstermektedir. Bu tap naklara b rak lan kilden adak eflyalar aras nda çiftçilere yararl ufak hayvanlar n modelleri ile sa l na kavuflmas istenen kol ve bacak gibi insan uzuvlar da bulunmaktayd. Doruk tap naklar n n yan s ra ma aralar da ibadet yeri olarak kullan lm flt. Girit saraylar n n etraf n n surla çevrili olmamas n n nedenini aç klay n z. YUNAN STAN VE M KEN UYGARLI I Yunanistan, t pk talya gibi, Avrupa dan Akdeniz e do ru uzanan bir yar madad r; bat s nda Ion Denizi, do usunda Ege Denizi, güneyinde ise Akdeniz ile s n rlanm flt r. SORU Da l k bir ülke SORU olan Yunanistan da verimli tar msal alanlar oldukça azd r. En yüksek da lar aras nda, ülkenin kuzeyine do ru, kuzey-güney do rultuda uzanarak Tesalya ile Epeiros bölgelerini ay ran Pindos Da lar n ; Yunanistan n kuzey-do usundaki D KKAT D KKAT Olympos u ve orta kesimin do usuna do ru, Othrys Da n sayabiliriz. 2900 m.yi aflk n zirvesiyle Olympos, Yunanistan n en yüksek da d r. Peloponnesos taki Taygetos Da ise Olympos ve Pindos un ard ndan Yunanistan n en yüksek üçüncü da d r. Yunanistan daki rmaklar, birkaç d fl nda genellikle k sad r. Belli bafll rmaklar aras nda Akheloos, Haliakmon, Aksios ve Alpheios say labilir. Ayr ca, ayn ad tafl yan farkl AMAÇLARIMIZ rmaklar da vard r. Örne in, Penios ad n tafl yan iki rmak bulunmak- AMAÇLARIMIZ ta olup biri Tesalya da di eri de Peloponnesos ta yer almaktad r. K T A P Yunanistan, K T da lar n A P do al olarak böldü ü bölgelere ayr lm flt. Bu bölgeler kuzeyden güneye, bat k y lar na yak n olarak Epeiros ve Akarnania; iç kesimde, Tesalya; güneyde, Korint Körfezi nin kuzeyinde, Aitolia, Phokis ve Boiotia; körfezin do usunda, Attika; ülkenin güneyindeki Peloponnesos Yar madas nda ise, kuzeyde Akhaia; bat da, Elis; güneyde, Messenia ve Lakonia; iç kesimde, Arkadia; do u- TELEV ZYON TELEV ZYON da, Argolis tir. Yunanistan, da l k bir ülke oldu undan, yaflam ve yerleflim koflullar insanlar NTERNET daha çok oval k NTERNET ve k y kesimlere yerleflmeye zorlam flt r. Bunun sonucu olarak denizcilik, Eski Hellen ulusunun en önemli faaliyet alanlar ndan birini, belki de bafll cas n oluflturmufltur. Tunç Ça, Yunanistan da, Hellas olarak adland r lmaktad r. Bu nedenle Tunç Ça n n ilk evresi için lk Tunç Dönemi yerine, lk Hellas Dönemi ifadesi kullan l-
1. Ünite - Ege de Tunç Ça maktad r. Yunanistan n Argolis bölgesinde yer alan Lerna esas olarak lk Tunç Ça- yla (M.Ö. 2500-2200) temsil edilmektedir. Lerna da ortaya ç kar lan yap n n çat - s kiremitlerle kapl oldu undan, yap ya, Kiremitli Ev ad verilmifltir. ki katl ve megaron planl yap n n olas l kla saray ya da idare merkezi gibi bir ifllevi vard. Yunanistan, M.Ö. 2. biny l n bafl nda (ayn zamanda Orta Tunç Ça n n da bafllang c ), bir görüfle göre Karadeniz in kuzeyinden, bir görüfle göre ise do udan, yani Anadolu dan gelen ve Akhalar veya Akhaial lar (Akhaioi), olarak adland - r lan, Eski Yunanca konuflan Hint-Avrupal bir halk n istilas na u rad. Hint-Avrupa dil grubunu oluflturan halklar n Ari rktan oldu u ve kökenlerinin Karadeniz in kuzeyinde, Orta Asya steplerinde bulundu u ileri sürülüyordu. 19. yüzy l n bu rkç yaklafl m, üstün rk varsay mlar n n geçerli ini yitirdi i günümüzde art k kabul görmemektedir. Akhalar n konufltu u Yunanca, Aiol ve Ion lehçelerinden olufluyordu. O dönemde Yunanistan da yaflayan Pelasglar, yeni gelenlere boyun e mek zorunda kald lar. Akhalar n istilas, M.Ö. 2000-1700 y llar aras ndaki bir dönemde, Yunanistan n içine yavafl yavafl nüfuz ederek oldu. Yunanistan, ülkenin o dönemdeki sakinlerinden dolay Akhaia olarak an lmaya baflland. Akhalar, M.Ö. 2. biny l n ortalar ndan itibaren Yunanistan da yüksek bir uygarl k meydana getirdiler. Bu dönem, Girit in Üçüncü Saray Dönemi ne (M.Ö. 1450-1200) ya da Ege Dünyas n n Son Tunç Ça na (Geç Hellas) denk düflmektedir. Son y llarda yap lan karbon 14 ve dendrokronoloji ölçümleriyle Son Tunç Ça n n bafl M.Ö. yak. 1700 e çekilmifltir. M s r, Mezopotamya, K br s, Anadolu ve en fazla Girit ile ticari ve kültürel iliflkileri oldu u anlafl lan bu uygarl k, en güçlü temsil edildi i yer olan Argolis Bölgesi ndeki Mykenai kentinden dolay Mykenai ya da Miken Uygarl olarak da adland r l r. Akhalar; saraylar, kaleler SIRA ve S ZDE an tsal mezar yap lar yla o dönemdeki Yunanistan ve Ege nin en güçlü uygarl na damgalar n vurdular. M.Ö. 16.-15. yüzy llar (Geç Hellas I-II) Akha uygarl n n Sarayöncesi veya Erken Saraylar Dönemi ni kapsar. Akhalar n parlak dönemi olan M.Ö. 14. ve 13. yüzy llar (Geç Hellas IIIA-B) büyük saraylar n infla edilmifl oldu u bir dönemdir ve SORU ayn zamanda Kahramanlar Ça olarak an l r. Akha ve Miken sözcükleri ayn toplumu ve uygarl ifade etmektedir; D KKAT farkl anlamlar yoktur. SORU D KKAT 11 Tarihleme yöntemleri: Karbon 14, karbon içeren arkeolojik buluntulardaki (a aç parças, odun kömürü, bitki, tah l, kumafl, deri, kemik vb.) radyoaktif karbon 14 izotopunun yo unlu unun ölçülmesine dayal bir tarihleme yöntemidir. Dendrokronoloji ise a aç halkalar n n say lmas yla yap lan tarihleme yöntemidir. Akhalar, her biri kendi saray-kalelerinde hüküm süren feodal beylikler halinde yafl yorlard. Mykenai d fl ndaki önemli Akha merkezleri aras nda Tiryns, Midea, Pylos, Thebai, Orkhomenos, Atina ve Gla y gösterebiliriz. Bunlardan AMAÇLARIMIZ ilk üçünde ortaya ç kart lan saraylar n çekirde ini megaron ad verilen dikdörtgen planl AMAÇLARIMIZ bir yap oluflturuyordu. Girit in aksine Akha saraylar sur duvar ile çevriliydi. Akhalar dan sonra Yunanistan halk n oluflturan Arkaik ve Klasik Ça Yunanlar, K T Abir P insan n tafl yamayaca büyüklükte iri tafllarla infla edilmifl olan bu duvarlar n mitolojik dev- K T A P yarat klar olan Kykloplar (Kyklopes) taraf ndan infla edildi ine inan yorlard. Akha saraylar n n ifllevi Minos saraylar n n ifllevine benziyordu. Yönetim TELEV ZYON merkezi olmas - TELEV ZYON n n yan s ra törenlerin yap ld yer, üretim ve yeniden da t m merkezi ile tüketim fazlas n n depoland yerdi. Mykenai daki saray, kuyu mezarlar ve kubbeli mezarlar (tholos lar) burada aristokrat kral hanedan n n hüküm sürdü üne iflaret etmektedir. Mykenai daki saray n ana kap s n n lentosu üzerinde yer alan kabartmalarda NTERNET NTERNET antithetik (karfl l kl ) pozda betimlenmifl iki aslan, saray koruyucu (apotropeik) bir imaj veriyordu ve olas l kla Ana Tanr ça y temsil ediyordu. Bu aslanl kap y, Hitit baflkenti Hattufla daki (Bo azköy) aslanl kap ile karfl laflt rmak mümkündür.
12 Hellen ve Roma Tarihi 3 Minos saraylar SIRA ile S ZDE Miken saraylar aras nda savunma aç s ndan fark ya da benzerlik var m d r? Resim 1.4 Akhalara SORU ait alt n mask. Mykenai daki 5 SORU no.lu kuyu mezarda bulundu. D KKAT Mykenai da kaz yapan H. D KKAT Schliemann mask n SIRA Agamemnon a S ZDE ait oldu unu düflünmüfltü. Bu tür masklar ölünün AMAÇLARIMIZ yüzüne konuyordu. M.Ö. 2. biny l n ortas. AMAÇLARIMIZ Kaynak: Harris (2000), K T A P s.15. TELEV ZYON NTERNET Tholos: Yuvarlak ve tonozlu yap lara verilen add r. SORU K T A P Erken dönemlerin yönetici s n f - na ait mezarlar (M.Ö. 16. yüzy l), bir kuyu gibi toprak yüzeyinden derine kaz lm fl olmalar ndan dolay kuyu mezarlar olarak bilinirler. Kuyu mezarlar iki grup halindeydi ve her ikisi de duvarla çevrilmiflti. Bu nedenle literatüre, A Mezar Halkas ve B Mezar Halkas olarak geçmifllerdir. A Mezar Halkas, 1876 da H. Schliemann taraf ndan, B Mezar Halkas ise 1952 de Yunan arkeologlar taraf ndan bulundu. A Mezar Halkas ndaki mezarlar M.Ö. 1570-1500 aras na tarihlenirken, B Halkas M.Ö. 1650-1550 aras na tarihlenmektedir; bu du- TELEV ZYON rumda B Halkas, A Halkas ndan daha eskidir. Sur duvar n n içinde yer alan A Halkas nda 6 mezar; surun d fl nda yer alan B Halkas nda ise irili ufakl 24 mezar ortaya ç kar lm flt r. Mezarlara tek gömü yap lmam fl, ayn aile ve sülale mensuplar da NTERNET gömülmüfltür. nsan iskeletleri ve buluntular n incelenmesinden, söz konusu mezarlar n kuflaklar boyunca kullan lm fl olduklar anlafl lmaktad r. Mezarlarda ele geçen eserler aras nda alt n masklar, de erli metal ve tafllardan mücevherler, metal ve seramik çanak çömlekler vard r. Bu eflyalar n bir k sm Girit, K br s, M s r, Mezopotamya, Suriye, Anadolu ve Bat Avrupa dan ithal edilen de- erli metal ve tafllardan yap lm fllard. Mezarlarda ele geçen eserlerin Girit etkisi göstermesi, o dönemde Yunanistan n Girit ile olan ba lar n aç a vurmas aç s ndan kayda de erdir. Daha sonra, olas l kla M.Ö. 16. yüzy l n sonunda ortaya ç kacak olan kubbeli (veya tonozlu) tholos mezarlar n en önemlileri ise içinde bulunan de erli eserlerden dolay yanl fl olarak Atreus Hazine Binas olarak adland - r lan mezar yap s ile Klytemnestra mezar yap s d r. Bu mezarlara dromos denen dar uzun bir koridor ile girilmekte ve bu koridorun sonunda dairesel planl mezar odas yer SIRA almaktad r; S ZDE mezar odas n n çat s tonozla kapat l yordu. Tamamlanm fl ve içine gömü yap lan mezar odas n n ve önündeki giriflin üzeri t pk bir tümülüs gibi toprakla örtülüyordu. Atreus mezar odas yaklafl k 15 metre çap nda ve yaklafl k 13 metre yüksekli indedir. Krali veya soylu s n fa mensup kiflilere ait olan tholos mezarlar yüzy llar önce soyulmufl olmalar na ra men birkaç soyulmadan günümüze SORU ulaflabilmifltir. D KKAT Atreus Hazine D KKAT Binas, gerçekte bir mezar yap s d r. Sosyal ve siyasal yap s hakk nda Homeros destanlar na çok fley borçlu oldu umuz bu yüksek uygarl k, M.Ö. 13. yüzy l n ikinci yar s nda kuzeyden gelen istila- AMAÇLARIMIZ c lar n bask s sonucu zay flam fl ve Ege Göçü olarak an lan bu istilan n son dalgas n oluflturan Dorlar taraf ndan da M.Ö. 1200-1150 civar nda tamamen ortadan AMAÇLARIMIZ kald r lm flt r. Bu nedenle M.Ö. 12. ve 11. yüzy llar (Geç Hellas IIIC) Saraylar Son- K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON
1. Ünite - Ege de Tunç Ça 13 ras Dönem olarak da adland r lmaktad r. Çünkü Akha saraylar eski önemlerini yitirmifller, y k lm fllar ve terkedilmifllerdir. Fakat Akhalar n çöküflü sorunu bilim dünyas n meflgul etmeye devam edece e benziyor. Bu nedenle, her ne kadar bu olay n nedeni olarak Dorlar gösterilse de, yeni teoriler üretmek her zaman mümkündür. Nitekim son y llarda ileri sürülen bir görüfle göre, esas yurtlar Tesalya olan organize topluluklar (Deniz Kavimleri), denizden yapt klar ak nlar sonucu Akha merkezlerini çökertmifllerdi. Akha merkezlerinde soylular ve iktidar sahipleri saray ve kalelerde hüküm sürerken; damos olarak tan mlanan halk, bunlar n çevresindeki evlerde ya da k rsaldaki çiftliklerde yafl yordu. Halk n en alt s n f n kuflkusuz köleler oluflturuyordu. Kral, vanaks, yan nda çal flan ve orduya komuta eden kifli ise lavagetas ad n tafl - yordu. fllevini bilmedi imiz ancak dini bir zümreyi temsil etti i düflünülen telestai denen bir grup da vard. Ad n bildi imiz en ünlü Akha kral, Troia seferini de yöneten Agamemnon dur. Akha krall klar n n, önceden düflünüldü ü gibi feodal bir yap ya de il, merkeze ba l bir karaktere sahip oldu u görüflü a rl k kazanm flt r. Odak noktas n saray n oluflturdu u ekonomik yap, Girit teki Minos dönemi ekonomisiyle benzerlik göstermektedir. Tar m ve hayvanc l a dayal ekonomide, yeniden da t mc saray ekonomisi uygulan yordu. Kuflkusuz ekonomi sadece tar m ve hayvanc l ktan ibaret de ildi; zanaatkârlar n da önemli rolü vard. Miken saray ekonomisinin önde giden iki endüstri kolundan biri koyun ve keçi besicili ine ba l olarak geliflen tekstil, di eri ise metal iflçili iydi. Zeytinya, flarap, parfüm ve çanak çömlek imalat ile dericilik de endüstriyel alanlard. Linear B tabletlerinde erkeklerin mesleklerine iliflkin bilgiler de yer almaktad r: marangozlar, tafl ustalar, tunç, demir ve alt n iflçili inde çal flan ustalar, yay ve silah imalatç lar, deri ustalar, parfüm imalatç lar, doktorlar. Akhalar, arkeolojik kaz larda ortaya ç kart lan buluntular n gösterdi ine göre özellikle metal iflçili i ve mücevher yap m nda ustayd lar; bak r K br s Adas ndan, gümüfl ve kalay Attika bölgesinden, alt n Trakya ve Do u dan sa l yorlard. Akhalar, Do u ve Bat Akdeniz k y lar nda ve Bat Anadolu da da ticaret kolonileri kurarak yay lmac bir politika izlemifllerdir. Yunanistan d fl nda ele geçen Miken eserleri bunu kan tlamaktad r. Nitekim, tahta at hilesiyle ünlü Troia Savafl da (M.Ö. yak. 1300 y llar ), Akhalar n kuzeybat Anadolu da bir üsse sahip olmak ve böylece Karadeniz e aç lma arzular n gerçeklefltirebilmek için verdikleri mücadelenin bir sonucudur. Troia Savafl kimler aras nda olmufltur? 4 Tunç Ça nda Ege ve Akdeniz ticaretinin önemine Girit Adas ve Minos Uygarl bafll alt nda de inmifltik. Tunç Ça n n sonlar na gelindi inde ticaretin boyutu hakk ndaki bilgilerimiz artmaktad r. Sikkenin henüz icat edilmedi i bu dönemlerde ticaretin en önemli araçlar alt n ve gümüfl gibi de erli SORU metallerdi. Ayr - SORU ca mal de iflimi de önemli bir yer tutuyordu. Fakat Tunç Ça devletlerinin hükümdarlar ya da aristokratlar aras nda en s k rastlanan de iflim türü, arma an de ifltokufludur. ktidar de ifliklikleri, evlilikler, resmi törenler ile tap nak ve saray infla- D KKAT D KKAT s gibi önemli olaylar kutlamak için devlet hükümdarlar ya da ileri gelenleri birbirlerine arma anlar gönderiyorlard. Anadolu nun güneyinde, SIRA Kafl S ZDE ile Kemer aras ndaki k y fleridi üzerindeki Uluburun ve Gelidonya Burnu aç klar nda ortaya ç - kart lan Tunç Ça bat k gemilerinde ele geçen eflyalar, Do u Akdeniz ve Ege deki deniz ticaret trafi inin yo unlu unu gözler önüne sermifltir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON
14 Hellen ve Roma Tarihi Akhalar n, yukar da da de indi imiz gibi, günümüz bilim adamlar taraf ndan Linear B olarak adland r lan ve soldan sa a do ru yaz lan bir yaz lar vard. Bu yaz, 1952 de Michael Ventris ve John Chadwick taraf ndan çözülmüfl ve Eski Yunanca n n arkaik formu oldu u anlafl lm flt r. Linear B yaz l tabletlerin içerdi i metinler tarihi veya edebi nitelikte belgeler de ildir; birtak m listeler fleklinde düzenlenmifl envanter kay tlar ndan ibarettir. Carl Blegen in Pylos ta buldu u Linear B tablet arflivi M.Ö. 1200 civar na tarihlendirilmektedir. Bu arfliv sayesinde Miken saray yönetimi, ekonomisi, toplumsal yap s hakk nda çok fley ö reniyoruz. Linear B tabletlerinde Miken tanr ve tanr çalar n n adlar da geçmektedir. Örne in, Zeus, Hera, Poseidon, Hermes, Athena, Artemis, Apollon, Ares ve Dionysos gibi belli bafll tanr lar n adlar n bu metinler sayesinde ö reniyoruz. Bu tanr lar Homeros destanlar ndaki Hellen tanr lar yla benzerlik göstermektedir. Troia: Hitit metinlerindeki Wilufla, Homeros ta Ilios olarak geçmektedir. TROIA lk Tunç Ça nda Anadolu daki önemli merkezler aras nda Troia ilk s ray almaktad r. Troia n n I. - IV. tabakalar lk Tunç Ça na iliflkindir (M.Ö. 3. biny l). Bir kale görünümündeki lk Tunç Ça Troia s nda megaron planl yap lar bulunmakta olup, bu yap lar n etraf sur ile çevrilmiflti. Bu dönem Troia s nda insan yüzlü kaplar ile depas amphikypellon denen kaplar dikkati çekmektedir. Ayr ca, metal iflçili- inin ulaflt aflamay gösteren buluntular ele geçmifltir. H. Schliemann, 1870 y l nda Osmanl Devleti nden izin almaks z n Hisarl k ta bir sondaj yapm fl, ilk kaz ya ise 11 Ekim 1871 te bafllam flt. Schliemann, 1873 te, tepenin yüzeyinden 8.5 metre derinlikte, Priamos un Hazinesi olarak adland rd alt n, elektron, gümüfl ve tunçtan yap lma 8.830 eser buldu. II. Troia n n tahribine iflaret eden bu tabaka flimdi M.Ö. 2600-2200 y llar na tarihlendirilmektedir. Schliemann, defineyi Osmanl yetkililerinden saklayarak Atina ya kaç rd. Troia kaz lar nda bulunan ve genel olarak Troia Hazineleri olarak bilinen alt n ve gümüfl eserler, bugün Avrupa ve ABD nin çeflitli müzelerine da lm fl olup ço u Rusya daki Puflkin Müzesi ndedir. stanbul Arkeoloji Müzeleri ile Çanakkale Müzesi nde de Troia Hazinelerine ait bir grup eser vard r. Resim 1.5 Troai VI n n rekonstrüksiyonu. Kaynak: Troia Düfl ve Gerçek (2001), res.23.