2023 Vizyonu Çerçevesinde Türkiye Tarım Politikalarının Geleceği Çalıştayı Türkiye de Kırsal Kalkınma Politikaları ve Geleceği Dr. Yurdakul SAÇLI Kalkınma Bakanlığı İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü Tarım Dairesi
Sunum İçeriği 1. Kırsal Kalkınma Kavramı 2. Türkiye Uygulamaları 3. Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi-2020 4. Son Dönem Gelişmeleri 5. Sonuç
1. Kırsal Kalkınma Kavramı Kırsal bölgelerde hayat sürdüren insanlar geçimlerini ve temel ihtiyaçlarını genel olarak toprağa dayalı bir üretim faaliyeti olan tarımsal üretimden sağlamaktadır. Küçük aile işletmeciliğinin yoğun olduğu Türkiye gibi ülkelerde bu durum gelir elde etmekten daha çok, gündelik gıda güvenliğinin sağlanması şeklinde yürütülmektedir. Fakat işletmelerin küçük, dağınık ve/veya çok parçalı oluşu, üretim tekniklerinin geleneksel olması, yeteri kadar mekanizasyonun kullanılamaması gibi hususlar yeterli seviyede gelir temin edilememesine ve ailelerin gıda güvenliğinin tehlikeye düşmesine neden olmaktadır. Aynı zamanda kırsal alanda yaşayan aileler kentlerin sunduğu bir çok hizmetten yararlanamamakta ve refah düzeyleri kentlerin oldukça gerisinde kalmaktadır. Örneğin, elektrik, kanalizasyon, yol gibi altyapı hizmetlerinden yeterince yararlanılamadığı gibi internete erişim, kütüphaneler, spor alanları, parklar veya rekreasyon alanları gibi sosyal hayata dair bir çok avantajdan da uzaktırlar.
1. Kırsal Kalkınma Kavramı Bunların yanı sıra tarım sektörü, toplumsal hayatın başlamasından bugüne; ekonomik ve sosyal hayatı yönlendiren, toplumun yaşam biçimi ile kültürünü belirleyen bir yaşam tarzı olarak şekillenmiştir. Türkiye için de aynı süreç yaşanmış ve kırsaldaki ülke insanının hayat biçimi tarımsal faaliyetlere odaklanmıştır. Dezavantajlı bölgelerde yaşayan insanların da belirli bir hayat seviyesine ulaştırılması ve kentlerin sağladığı imkânlara kavuşturulması gereklidir. Bu çerçevede ülke geneli başta olmak üzere kırsal alanlar için kalkınma süreçlerinin bilinmesi ve tasarımın bu kapsamda yapılması önem arz etmektedir.
1. Kırsal Kalkınma Kavramı Literatürde kalkınma süreçleri değişik şekillerde ifade edilmekle birlikte, özetle söz konusu sürecin üç bileşeninin olduğu belirtilebilir; 1. Ekonomik Kalkınma ; İnsanların ihtiyacı olan mal ve hizmetlerin gelişmiş ve sürdürülebilir bir ekonomik yapı içerisinde üretilmesiyle refah ve mutluluğun artması anlamına gelmektedir. 2. Sosyal Kalkınma; İnsanların sosyal yaşam şartlarının iyileştirilmesi için yapılan ve genel olarak hizmetleri içeren kalkınma şekli olarak ifade edilmekte olup; sağlık, eğitim, altyapı, çevresel sorunlar gibi hususlar bunlardandır. 3. İnsani Kalkınma; Toplumda yer alan her bireyin tüm potansiyellerini bireysel ve toplumsal kalkınma için kullanmaları ve ülke gelişimine katkı yapmalarıdır. Bu çerçevede Kırsal Kalkınma; kırsal alanda yaşayan insanların kendi potansiyelleri de kullanılarak, yaşamlarına olumsuzluklar getiren ekonomik, sosyal ve insani koşullarının iyileştirilmesine yönelik kalkınma çalışmaları olarak tanımlanabilir.
2. Türkiye de Kırsal Kalkınma Türkiye de kırsal alanlar tarıma daha elverişli ve nispeten daha büyük nüfusa sahiptir. TÜİK in 2011 yılı verilerine göre toplam nüfusun yüzde 27,7 si kırsal alanlarda (20 000 den az nüfusu bulunan yerleşim yerleri olarak tanımlanmıştır) yaşamakta olup, kırsal iş gücünün yaklaşık yüzde 61 i tarım sektöründe çalışmaktadır. Bu nedenle kırsal kalkınma politikaları ve uygulama başarısı ülke kalkınması açısından hayati önem taşımaktadır. Bu aynı zamanda tarımsal üretimde verimliliğin artırılması ve kırsal alandaki hane halkı gelir düzeyinin yükseltilmesi anlamına gelmektedir. Bu çerçevede kırsal kalkınma Türkiye için yeni bir kavram olmamakla birlikte, planlı dönemden (1961 sonrası) itibaren birçok ülkesel politika dokümanında yer almıştır. Ancak, kırsal kalkınma temel olarak AB üyeliği yolundaki politika uyum alanlarından birisi olarak gündeme gelmiş ve bu çerçevede 2006/1 sayılı YPK kararı ile Ulusal Kırsal Kalkınma Strateji (2007 2013-UKKS) yürürlüğe girmiştir. Yani temel olarak 1961-2006 yılları arasında kırsal kalkınma politikaları, tarım sektörü ile birlikte ve genel olarak tarımsal altyapıya yönelik hizmetler şeklinde ele alınmış olup, 2007 yılından itibaren UKKS ile birlikte bütüncül bir politika şeklinde ve tarımın dışındaki alanları da gözeten bir şekilde ele alınmaya başlanmıştır.
2. Türkiye de Kırsal Kalkınma Yine bu kapsamda Türkiye de kırsal kalkınma çalışmaları genel olarak Tarım ve Orman Bakanlıkları etrafında ve Toprak-Su Genel Müdürlüğü, Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü gibi kuruluşların katkıları ile sürdürülmüştür. AB uyum süreci ile birlikte konunun ele alınışı ve bakış açısı köklü bir şekilde değişikliğe uğramış ve kurumsal yapılanmada da değişiklikler ön plan çıkmıştır. Bu kapsamda; Kırsal Alanların kalkındırılmasına da destek vermek amacıyla 5449 sayılı Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun ile 2006 yılında Kalkınma Ajanları, 5648 sayılı Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun ile 2007 yılında Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu kurulmuştur. Aynı zamanda Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tarım ve Kırsal Kalkınma konusunda ve AB nezdinde Yönetim Otoritesi olarak tespit edilmiştir.
2. Türkiye de Kırsal Kalkınma Yine bu çerçevede öncelikle Türkiye nin kırsal kalkınma alanında temel rehber dokümanı olan, Ulusal Kırsal Kalkınma Strateji (2007 2013-UKKS) çıkarılmış, bunun ardından ise AB Eş finansmanının bir parçası olan Kırsal Kalkınma için Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (IPARD) Programı yürürlüğe girmiştir. UKKS nin ülke genelinde uygulanması Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı sorumlu iken, IPARD Programının uygulanması ve sorumluluğu Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumuna (TKDK) verilmiştir. Ancak bu konuda da Yönetim Otoritesi Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı dır. TKDK, tamamı kırsal alan yoğun iller olmak üzere ilk etapta 20 ilde, sonraki etapta ise ilave 22 ilde daha teşkilatlanarak toplam 42 ilde faaliyet göstermeye başlamıştır.
2. Türkiye de Kırsal Kalkınma Aynı dönemde yürürlüğe giren Dokuzuncu Kalkınma Planı döneminde kırsal kalkınma konusunda kırsal ekonominin güçlendirilmesine, insan kaynaklarının geliştirilmesi ve yoksulluğun azaltılmasına, yaşam kalitesinin artırılmasına, sürdürülebilir kaynak kullanımı ve çevrenin korunmasına ağırlık verilmiştir. Dokuzuncu Kalkınma Planı ile uyumlu olarak, 2007-2013 Döneminde Uygulanan ilk faz Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi ağırlıklı olarak tarımsal alt yapı ve çiftçilerin desteklenmesini öncelemiştir. Bu kapsamda ilk UKKS nin dayanak noktaları; Ağırlıklı olarak tarımsal yatırımların desteklenmesi yoluyla ekonomik gelişme ve iş imkânlarının artırılması, Yerel kapasitenin artırılması ve insan kaynaklarının geliştirilmesi, Kırsal altyapıya yatırım yapmak ve kırsal yerleşimlerin geliştirilmesi ve korunması yoluyla kırsal altyapı hizmetlerinin ve yaşam kalitesinin artırılması, Çevre dostu tarım uygulamalarının geliştirilmesi, orman ekosistemlerinin korunması, orman kaynaklarının sürdürülebilir kullanımının teşvik edilmesi, koruma alanlarının yönetilmesi ve geliştirilmesi yoluyla kırsal çevrenin korunması ve geliştirilmesidir.
2. Türkiye de Kırsal Kalkınma 10uncu Kalkınma Planı (2014-2018) çerçevesinde kırsal kalkınma genelde Yaşanabilir Mekanlar, Sürdürülebilir Çevre başlığı altında geniş bir şekilde ele alınmış olup, özelde Bölgesel Gelişme ve Bölgesel Rekabet Edebilirlik, Mekânsal Gelişme ve Planlama, Mahalli İdareler ve Kırsal Kalkınma başlıkları altında detaylandırılmıştır. Bu konuda 9uncu Plan Döneminde elde edilen tecrübeler ve uygulama sonuçları önemli ve yönlendirici bir rol oynamıştır. Elbette bu hususta başta Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı olarak gerek merkezi ve gerekse taşra teşkilatlarından alınan geri beslemeler büyük önem arz etmiştir.
2. Türkiye de Kırsal Kalkınma 10uncu Kalkınma Planında kırsal kalkınmanın temel amaçları aşağıdaki şekilde ifade edilmiştir; Kırsal kesimdeki asgari refah düzeyinin ülke ortalamasına yaklaştırılması temel amaçtır. Hizmet sunumunda kırsalın yeni demografik yapısını ve coğrafi dezavantajlarını gözeten yenilikçi yöntemler geliştirilecek; arz yönlü bir hizmet sunumu için ihtiyaç duyulan kurumsallaşma, merkezi ve yerel idarelerin işbirliğiyle gerçekleştirilecektir. Kırsal kalkınma politikasının temel hedefi, kırsal toplumun iş ve yaşam koşullarının bulunduğu yörede iyileştirilmesidir. Kırsal politikanın genel çerçevesini ise; kırsal ekonominin ve istihdamın güçlendirilmesi, insan kaynaklarının geliştirilmesi ve yoksulluğun azaltılması, sosyal ve fiziki altyapının iyileştirilmesi ile çevre ve doğal kaynakların korunması oluşturacaktır. Yine bu aşamada uygulama dönemi sona eren ilk faz UKKS nin ve IPARD Programının yenilenmesi çalışmaları başlatılmıştır.
3. Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi-2020 UKKS 2020: Hazırlık Süreci Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi II İzleme Komitesi Çalıştaylar Çalışma Grup Kurul Onayı Kalkınma Bakanlığı teknik desteğinde, GTHB koordinasyonunda 10.KP Yıllık Program AB uyum süreci Ağustos 13 Şubat 14
3. Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi-2020 UKKS 2020: Stratejik Çerçeve Kırsal Ekonomi (Tarım Tarım Dışı) Kırsal Çevre (Peyzaj) Yerel Kalkınma Kapasitesi Kırsal Toplum (Sosyal Politikalar) Kırsal Yerleşimler (Altyapı)
3. Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi-2020 UKKS-2 Öncelik Alanları KIRSAL ÇEVRE KIRSAL YERLEŞİMLER KIRSAL EKONOMİ KIRSAL TOPLUM
3. Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi-2020 UKKS-2020: Kırsal politikada temel amaç Kırsal kesimdeki asgari yaşam kalitesinin ülke ortalamasına yaklaştırılması hedefiyle kırsal toplumun iş ve yaşam koşullarının kentsel alanlarla uyumlu olarak kendi yöresinde geliştirilmesi ve sürdürülebilir kılınmasıdır.
3. Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi-2020 UKKS 2020: Uygulama nasıl olacak? KIRSAL KALKINMA EYLEM PLANI (2014-2018) Halen kamu yatırım programı kapsamında olan faaliyetler Plan döneminde hayata geçirilmesi beklenen faaliyetler FAALİYET ÖRNEKLERİ Mali destek programı (hibe programı) Entegre kırsal kalkınma projeleri Altyapı projeleri Etüt-Araştırma projeleri Diğer tematik projeler
3. Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi-2020 UKKS 2020: Temel göstergeler (TÜİK) Tarımsal GSYH Tarımsal işletme sayısı Tarımsal istihdam Mera alanı Orman alanı Tarımsal alan Seçilmiş Kırsal Göstergeler Kırsal alanda GİNİ katsayısı Kırsal nüfus oranı Kırsal alanda cinsiyet oranı Asfalt yol oranı İnternet erişimi olan hane oranı Katı atık toplama hizmeti alan köy sayısı
4. Son Dönem Gelişmeleri Bütün bu gelişmeler yaşanır iken yerel yönetimlere ilişkin olarak 6360 sayılı On Üç İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Altı İlçe Kurulması İle Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun yürürlüğe konularak toplam 30 il Büyükşehir statüsüne kavuşturulmuştur. Söz konusu illerde yer alan belde belediyeleri kaldırılmış ve beldeler ile köyler mahalle statüsüne taşınmıştır. Bu gelişme gerek Kalkınma Planı ve Yıllık Programlar ve gerekse UKKS-2020 ve hazırlık çalışmaları süren yeni IPARD Programı konusunda bir çok soru işaretini beraberinde getirmiştir.
4. Son Dönem Gelişmeleri 1. Kırsal alan tanımı değişti mi? 2. Temel istatistikler nasıl etkilenecek 3. Kapsama giren köy sayısı 4. Kapsama giren köy nüfusu 5. İl özel idareleri 6. Yatırım İzleme ve Koordinasyon Başkanlıklarının Rolü ve Etkisi Ne Olacak? 7. Tarım ve hayvancılık nasıl etkilenecek? 8. İlçe belediyelerinde kapasite sorunu 9. Köy kanunu mevzuatı geçerli mi? 10. Yerel yönetimlerde birleşme/katılma
4. Son Dönem Gelişmeleri Nasıl bir kırsal kesim? Cevap bekleyen temel sorular 1. Hibe desteleri mi yoksa entegre kırsal kalkınma projeleri mi? 2. Ticari işletmeler mi yoksa geçimlik aile işletmeleri mi? 3. İklim değişikliği ve yeşil büyüme kıskacında kırsal kalkınma? 4. Sanayi ve konut baskısı altında tarım arazilerinin geleceği? 5. Köylerin peyzaj değeri ve konut kalitesi azalıyor mu? 6. Altyapı yatırımlarında erişilebilirlik mi kalite mi? 7. Kırsal kesimde sosyal politika uygulamaları ve yoksullukla mücadele araçları? 8. Köyden kente göçler nitelik mi değiştiriyor? 9. Sivil nitelikli yerel kalkınma inisiyatifleri neden yetersiz? 10. Merkezi idare mi mahalli idareler mi hizmet sunumunda?
5. SONUÇ Bugün için yapılan yasal düzenlemeler yeni dönemde bir çok alanda olduğu gibi kırsal kalkınma politikaları ve uygulamaları konusunda önemli oranda yeni düzenlemeyi gerektirmektedir. Nitekim yapılan idari düzenlemeler kır-kent ayrımı dahil en azından istatistiki verileri doğrudan etkileyecektir. Bu durum da Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının taşra teşkilatı başta olmak üzere TKDK nın faaliyet gösterdiği illeri, bu illerin gelişmişlik düzeylerini ve dolayısıyla kırsal kalkınma uygulamalarını yeniden şekillendirecektir. Özellikle Büyükşehir kapsamına giren illerde ve mahalleye dönüşen köy ve beldelerde, Büyükşehir Belediyelerine verilen yetki ve sorumluluklar başta merkezi kuruluşlar olmak üzere bir çok taşta teşkilatını ve uygulamalarını yakından etkileyecektir.
5. SONUÇ Bütün bu gelişmelerin yanı sıra, kırsal kalkınma tüm ülkelerde olduğu gibi Türkiye için de yeni bir politika ve fırsat alanıdır. Özellikle istihdamın sektörel dağılımının değişim gösterdiği, gelir çeşitliliğinin ve katma değerin önem kazandığı, köyden kente göçün hızlandığı bir dönemde kırsal alanlar için uygulanacak program ve projeler daha da önem kazanmaktadır. Bu kapsamda, kırsal kalkınma politikalarında; tarımsal kalkınmaya hizmet edecek çalışmalardan daha çok, gelir çeşitliliği yaratmayı, eğitim düzeyini yükseltmeyi, meslek edindirmeyi, genç ve kadın nüfusu ekonomiye kazandırmayı, köyde yerleşik toplum kesiminin imkânlarını kent düzeyine taşımayı ve kırsal alanda daha yaşanabilir bir ortam yaratmayı hedefleyen politika ve programların uygulanması, yani, 10uncu Kalkınma Planı önceliklerinin sahiplenilmesi elzem görülmektedir. Buna bağlı olarak kırsal alanlarda yaşayan ülke insanının bu gerçeklerden hareket ederek, kentlere göç etmek yerine, yerel potansiyelin harekete geçirilmesi için çalışmalarda bulunması, destekleme konularını talep etmesi, yatırımcıların mevcut ve olası pazarları gözeterek optimum yatırımları yapmaları ve güncel mevzuat ile kurum uygulamalarını yakından takip etmeleri büyük öneme sahiptir.
İlginiz ve Dikkatiniz İçin Teşekkürler Dr. Yurdakul SAÇLI ysacli@dpt.gov.tr