Accu-Chek Kılavuzu Accu-Chek Diyabet 1x1 Diyabetle sorunsuz bir yaşam için
Diyabetle aktif bir yaşam: Böylece bağımsız, atak ve esnek kalırsınız. Sevgili Okuyucumuz, Diabetes mellitus - halk dilinde çoğu zaman basitçe Şeker hastalığı olarak kullanılır- en sık rastlanan metabolik bozukluklardan biri olup yalnızca Almanya'da milyonlarca kişiyi etkilemektedir. Ancak, konu hakkında geniş çaplı bilgi sahibi olan ve bir kaç temel kurala dikkat eden diyabet hastası kişiler bu durumla gayet iyi başa çıkar ve aktif bir yaşam sürerler. Elinizdeki kılavuz size diyabetin her yönüyle ilgili doyurucu yanıtlar ve değerli öneriler sunmaktadır. Nedenleri, doğru davranış biçimleri, alınacak önlemler, beslenme, farklı tedavi biçimleri ve daha bir çok konuda yararlı bilgiler edineceksiniz. Diyabetinizle başa çıkma konusunda kendinize güveninizi artırın. Ne kadar geniş bilgi sahibi olursanız, günlük yaşamınızı o denli güvenle şekillendirir ve yaşamın tadını çıkarırsınız! Accu-Chek Ekibiniz 2
İçindekiler 1. Diyabet nedir? 05 Diyabeti anlamak 06 Belirtiler ve tanımı 09 Diyabet tipleri 10 2. Diyabet tedavisi 15 Dengeli beslenme 16 Spor ve hareket 20 İlaç tedavileri 21 Kendi kendine kan şekeri kontrolü 24 Acısız kan alma 25 3. Riskli durumlar 33 Hiperglisemi ve hipoglisemi 34 Korunma ve ikincil hastalıklar 40 4. Kişisel önlemler 43 Düzenli doktor kontrolleri 44 Diyabet yönetimi 46 5. Diyabetle günlük yaşam 49 İş yaşamı, trafik ve tatil 50 6. Accu-Chek sizi nasıl destekliyor 55 Birlikte yaşamın içinden: Accu-Chek hizmetleri 56 Diyabet tedavisinde Accu-Chek ürünleri 58 7. Ek 60 3
1. Diyabet nedir? 1. Diyabet nedir? Doktor diyabet teşhisi koyduğunda, önce akla bir çok soru gelir: O andan itibaren nelere dikkat etmek gerekecektir? Diyabetli bir yaşamın iş, boş zamanlar, aile ve arkadaşlar üzerindeki etkisi ne olacaktır? Diyabetle sorunsuz bir yaşam nasıldır? Gerekli bilgilere sahip olarak ve biraz da alıştırma ile diyabetinizi pürüzsüz bir şekilde günlük yaşamınıza dahil etmeyi sorunsuzca başarabilirsiniz. 5
Diyabeti anlamak Diyabetli bir kişinin kan şekeri kronik bir şekilde yükselmiştir. Şeker (glikoz) artık vücut hücreleri tarafından kandan emilmiyor ya da yetersiz miktarda emiliyorsa, o zaman günümüzde çok yaygın olan bu metabolik bozukluk meydana gelir. Kan şekeri düzeyini belli başlı iki hormon düzenler Kan şekeri düzeyi, yani kandaki glikoz miktarı, normal olarak belli sınırlar içerisinde hareket eder: 60 mg/dl kanın (3,3 mmol/l) altına düştüğü çok nadirdir, diğer yandan öğünlerden sonra genellikle 140 mg/dl (7,7 mmol/l) sınırını pek aşmaz. Pankreas bezi tarafından salgılanan insülin ve glukagon hormonları karşılıklı olarak kan şekeri miktarını düzenler. Diyabetli kişilerde pankreas bezi artık insülin üretmediği ya da yetersiz miktarda ürettiği için, kan şekerine yönelik bu hassas ayar düzeni iş görmez. Bu nedenle, diyabetlilerde kan şekeri değeri yemekten sonra sıklıkla 200 mg/dl'nin (11,1 mmol/l) üzerine çıkabilir ve uzun süre bu düzeyde kalabilir. Kan şekerinin 160 ilâ 180 mg/dl'nin (8,8 ilâ 9,9 mmol/l; yetişkinlerdeki bireysel idrar eşik değeri ) üzerine çıkması durumunda glikoz idrar yoluyla vücuttan atılır. Böylece, vücut yalnızca glikoz kaybetmekle kalmaz, aynı zamanda büyük ölçüde su da kaybeder. Bu süreç kendisini diyabetli kişilerde kuvvetli bir susama hissi ve artan idrara çıkma ihtiyacı ile gösterir. Daha yüzyıllar öncesinde diyabetli kişilerin idrarının tatlımsı olduğu saptanmıştır. Kelimesi kelimesine çevrilecek olursa, Diabetes mellitus bal tatlısı idrar demektir. Tam olarak ne oluyor? Vücut yemekten sonra besinleri sindirmek ve tek tek bileşenlerine, bu arada farklı şeker cinslerine, ayırmakla meşguldür. Her insan vücut hücrelerine hızlı enerji tedarik eden glikoza ihtiyaç duyar. Şeker bağırsak duvarından kana geçer. Sağlıklı insanlarda daha sonra pankreas kan şekerini normal düzeye düşürmek için insülin salgılar. Glikoz insülin yardımıyla damardan hücrelere geçer. İnsülin vücut hücrelerine yaşam için gerekli enerjiyi sağlamak amacıyla bir anahtar gibi vücut hücrelerinin kapısını glikoza açar. Vücut hücreleri tarafından alınan şeker ya enerji kazanımı için kullanılır ya da onun depo şekli olan glikojene dönüştürülür. 6
1. Diyabet nedir? Metabolizma - Harika dengeler diyarı: 1. 5. 2. 4. 3. 1. Besinlerin sindirimi sırasında şeker glikoza dönüştürülür. 2. Glikoz kana karışır. 3. Pankreasta insülin üretimi başlar. 4. İnsülin, glikozun hücrelere ulaşabilmesi için bir anahtar gibi vücut hücrelerini açar. 5. Kan şekeri düzeyi tekrar giderek düşer. Yeniden açlık hissi oluşur. 7
Kan şekeri hedef değerleri Özellikle karaciğer ve kaslar şeker depolar. Depolama olanağı tükendiğinde glikoz fazlası yağa dönüştürülür - İnsülin bu yolla yağ tabakalarının oluşumuna da katkıda bulunur. Mutlak ve göreceli insülin eksikliğinde vücutta anahtar fonksiyonunu yerine getirecek ve böylelikle hücrenin glikozla beslenmesini garanti edecek insülin yoktur ya da miktarı yeterli değildir. Mutlak insülin eksikliğinde vücut kendisine insülin sağlayacak durumda değildir. Buna karşılık göreceli insülin eksikliğinde vücut küçük çaplı bir insülin üretimi gerçekleştirebilmektedir, ancak bu, vücudun insülin ihtiyacını tek başına görmek için yeterli değildir. Kan şekeri değerleri iki farklı birimle ifade edilir: mg/dl (miligram bölü desilitre), örneğin 100 mg/dl veya mmol/l (milimol bölü litre) örneğin 5,5 mmol/l. Değerler karşılaştırılırken ölçümün hangi birimle yapıldığının bilinmesi önemlidir. Kan şekeri hedef değerleri için örnek Parmak pulpasından alınmış kan (kapiler plazma) Aç karnına/yemekten önce: 80 ilâ 120 mg/dl veya 5 ilâ 6,6 mmol/l Yemekten 1 ilâ 2 saat sonra: 140 mg/dl veya < 7,7 mmol/l Kan şekerinizin hangi hedef aralığın sınırları içinde bulunması gerektiği tedavinizi yürüten doktor tarafından sizin için özel olarak belirlenecektir. 8
1. Diyabet nedir? Belirtiler ve tanı Semptomlar Kan şekeri değerleri cetveli mg/dl mmol/l 200 11,1 190 10,5 180 10,0 Yüksek şeker (Hiperglisemi) Diyabet çoğu zaman tesadüfen anlaşılır. Tedavi görmemiş diyabette uzun süre herhangi bir şikayet görülmez veya çok az belirti görülür. Bu nedenle diyabet bir çok kişide çoğu zaman uzun süre fark edilmez. Ancak aşağıda tanımlanan değişik diyabet tipleri belli özellikler sayesinde erken fark edilebilir. 170 9,4 160 8,9 150 8,3 140 7,8 130 7,2 120 6,7 110 6,1 100 5,6 90 5,0 80 4,4 70 3,9 60 3,3 50 2,8 40 2,2 tehlike sınırındaki şeker yüksekliği Kan şekeri hedef aralığı tehlike sınırındaki şeker düşüklüğü Düşük şeker (Hipoglisemi) Teşhis Normal açlık kan şekeri 70 ilâ 100 mg/dl kan plazması arasındadır. Açlık kan şekeri ölçümler sırasında en az iki farklı günde 126 mg/dl kan plazmasından daha yüksek çıkarsa, diyabet kesinlikle söz konusudur. Açlığın anlamı, kan alınmasından sekiz saat öncesinden itibaren hiç bir şey yememiş ve sadece su içmiş olmanızdır. Eğer gene de bir şey yemişseniz, bunu doktorunuza söyleyin. Rastgele ölçülen kan şekeri sınır değeri 200 mg/dl'dir (11,1 mmol/l). Net olmayan durumlarda oral glikoz tolerans testi olan glikoz yükleme testi yapılır. Bu testte belirlenmiş miktarda şeker içmeniz gerekir (75 g). Öncesinde ve sonrasında belli aralıklarla kandaki şeker miktarı ölçülür. Çabuk teşhis yöntemi olarak idrarda şeker tespiti de kullanılır. Diyabet tanısı için diğer bir yöntem de HbA1c tetkikidir. (bkz. Bölüm 4 Kişisel önlemler ) 9
Diyabet tipleri Diabetes mellitus'un tipik belirtileri Kırgınlık, halsizlik, güçsüzlük Ağız kuruluğu Bacaklarda karıncalanma veya his kaybı Baldırlarda kramplar İştah artışı veya açlık krizi atakları veya iştahsızlık ve kilo kaybı Aşırı susama Sık idrara çıkma Görme yetisinin bozulması Kuru, pullanmış cilt Kaşıntı Özellikle bacaklarda ve ayaklarda zor iyileşen yaralar Soğuk algınlığına ve diğer enfeksiyonlara karşı hassasiyet Baş ağrısı Mide bulantısı, kusma, karın ağrısı İdrarda tespit edilebilir düzeyde keton Nefesin aseton gibi kokması (fırça temizleyici ya da oje çıkarıcıya benzer) Konu diyabetten açıldığında, çoğu insanın aklına hemen diyabetin en bilindik ve sık rastlanan şekilleri olan tip 1 ve tip 2 diyabet gelir. Gebelik diyabeti gibi türler (gestasyonel diyabet) daha ender görülür. Diyabet tipleri Tip 1 diyabet Tip 2 diyabet Gestasyonel diyabet MODY ve LADA gibi özel tipler Tip 1 diyabet Tip 1 diyabet çoğunlukla 40 yaşından önce ortaya çıkar. Pankreas insülin üretmez. Bu diyabet tipi, vücudun kendi bağışıklık sisteminin kendi dokularını tanımayıp bir yabancı gibi algılayarak yok etmeye çalıştığı otoimmün hastalıklar sınıfına girer. Bu tipin oluşmasında tetikleyici olarak farklı nedenler tartışılmaktadır. Yani bağışıklık sistemi hücreleri pankreasın insülin üreten hücrelerini (B hücreleri) vücudun kendi hücreleri olarak algılamaz ve bunlara karşı savaşır. Bu hücrelerin hemen hepsi yok edildiğinde, pankreas artık insülin üretemez, mutlak insülin yetersizliği ortaya çıkar. Artık glikozun parçalanması için insülin bulunmadığından, kan şekeri devamlı olarak yükselir. 10
1. Diyabet nedir? Bu nedenle insülin, şırınga, kalem iğne veya bir insülin pompası yardımı ile dışarıdan verilmelidir. Tip 2 Diyabet Daha sık rastlanan ve önceleri Yaşlılık diyabeti olarak bilinen Tip 2 diyabet çoğunlukla 40 yaş üzeri insanlarda görülür. Ancak bu arada giderek daha fazla çocuk ve gençte de bu diyabet tipi görülmektedir. Bu tip diyabetin başlıca nedenleri arasında fazla kilo ve kalıtsal faktörler gösterilmektedir. Tip 2 diyabetin ortaya çıkmasında genetik yatkınlık önem taşımakla birlikte bu, ilgili kalıtsal yüke sahip bir kişinin mutlaka diyabete yakalanacağı anlamına gelmez. Kilo burada tetikleyici bir rol oynar. Artan kiloya ve bununla birlikte artan vücut yağına (özellikle sorunlu bölge: karın yağları) bağlı olarak kas ve yağ hücrelerindeki reseptörler kan dolaşımındaki insüline karşı giderek daha duyarsız hale gelirler. Bu duyarsızlığa insülin direnci adı verilir. İnsülinin etkisi giderek zayıflar ve belirgin bir şekilde gecikir. Hareket azlığı da kasların insülin direncine ayrıca katkıda bulunur. Tip 2 diyabette hastalığın başlangıcında hâlâ yeterli insülin üretilir. Pankreas başlangıçta artan insülin direncini telafi etmeye çalışır ve insülin üretimini arttırır. Bu da hatta tip 2 diyabette çoğu zaman çok yüksek insülin miktarlarının görülmesini açıklamaktadır ( hiperinsülinemi ). Kilo verme, uygun beslenme ve yeterli hareket yükselen kan şekeri değerlerini tekrar normale döndürebilir. Bu önlemler işe yaramazsa, kan şekerini düşürmek için tablet kullanılması gerekir. Ancak pankreas sürekli zorlanacak olursa, bir kaç yıl sonra yalnızca çok az insülin üretir veya hiç üretmez. O zaman tip 2 diyabette de insülin tedavisi gerekir. 11
Tip 1 ve tip 2 diyabet arasındaki farklar Tip 1 diyabet Tip 2 diyabet Nedeni İnsülin eksikliği İnsülin direnci Vücut yapısı çoğunlukla normal veya düşük kilolu çoğunlukla fazla kilolu Başlangıcı çoğunlukla hızlı yavaş Kalıtsal faktör düşük yüksek Hastalığın çoğunlukla çocukluk ve gençlik çoğunlukla 40 yaş üzeri başladığı yaşlar yaşları, genç erişkinler, 5-25 yaş B hücrelerindeki < %10'a düşmüş başlangıçta yüksek, sonrasında insülin üretimi yalnızca düşük (pankreas) Tedavi kesinlikle insülin kullanılmalı Diyabetin evresine bağlı olarak: beslenme değişikliği ve hareket, tablet ve/veya insülin İnsüline karşı mevcut mevcut değil antikorlar Gebelik diyabeti Gebelik diyabeti (gestasyonel diyabet) ilk kez gebelik sırasında yüksek kan şekeri değerleri ile ortaya çıkan veya fark edilen bir diyabettir. Bu tip diyabetin nedenleri büyük ölçüde tip 2 diyabete karşılık gelir. Ön planda artan bir insülin direnci ile pankreasta azalan insülin üretimi bulunur. Fazla kilolar, 30'lu yaşların üzerinde olmak ve kalıtsal Diabetes mellitus yükü risk faktörleri olarak kabul edilmektedir. 12
1. Diyabet nedir? hastalığın tedavisine çalışılır. Bu başarılırsa, diyabetin belirtileri ortadan kalkabilir. Ancak beslenme değişikliği ve kan şekeri kontrolleri yoluyla yüksek kan şekeri değerleri ile başa çıkılması mümkündür. Gebelik sonrasında kan şekeri değerleri genellikle normale döner. Gestasyonel diyabetin Almanya'da en sık görülen gebelik komplikasyonlarından biri olması nedeniyle gebelerin buna yönelik erken teste tabi tutulması zorunlu olarak yasal sağlık sigortaları kapsamına alınmıştır. Diyabetin diğer tipleri Bazı diyabet tiplerinde diyabetin ilk tetikleyicisi bir hastalık olabilmektedir, örneğin pankreasın iltihaplanması, kronik karaciğer iltihaplanması ve hormon hastalıkları (tiroid bezi veya yumurtalıklar dahil olmak üzere). Öncelikle altta yatan Olası diyabet tetikleyiciler Kaza sonucu pankreas bezinin kaybedilmiş olması Pankreas bezinin bir hastalığı sonucunda insülin üreten hücrelerin büyük ölçüde zarar görmüş olması Aşırı alkol kullanımı Uzun süreli ilaç kullanımı (kortizon, idrar söktürücü ilaçlar, tansiyon (kan basıncı) düşürücü ilaçlar) LADA Tip 1 diyabetin özel bir türü LADA olarak adlandırılan, yetişkinlerdeki gizli otoimmün diyabettir. Bu hastalar çoğunlukla normal kilodadır ve tanı konulması sırasında 30 yaşın üzerindedir, ki bu da yavaş ilerleyen bu diyabet türünün sıklıkla tip 2 diyabetle karıştırılmasına neden olur. MODY Bu diyabet türünde pankreas bezinin insülin üreten B hücrelerinde bir işlev bozukluğu söz konusudur. Hastalık çoğu kez normal kilolu gençlerde görülür - Genel olarak 14 ile 25 yaş aralığında sinsi bir başlangıçla ortaya çıkar ve esas itibarıyla insülin kullanımı gerektirmez. 13
2. Diyabet tedavisi 2. Diyabet tedavisi Sağlıklı beslenme ve bedensel etkinlik, yalnızca fazla kilolu tip 2 diyabet hastaları için geçerli olmamak üzere, başarılı bir diyabet tedavisinin en önemli unsurlarıdır. Diyet, hareket ve kan şekerini düşüren tabletlerle yapılan bir tedavi artık yetersiz kaldığında, kan şekerini insülin yardımı ile tekrar normal düzeyine düşürmek gerekir. Tip 1 diyabet hastalarında hastalığı tedavi edebilen tek ilaç insülindir. 15
Dengeli Beslenme Açıkça belirtelim ki: Diyabet asla keyif almaktan vazgeçmek değildir. Bugün diyabet hastalarına yönelik beslenme önerileri artık metabolizması sağlıklı olanlardan çok da farklılık göstermemektedir. Uygun olan, Alman Beslenme Derneğinin de (Deutsche Gesell schaft für Ernährung - DGE) önerdiği gibi, tam değerli, bol çeşitli, karışık bir diyettir. Bu, bir diyabet tedavisinin başarılı olması için esastır. Doğru beslenme şekli için önemli olan, beslenme alışkanlıklarının bilinçli ve kalıcı olarak değiştirilmesidir. DGE - Beslenme halkası:* Bir bakışta tam değerli beslenme Alman Beslenme Derneği ideal besin seçimini bu basit beslenme halkası ile canlandırıyor. Yaşam için gerekli tüm besin maddelerinin beslenmede nasıl bir araya geldiğini gösteriyor. Zengin besin maddesi çeşitliliğini, miktar olarak oranları alanların büyüklüğüyle ilişkili olacak şekilde 7 gruba ayırıyor. Her gün bu 7 grubun tamamından seçilmeli ve besin gruplarının çeşitliliği dikkate alınmalıdır. Buna ek olarak yaklaşık 1,5 litre kalorisi düşük içecek önerilmektedir. 1 Tahıl, tahıl ürünleri, patates 2 Sebze, salata 3 Meyve 4 Süt ve süt ürünleri 5 Et, salam, sosis, balık ve yumurta 6 Sıvı ve katı yağlar 7 İçecekler * Deutsche Gesellschaft für Ernährung e. V., Bonn, www.dge.de 16
2. Diyabet tedavisi Tip 2 diyabette beslenme Tip 2 diyabetin ana nedenleri hareketsizlik ve yanlış beslenme alışkanlıklarıdır. Bu bağlamda çoğunlukla eş zamanlı olarak ortaya çıkan fazla kilo, yüksek tansiyon, yağ metabolizması bozuklukları ve diyabet metabolik sendrom olarak adlandırılır. Bu nedenle, kilo fazlası olan tip 2 diyabet hastalarının tedavisi esas olarak fazla kilolardan kurtulmayı gerektirir. Böylece bir çok kişi ilaç kullanmaksızın, salt kilo vererek kan şekeri değerlerini tekrar normale döndürebilir. Tip 2 diyabet gelişiminin sağlıklı beslenme, kilo verme ve bedensel etkinliğin artması ile zaman içerisinde açıkça gerilediği kanıtlanmıştır. Çoğu zaman tartı üzerinde bir kilogramın eksilmesi dahi genel metabolizmanın ve kan şekeri ayarının düzelmesine yol açar. Tip 1 diyabette beslenme Tip 1 diyabetin nedeni, tip 2 diyabetin aksine yanlış beslenmeyle ilişkili değildir. Ancak elbette ki bu tip diyabet hastalarının da aynı şekilde bilinçli ve sağlıklı beslenmesi mantıklıdır. Burada daha önemli olan, doğru insülin dozunu belirlemek ve uygulamak için, alınan karbonhidrat miktarının doğru hesaplanmasıdır. Besinlerin karbonhidrat ünite değerlerini (KÜ) hesaplamayı öğrenmiş olan ve ünite karbonhidrat başına kaç ünite hızlı etki eden insülin enjekte etmesi gerektiğini bilen bir kişi prensipte, diyabet hastası olmayan kişilere de önerilen dengeli ve karışık bir beslenme kapsamında her şeyi yiyip içebilir. Karbonhidratlar Toplam enerjinin yarısından fazlası en önemli enerji kaynağı olan karbonhidratlardan sağlanmalıdır. Karaciğer ve kaslarda glikojen şeklinde depolanan şeker kaslara yük bindiğinde artan enerji ihtiyacını karşılar ve hızlı enerji takviyesi sağlar. Karbonhidrat ünite değeri (KÜ) takribi bir değer olup 1 KÜ yaklaşık 10 ilâ 12 g karbonhidrata karşılık gelmektedir. 17
Karbonhidratlar aşağıdaki gruplara ayrılır: Monosakkaritler (örn. glikoz veya meyve şekeri) Disakkaritler (örn. evde içeceklerin tatlandırılmasında ve hazır yiyeceklerin çoğunda kullanılan sofra şekeri) Polisakkaritler (örn. ekmek ve patateste bulunan nişasta) Monosakkaritler hızla bağırsaktan kana geçer ve kan şekerini çok hızlı bir şekilde yükseltir. Buna karşılık polisakkaritlerin önce bağırsakta monosakkaritlere ayrılması gerekmektedir, bu nedenle kan şekerini daha yavaş yükseltirler. Polisakkaritler en çok ekmek, pirinç, makarna gibi tahıl ürünlerinde ve patateste bulunur. Tahıl ürünleri tam tahıllı undan yapıldığında lif, eser element ve vitamin açısından da zengin olurlar. Bol lifli besinler glikozun bağırsaktan kana geçişini yavaşlatır. Bu sayede kan şekerinin tepe noktası yemekten sonra daha düz bir görünümde olur. Yağlar Yağların yapı taşları diğer bir çok şeyin yanı sıra hücre yapılanmasında kullanıldığı için hayati önem taşır. Ancak yine de, toplam yağ miktarı alınan toplam enerjinin yalnızca %30 kadarını oluşturmalıdır. Enerji fazlası vücutta depolandığından, yüksek miktarlarda alınan yağ damar sertleşmesi gelişimini ve kilo alımını kolaylaştırır. Besinler aracılığı ile alınan yağ ille de kan şekeri düzeyinin yükselmesine yol açmaz, ancak glikozun kana karışmasını geciktirir. Yağlar yalnızca tereyağ gibi sürülebilir yağlarda veya sıvı yağlarda değil, gizli olarak peynirde, sosiste ve çikolata ve bisküvi gibi tatlı yiyeceklerde de bulunur. Buna karşılık özellikle balıklarda büyük miktarda bulunan Omega 3 yağ asitleri kolesterol düzeyinin düşmesine yardımcı olur. Günlük yiyeceklerinizin hazırlanmasında tekli doymamış yağ asidi içeren kanola yağı ve zeytinyağı kullanın. Proteinler Vücudun protein ihtiyacı toplam enerjinin yaklaşık %15'i kadardır. Proteinler tüm vücut hücrelerinin önemli yapı taşlarıdır. Protein alımı çok fazla azaltılmamalıdır, çünkü vücut proteinlerin yapı taşı olan, yaşamsal önem taşıyan bazı amino asitleri kendi üretemez. Hayvansal proteinler et, sosis, balık, süt ve süt ürünlerinde bulunur. Bitkisel proteinler örn. patateste, baklagillerde ve tahılda bulunur. 18
2. Diyabet tedavisi Vücut Kitle İndeksi (VKİ) Vücut kilosunun uygun olup olmadığı Vücut Kitle İndeksi (VKİ) ile hızlıca ve kolayca kontrol edilebilir. Vücut Kitle İndeksi belli bir formül kullanılarak kilo ve boydan hesaplanır. Burada boy önemli bir faktör olmakla birlikte, vücut ağırlığının ne kadar olması gerektiği konusunda tek başına belirleyici değildir. Doğru vücut ağırlığı bireysel kemik yapısına ve kas kütlesinin oranına bağlıdır. Çok fazla kas kütlesine sahip olan kişilerde (vücut geliştiriciler, ağır işçiler, vs.) VKİ kilonun yanlış hesaplanmasına yol açabilir, çünkü burada olduğu varsayılan kilo fazlası yağ dokusunun aşırılığından kaynaklanmamaktadır. VKİ şu şekilde hesaplanır: VKİ değerlendirmesi: VKİ > 40 Çok aşırı kilo fazlası VKİ = 30 ilâ 40 arası aşırı kilo fazlası VKİ = 25 ilâ 29,9 kilo fazlası VKİ = 18,5 ilâ 24,9 normal kilo VKİ < 18,5 düşük kilo Bu durumda örneğimizdeki VKİ'si 24,5 olan kişi normal kilo aralığının tam üst sınırında bulunmaktadır. Daha fazla bilgi için: Beslenme konusu ile ilgili daha fazla bilgiye Accu-Chek'in Diyabette Sağlıklı Beslenme kılavuzundan ulaşabilirsiniz - Burada tıbbi ipuçlarının yanı sıra bir çok değişik yemek tarifi önerileri de bulacaksınız. Ratgeber_Ernaehrung_130128:Layout 1 30.01.2013 17:01 Uhr Seite 1 VKİ hesaplayıcı: Vücut ağırlığı (kg) VKİ = Boy (m) x Boy (m) Örnek: 1,76 boy, 76 kilo vücut ağırlığında VKİ şöyledir: 76 kg: (1,76 m x 1,76 m) = 24,5 kg/m 2 Peki burada normal sayılan nedir? Bunu VKİ cetveli gösterir: Bu kılavuzu Accu-Chek Müşteri Hizmetleri Merkezini ücretsiz olarak 0800 4466800 numaralı telefondan arayarak talep edebilir (Pzt-Cum, saat 08:00-18:00 arası) ya da İnternet'ten: www.accu-chek.de/downloadcenter adresinden indirebilirsiniz. Accu-Chek Ratgeber Gesunde Ernährung bei Diabetes 19
Spor ve hareket Bedensel etkinlik, bilinçli beslenme ve kan şekerini düşürücü tablet veya insülin desteğinin yanında diyabet tedavisinin önemli bir ayağıdır. Düzenli hareket sayesinde son derece etkin bir şekilde şeker metabolizmasının belirleyici düzeyde iyileşmesini sağlayabilirsiniz: Hareket kan şekeri düzeyini düşürür. Bir yürüyüş veya hafif bahçe işleri bile (haftada 2-3 kez, en az 20 ilâ 30 dakika) kan şekeri değerlerini azaltmak, kilo vermek ve tansiyonu (kan basıncını) düşürmek için yeterlidir. Temelde her türlü bedensel etkinlik, süresinden ya da yoğunluğundan bağımsız olarak metabolizmanın iyileşmesi için uygundur. Spor antrenmanları hücrelerin insülin hassasiyetini arttırır. Kandaki yağ değerleri ve tansiyon sürekli antrenman sayesinde olumlu etkilenir ve böylelikle ortaya çıkabilecek komplikasyonlar önlenmiş olur. Sizin için hangi antrenmanın uygun olduğu yaşınıza, ne kadar zinde olduğunuza ve kilonuza bağlıdır. Önemli olan en az 30 dakikalık bir hareket süresi ve düzenli, en iyisi her gün yapılan antrenmandır. Özellikle uygun olanlar Nordic Walking yürüyüşü, koşu, bisiklet ve yüzme gibi dayanıklılık sporlarıdır. Bunlar uzun süre yapıldığında, metabolizma üzerindeki etkileri çok olumludur. Fiziksel yük yoğunluğunun düşük olduğu durumlarda dahi şeker metabolizması canlanacak, harekete bağlı olarak ilave kalori harcanacak, yağlar yakılacaktır. Sporda şunlara dikkat etmelisiniz: Uygun spor türünü doktorunuzla birlikte belirleyin Kalp-dolaşım sistemi üzerinde olumlu etkisi olan spor türünü seçin Dayanıklılık sporlarını tercih edin Spordan önce kan şekerini ölçün (ihtiyaç halinde spor sırasında ve sonrasında da) Hipoglisemiye karşı önlem alın: İnsülini azaltın veya karbonhidrat alın 20
2. Diyabet tedavisi İlaç tedavileri Oral antidiyabetikler İnsülinle tedavi Oral antidiyabetikler kan şekerini düşürür. İlaçlar etki mekanizmaları ve organizmadaki yaklaşım noktaları açısından farklılıklar gösterir. Bunlar, tedavi amacının göreceli bir insülin eksikliğini gidermeye, insülin direncine karşı etkili olmaya veya yemeklerden sonra oluşan kan şekeri tepe değerlerini azaltmaya yönelik olmasına göre değişir. Bu nedenle, çoğu kez iki veya hatta üç farklı preparatın kombinasyonu reçete edilir. Tablet kombinasyonlarının yetersiz olduğu hallerde insülin tedavisine başlamak yararlıdır. Diyabet hastalarının yaklaşık dörtte biri insülin iğnesi kullanır. Modern diyabet tedavisinde insan insülini (insan insülinine özdeş) veya analog insülinler kullanılır. İnsülin iğnesi enjektörle veya kalem iğne ile yapılabilir. Kalem iğne ile yapılan enjeksiyonlarda, insülinin tek kullanımlık şırıngaya çekilmesi gibi, çoğu zaman zahmetli olan bir işleme gerek yoktur: Yalnızca, önceden doldurulmuş bir insülin kartuşu kaleme yerleştirilir. Uygun kalem kullandığınız insüline bağlıdır. Etki süresine ve etki profiline göre insülinler Kısa etkili insülinler İnsan insülinleri Analog insülinler Etkisini yaklaşık 30 dakika sonra ve dozaj miktarına göre 4 ilâ 6 saat süreyle gösterir En yüksek etki noktasına yaklaşık 2 saat sonra ulaşır Yemekten yarım saat önce enjekte edilir Etkisini 10 dakika sonra ve dozaj miktarına göre yaklaşık 2 ilâ 3 saat süreyle gösterir Maksimum etki yaklaşık 1 saat sonradır Yemekten hemen önce verilir Uzun etkili insülinler İnsan insülinleri Analog insülinler Karışık insülinler Gecikmeli olarak 2 saat sonra başlayan ve dozaj miktarına göre toplam 8 ilâ 12 saat (bazıları 36 saate kadar) süren etki Maksimum etki yaklaşık 5 saat sonra Geceleri şekerin düşmesi veya sabah değerlerinin yüksek çıkması tehlikesi 24 saate kadar sabit etki, etki zirvesi bulunmaz Çeşitli karışım oranlarında kısa ve uzun etkili insülin kombinasyonları 21
İnsülin pompası tedavisi İnsülin pompası tedavisiyle pankreas bezinin doğal fonksiyonu başka hiç bir yöntemle olmadığı kadar iyi taklit edilir. İnsülin pompası öğünlerin saatini ve miktarını serbestçe seçmeyi sağlar ve örneğin spor gibi spontane faaliyetlerin saatlerinin kolayca değiştirilmesine izin veren esnek bir günlük program yapmaya olanak tanır. Kan şekerindeki dalgalanmalar daha iyi tedavi edilebilir ve düzenlenmesi güç metabolik durumlar da kontrol altında tutulabilir. Bu tedavi şekli, yoğunlaştırılmış geleneksel insülin tedavisi (YGİT) ile tedavi edilen ve düzenli olarak kan şekerini ölçen kişiler için uygundur. Vücudun dışında taşınan insülin pompası insülin temel ihtiyacının karşılanması için (bazal hız) normal insülini veya hızlı etki eden analog insülini kesintisiz olarak vücuda verir. Bu, kanülü derinin altında bulunan ince bir hortum, infüzyon seti vasıtasıyla gerçekleşir. Öğünler sırasında ihtiyaç duyulan insülin (bolus) düğmeye basılarak sağlanır. Diabetes mellitus'ta insülin tedavisi GT YGİT SSİT Geleneksel insülin tedavisi (conventional therapy) Günde bir veya iki kez karışık insülin enjeksiyonu Etkinlikler ve öğünler titizlikle insülinin verildiği saate ve doza göre ayarlanır. Yoğunlaştırılmış geleneksel insülin tedavisi (intensified conventional therapy) Günde bir ilâ üç kez arası uzun etkili, gecikmeli insülin iğnesi ve öğünlerde hızlı etkili insülin iğnesi (bolus insülin) Avantajları: Günlük ritim ve öğün planlamalarında esneklik Sürekli subkutan insülin tedavisi veya insülin pompası tedavisi (continuous subcutaneous insulin injection) Pankreas bezinin doğal fonksiyonunu taklit eder İnce bir hortum (infüzyon seti) aracılığıyla deri altındaki yağ dokusuna sürekli olarak küçük miktarlarda insülin verilir Öğünlerde düğmeye basılarak ilaveten bolus insülin verilir Günün çok esnek ve spontane bir şekilde planlanmasına olanak verir 22
2. Diyabet tedavisi YGİT ve SSİT karşılaştırması Diyabet hastası olmayan kişi Az miktarda insülin, hücreleri sürekli olarak enerji ile besler (mavi çizgi). Öğün sırasında insülin ihtiyacı artar (kırmızı çizgi). 6:00 12:00 18:00 24:00 6:00 6:00 12:00 18:00 24:00 6:00 6:00 12:00 18:00 24:00 6:00 YGİT 6:00 12:00 18:00 24:00 6:00 6:00 12:00 18:00 24:00 6:00 6:00 12:00 18:00 24:00 6:00 SSİİ B B B B B B B B B 6:00 12:00 18:00 24:00 6:00 6:00 12:00 18:00 24:00 6:00 6:00 12:00 18:00 24:00 6:00 Yoğunlaştırılmış geleneksel insülin tedavisinde uzun etkili geciktirici insülin (mavi) dışında öğünlerde bolus insülin (kırmızı) enjekte edilir. İnsülin pompası sürekli olarak küçük miktarlarda hızlı etkili insülin verir, öğünlerde ilaveten bolus insülin verilir. 23
Kendi kendine kan şekeri kontrolü Kan şekerinizi düzenli olarak kendiniz kontrol ederseniz, bu tedaviniz için önemli bir destek demektir. Çünkü bu yolla bireysel günlük yaşamınızda beklenmedik kan şekeri dalgalanmalarını ve aşırı kan şekeri değerlerini fark edebilirsiniz. Bunları not ederek doktorunuzla görüşmelisiniz. Böylece doktorunuz yaşam biçiminiz ile kan şekerinizin gelişimi arasındaki ilişkiyi değerlendirebilir ve tedaviyi bireysel yaşam alışkanlıklarınıza uyarlayabilir. Kan şekerinizin kendiniz tarafından kontrol edilmesi uzun vadede yaşamınızda, öğünlerinizde, boş zamanlarınızda, stres koşullarında ve hastalıklarda size daha fazla esneklik sağlar. Değerlerinizi kaydetmek için en iyisi Diyabet Günlüğünü (Accu-Chek Müşteri Hizmetleri Merkezinden sipariş edilebilir) ya da kan şekeri değerlerinizin elektronik analizine olanak sağlayan, örn. Accu-Chek Smart Pix gibi bir cihazı kullanın. Kendi kendine kontrol ikincil hastalıkların önlenmesine yardımcı olur. Kan şekerinizi kendi kendinize düzenli bir şekilde kontrol ederek farklı günlük koşulların ve olayların kan şekerinizi uzun vadede nasıl etkilediğini görebilirsiniz. Buna dayanarak metabolizmanızı daha iyi tanır ve örneğin hiperglisemi veya hipoglisemi gibi riskli durumlardan kaçınabilirsiniz. Aşırı kan şekeri dalgalanmalarını önleyerek diyabetin tipik ikincil hastalıklarını da engelleyebilirsiniz (Bkz Bölüm 3 Riskli durumlar ). İnsüline bağımlı olsun veya olmasın, diyabet hastalarının kan şekerlerini düzenli olarak kendi kendilerine kontrol etmeleri, kan şekerinin gidişatını olabildiğince dengede tutmak ve diyabetin uzun vadede iyi ayarlanmasını sağlamak için çok önemlidir. Kendi kendine kontrol gerçi belli ölçüde kişisel inisiyatif gerektirir ama fazla çaba gerektirmez ve buna değer. Önemli: Kan şekerinizi düzenli olarak kendiniz ölçerseniz, onun önerilen hedef aralık içerisinde olup olmadığını görebilirsiniz. Bu, diyabetin yaratacağı riskli durumların (metabolizma dengesizlikleri) ve ikincil hastalıkların önlenmesi için en iyi dayanaktır. 24
2. Diyabet tedavisi Acısız kan alma Kan şekerinin ölçülmesi için kan neden parmaktan alınmalıdır? İğnenin batışı sırasındaki acı nasıl en aza indirgenir? Gelin size nasıl doğru ve yumuşak ölçüm yapacağınızı açıklayalım: Bu yolla kan şekerini gün içerisinde bir çok kez kontrol edebilir ve böylece optimum kan şekeri ayarı için önemli bir koşulu yerine getirmiş olursunuz. Kan ve kan şekeri Kan şekerinin ölçülmesinde kan numunesinin türü rol oynar. Kan şekerinin belirlenmesinde venöz kan, kapiler kan ve kan plazması/kan serumu arasında ayırt edilir. Venöz kan Doktor bir şırınga ile kan dolaşımın bir veninden kan alır. Venöz kanda glikoz konsantrasyonu kapiler kana göre %5 (aç karnına) ilâ %20 (yemeklerden sonra) daha azdır. Glikoz konsantrasyonları yemekten sonra (postprandial) aynı zaman noktasında 40 ilâ 60 mg/dl (2,2 ilâ 3,3 mmol/l) arasında farklılık gösterebilir. İdeal olanı kan şekerinin vücudumuzun tüm dokularını oksijen ve besinlerle besleyen arteriyel kanda ölçülmesi olurdu. Ancak arterlerden kan alınması tehlikelidir ve nadiren uygulanır. Kapiler kan Kapiler kan, kişinin kan şekerini kendi ölçmesi durumunda önerilen, en küçük kılcal damarlardan alınan kandır. Diyabetli kişilerin kapiler kanla kendi kendine kan şekerini ölçmesi ancak test çubuğunun geliştirilmesi ile mümkün olmuştur. Kapiler kan alımı parmak pulpasından veya kulaktan yapılır ve evde kolayca kendi başına uygulanabilir. Kan plazması/kan serumu Tıbbi laboratuvarlar glikozu Dünya Sağlık Örgütünün standartları doğrultusunda kan plazmasında veya kan serumunda belirler. Plazmadaki glikoz konsantrasyonu tam kandan yaklaşık %10 ilâ 15 daha yüksektir. Accu-Chek de dahil olmak üzere, bazı üreticiler, kan şekeri ölçüm cihazlarını, değerlerin laboratuvar cihazlarından alınan değerlerle karşılaştırılabilmesi için, plazmaya programlamıştır. Ölçüm değerlerindeki sapmalarla ilgili not: Kendi ölçtüğünüz değerlerle laboratuvar değerlerinin uymaması durumunda endişeye gerek yoktur - Ölçüm farklılıkları büyük olasılıkla kan şekeri ölçüm cihazınızdaki bir arızadan değil, farklı numune materyallerinin kullanılmasından kaynaklanmaktadır. 25