çindekiler iii çindekiler Önsöz... viii T bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünler... 2 G R fi... 3 DROG TANIMI... 3 Bitkilerin simlendirilmesi... 4 EKSTRE TANIMI... 5 S v Ekstreler... 5 Yumuflak Ekstreler... 5 Kuru Ekstreler... 5 EKSTRAKS YON YÖNTEM LE ELDE ED LEN B TK SEL ÜRÜNLER... 6 Sabit Ya... 6 Reçine... 8 Oleorezin... 9 Gummirezin... 9 Oleogummirezin... 9 Balzam... 9 Zamk... 9 Lateks... 10 Tentür... 10 Konkret... 10 Absolü... 10 Anfloraj (Sabit ya ile tüketme)... 11 Rezinoit... 11 Pomat... 11 D ST LASYON YÖNTEM LE ELDE ED LEN B TK SEL ÜRÜNLER... 11 Uçucu Ya... 11 Aromatik Su... 13 Katran... 13 Bitki Çaylar... 14 Özet... 16 Kendimizi S nayal m... 17 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 18 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 18 Bitkisel G da Destekleri... 20 B TK SEL GIDA DESTEKLER : TANIM VE LG L TERM NOLOJ... 21 B TK SEL GIDA DESTEKLER N N FONKS YONLARI... 23 B TK SEL GIDA DESTEKLER N N KULLANIMINDA D KKAT ED LECEK HUSUSLAR... 24 B TK SEL GIDA DESTEKLER N N KULLANIMI LE LG L MEVZUAT... 25 BAZI ÖNEML B TK SEL GIDA DESTEKLER... 26 Domates... 26 Çay... 27 Soya Fasulyesi... 28 Sar msak... 28 Biberiye... 29 1. ÜN TE 2. ÜN TE
iv çindekiler Ginkgo... 29 Sar Kantaron... 29 Ginseng... 30 Üzüm... 30 Ekinasya... 31 Keten Tohumu... 31 Narenciye Türleri... 32 Nar... 32 Enginar... 32 Diyet Lif... 32 PREB YOT KLER... 33 PROB YOT KLER... 34 S NB YOT KLER... 34 Özet... 35 Kendimizi S nayal m... 36 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 37 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 37 3. ÜN TE Üretim Yöntemleri-1: Ekstraksiyon... 38 EKSTRAKS YON TEKN N N TAR HÇES... 39 EKSTRAKS YONUN TANIM VE ÖZELL KLER... 39 EKSTRAKS YON ÖNCES filemler... 39 EKSTRAKS YON PARAMETRELER... 40 S cakl k... 40 Bas nç... 40 Çözücü... 41 Parçac k Büyüklü ü... 41 Süre... 42 Kar flt rma H z ve Kar flt r c Tipi... 42 Nem... 42 Yüzey Aktif Madde Etkisi... 42 Materyalin Por Özelli i... 43 EKSTRAKS YON T PLER... 43 Kesikli (Batch) Tip Ekstraksiyon Yöntemleri... 43 Sürekli (Continuous) Tip Ekstraksiyon Yöntemleri... 44 EKSTRAKS YON YÖNTEMLER... 44 Çözücülerle Ekstraksiyon... 45 Kat -S v Ekstraksiyonu... 45 S v -S v Ekstraksiyonu... 46 Likens-Nickerson Eflzamanl Distilasyon-Ekstraksiyon... 47 S v laflt r lm fl Gazlarla Ekstraksiyon... 47 Süperkritik Ak flkanlarla Ekstraksiyon... 48 Di er Uygulama fiekilleri... 51 EKSTRAKTÖR T PLER... 51 Perkolatör... 51 Soxhlet Ekstraktörü... 52 Döner Ekstraktör... 53 Z t Ak ml Helezonik Ekstraktör... 54 Kar flt r c l Ekstraktör... 55 Bant Tipi Ekstraktör... 56
çindekiler v EKSTRAKS YON SONRASI TEMEL filemler... 57 Süzme... 57 Buharlaflt rma... 57 Buharlaflt r c Tipleri... 58 Kurutma... 58 Kristallendirme... 58 Kristallendirme Uygulamalar... 59 Özet... 60 Kendimizi S nayal m... 62 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 63 Yararlan lan Kaynaklar... 63 Üretim Yöntemleri-II: Distilasyon... 66 D ST LASYON... 67 D ST LASYON ÖNCES filemler... 67 D ST LASYON YÖNTEMLER... 68 Su Distilasyonu... 68 Buhar Distilasyonu... 69 Su-Buhar Distilasyonu... 71 Hidrodifüzyon... 71 Mikro Distilasyon... 72 Mikrodalga Destekli Distilasyon... 72 Eflzamanl Distilasyon-Ekstraksiyon... 73 Kuru Distilasyon... 74 Fraksiyonlu Distilasyon... 74 D ST LASYON SONRASI filemler... 74 Ay rma... 74 Süzme... 74 Kurutma... 75 Özet... 76 Kendimizi S nayal m... 78 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 79 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 79 Üretim Yöntemleri -111: Di er Yöntemler... 80 MEKAN K EKSTRAKS YON... 81 S kma Yöntemi... 81 Meyve Usareleri... 82 KATI DESTEK ÜZER NE ADSORPS YON... 85 Tepe Bofllu u Yakalama Tekni i... 85 Statik Tepe Bofllu u Yakalama Tekni i... 85 Vakumlu Tepe Bofllu u Yakalama Tekni i... 86 Kat Faz Mikro Ekstraksiyon (SPME) Yöntemi... 87 Dald rmal Kat Faz Mikro Ekstraksiyon (Im-SPME) Yöntemi... 88 Tepe Bofllu u Kat Faz Mikro Ekstraksiyon (HS-SPME) Yöntemi... 89 MEMBRAN DESTEKL EKSTRAKS YON... 89 Pervaporasyon... 90 POROPLAST EKSTRAKS YONU... 91 M KRODALGA DESTEKL EKSTRAKS YON... 92 ULTRASON K ENERJ DESTEKL EKSTRAKS YON... 93 4. ÜN TE 5. ÜN TE
vi çindekiler ELEKTR K AKIMLI EKSTRAKS YON... 93 TURBO UYGULAMALAR... 93 Özet... 95 Kendimizi S nayal m... 96 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 97 Yararlan lan Kaynaklar... 97 6. ÜN TE 7. ÜN TE Kalite Kontrol... 98 G R fi... 99 Tüm Monograflara Uygulanan Genel Koflullar... 99 TOZ NCEL VE ELEK BOYUTLARI... 100 ÖRNEKLEMEN N GENEL KURALLARI... 101 TANIMA TESTLER... 101 Makroskopik ve Mikroskopik Analizler... 101 Makroskobik nceleme... 102 Organoleptik ncelemeler... 102 Mikroskopik ncelemeler... 102 Mikroflimik Yöntemler... 106 nce Tabaka Kromatografisi... 107 GENEL TESTLER... 107 Yabanc Madde Miktar Tayini... 107 Kül Miktar Tayini... 108 Ekstre Edilebilir Madde Tayini... 108 Su Miktar Tayini... 109 Uçucu Ya Miktar Tayini... 110 ÖZEL TESTLER... 111 Ac l k Derecesi Tayini... 111 Hemolitik Aktivite Tayini... 111 fiiflme ndisi... 112 Köpürme ndisi... 112 Tanen Miktar Tayini... 112 K RL L K TAY NLER... 113 Pestisit Kal nt lar Tayini... 113 Arsenik ve A r Metal Analizleri... 114 Radyoaktif Kirlilikler... 114 Mikroorganizma Kirlilikleri... 114 KÜLTÜR VASATLARI VE M KROORGAN ZMA SUfiLARI... 115 NCE TABAKA KROMATOGRAF S NDE KULLANILAN ADSORBANLAR.. 115 REAKT F VE ÇÖZELT LER... 115 Özet... 116 Kendimizi S nayal m... 117 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 118 Yararlan lan Kaynaklar... 118 Farmakope Analizleri...120 TÜRK FARMAKOPELER TAR HÇES... 121 TÜRK FARMAKOPES N N S STEMAT... 122 Türk Farmakopesinde Farmakognozik Yöntemler... 122 Bitkisel droglarda tanen miktar tayini... 122 Ekstrelerde Kuru Art k... 123
çindekiler vii Türk Farmakopesinde Fiziksel ve Fizikokimyasal Yöntemler... 123 Türk Farmakopesinde Tan ma Yöntemleri... 123 Türk Farmakopesinde S n r Testleri... 123 Türk Farmakopesinde Miktar Tayinleri... 123 Su Tayini (Yar mikro yöntem ile su tayini)... 123 AVRUPA FARMAKOPES NDE YER ALAN B TK SEL MONOGRAFLAR... 124 Özet... 133 Kendimizi S nayal m... 134 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 135 Kaynaklar... 135 T bbi ve Aromatik Bitkilerle lgili Di er Standartlar... 136 G R fi... 137 DÜNYA SA LIK ÖRGÜTÜ (WORLD HEALTH ORGANIZATION- WHO) MONOGRAFLARI... 137 WHO Kalite Kontrol Metotlar... 138 T bbi Bitkilerin De erlendirilmesinde WHO K lavuzu... 138 ESCOP (EUROPEAN SCIENTIFIC COOPERATIVE ONPHYTOTHERAPHY) MONOGRAFLARI... 139 KOM SYON E MONOGRAFLARI (COMPLETE GERMAN COMMISSION E MONOGRAPHS - THERAPEUTIC GUIDE TO HERBAL MEDICINES)... 141 NG L Z B TK SEL FARMAKOPES (BRITISH HERBAL PHARMACOPOEIA) (BHP)... 142 H ND STAN AYURVED K FORMÜLLER VE AYURVED K FORMÜLASYONLARIN FARMAKOPE STANDARTLARI (AYURVEDIC FORMULARY OF INDIA AND PHARMACOPOEIAL STANDARDS FOR AYURVEDIC FORMULATIONS)... 142 H NT AYURVED K FARMAKOPES (AYURVEDIC PHARMACOPOEIA OF INDIA) (API)... 142 H NT B TK SEL FARMAKOPES... 142 JAPON B TK SEL LAÇLAR STANDARTLARI... 142 Ç N HALK CUMHUR YET FARMAKOPES... 142 AMER KA B RLEfi K DEVLETLER FARMAKOPES VE ULUSAL FORMÜLER (USP-NF)... 143 YA LARIN VE D ER L P TLER N ANAL Z NDE ALMAN STANDART METOTLARI... 143 TOPLAM KAL TE YÖNET M... 143 Uluslararas Standardizasyon Örgütü (ISO - International Organization for Standardization)... 143 Türk Standartlar... 144 Özet... 146 Kendimizi S nayal m... 147 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 148 Kaynaklar... 148 8. ÜN TE
viii Önsöz Önsöz T bbi ve aromatik bitkiler tarih boyunca insanlar n sa l n korumalar na ve hastal klar n iyilefltirmelerine yard mc olmufl, kiflisel bak m ve hijyen ürünleri olarak günümüze kadar önemlerini korumufllard r. T p, eczac l k ve kozmetik sektörü bu do al kaynaklar ya oldu u gibi, ya özüt veya etken madde kayna olarak, ya da daha etkin sentetik maddeler için model olarak kullanmaktad r. Dünya Sa l k Örgütü (WHO) ne göre dünya nüfusunun %80 i bitkisel ilaçlarla tedavi olmaktad r. Modern ilaçlar n da neredeyse yar s do al ürünlerden oluflmaktad r. nsan sa l için bu denli önemi olan t bbi ve aromatik bitkisel kaynaklar n ak lc bir flekilde ve kaliteli ürünler üretiminde kullan lmalar gerekmektedir. Bu kitap t bbi ve aromatik bitkisel ürünlerin üretiminden, kalite kontrolüne kadar geçen süreçler hakk nda bilgiler içermekte olup, ilaç ve g da ürünleri aras nda kalan bitkisel g da takviyelerini de ayr bir ünite olarak ifllemektedir. Anadolu Üniversitesi Eczac l k Fakültesi Farmakognozi ana bilim dal nda görevli uzman ö retim üyeleri taraf ndan titizlikle derlenen bu bilgilerin e itiminizde yararl olaca kanaatindeyim. Program n sürdürülebilmesi için sa lad klar ortam ve verdikleri destek için Anadolu Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Davut Ayd n ile Aç kö retim Fakültesi Dekan Prof. Dr. Ayd n Ziya Özgür ve Program Koordinatörü Prof. Dr. Yavuz K l ç a müteflekkirim. Kitab n haz rlanmas ndaki destek ve yard mlar için de erli ünite yazar arkadafllar m Prof. Dr. Nefle K r mer, Prof. Dr. Betül Demirci, Doç. Dr. Temel Özek ile Arafl. Grv. Ecz. Hale Gamze Duymufl a ve AÖF personeline teflekkür ederim. Editör Prof.Dr. K. Hüsnü Can Bafler
1TIBB VE AROMAT K B TK SEL ÜRÜNLER N ÜRET M VE KAL TE KONTROLÜ Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; T bbi ve aromatik bitkilerden elde edilen bitkisel ürünleri tan mlayabilecek, Bitkisel ürünlerin elde edilifl yöntemlerini karfl laflt rabilecek, Bitkisel ürünlerin özelliklerini aç klayabilecek, Bitkisel ürünlerin kullan m alanlar n tart flabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Uçucu Ya Sabit Ya Aromatik Su Reçine Katran Balzam Zamk Konkret Absolü Pomat Tentür nfüzyon Dekoksiyon çerik Haritas T bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünlerin Üretimi ve Kalite Kontrolü T bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünler G R fi DROG TANIMI EKSTRE TANIMI EKSTRAKS YON YÖNTEM LE ELDE ED LEN B TK SEL ÜRÜNLER D ST LASYON YÖNTEM LE ELDE ED LEN B TK SEL ÜRÜNLER
T bbi ve Aromatik SIRA S ZDE Bitkisel Ürünler DÜfiÜNEL M SIRA S ZDE DÜfiÜNEL M G R fi SORU SORU Bitkiler insanl n varoluflundan itibaren baflta beslenme ve tedavi D KKAT amaçl olmak üzere çok çeflitli amaçlarla kullan lm flt r. Do al kaynaklar n öneminin her geçen D KKAT gün artt günümüzde ülkemiz zengin bitki çeflitlili i ile büyük bir potansiyele sahiptir. Ülkemizde 10.000 den fazla bitki türünün bulundu u tahmin edilmektedir. SIRA S ZDE SIRA S ZDE Bu türlerin yaklafl k %30 u aromatik özellikte yani kendilerine has koku ve tatlar olan bitkilerdir. Ülkemizde yetiflen bitki türlerinden yaklafl k 1.000 AMAÇLARIMIZ kadar bitki türü ise halk aras nda çeflitli flekillerde t bbi amaçlarla kullan lmaktad r. AMAÇLARIMIZ Daha fazla bilgi için Bafler, K.H.C., Honda, G., Miki, W. (1986). Herb K Drugs T Aand P Herbalists in Turkey, Tokyo. Bu ünite kapsam nda, t bbi ve aromatik bitkilerden çeflitli yöntemlerle TELEV ZYON elde edilen bitkisel ürünler hakk nda bilgiler verilecektir. DROG TANIMI NTERNET Drog, kökeni Farsça oldu u san lan bir kelimedir. Tan m olarak; ilaçlar n haz rlanmas nda kullan lan, tedavi özelli i olan, biyolojik, inorganik veya sentetik kökenli ilaç hammaddelerine verilen isimdir. Farmakognozi nin kapsam na girenler biyolojik kaynakl olanlard r. Biyolojik kökenli droglar elde edildikleri kaynaklara göre flu flekilde s n fland r l r; Bitkisel droglar Hayvansal droglar Bitkisel droglar n say s 10.000, hayvansal droglar n say s ise 100 kadard r. Bir bitkinin tümü veya birkaç organ drog olarak kullan labilece i gibi, bitkiden yaralama yoluyla elde edilen ya da kendili inden salg lanan maddeler ile bitkiden özel bir ifllem sonunda elde edilen maddeler de drog olarak kullan labilir. Bir bitkiden tek bir drog elde edilebildi i gibi birden fazla drog da elde edilebilir. Buna bir örnek; Nane yapraklar, yapraklardan distilasyonla elde edilen uçucu ya ve ya dan kristallendirilerek ayr lan mentol birer drogdur. Bitkilerin drog olarak kullan lan k s mlar n bafll calar flunlard r: Yaprak (Folium) Kök (Radix) Çiçek (Flos) Yumru (Tuber) Gövde, dal veya kök kabu u (Cortex) So an (Bulbus) K T A P TELEV ZYON NTERNET
4 T bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünlerin Üretimi ve Kalite Kontrolü Tentür: Bitki materyalinin etanolle haz rlanm fl s v ekstresidir. Meyve (Fructus) Dal uçlar (Summitates) Tohum (Semen) Saplar (Stipites) Odun (Lignum) Meyve kabu u (Pericarpium) Bitki k s mlar n n Latince karfl l klar parantez içinde verilmifltir. Bitkiden yaralama yoluyla elde edilen ya da kendili inden salg lanan droglara örnek olarak; Zamk (Gummi) Maz lar (Gallae) Reçine (Resina) Usare (Succus) Reçineli zamk (Gummiresina) Mum (Cera) Niflasta (Amylum) Katran (Pix) Sabit ya (Oleum) Balzam (Balsam) Uçucu ya (Aetheroleum) Uçucu ya, zamk ve reçine kar fl m (Oleogummiresina) Droglar n kullan l fl flekilleri 1. Do al halde: Çeflitli droglar n ( hlamur, adaçay, hatmi çiçe i, meyan kökü gibi) infüzyon veya dekoksiyon halinde, bilhassa halk aras ndaki kullan m fleklidir. 2. Galenik preparatlar halinde: Etkin maddesi bilinmeyen veya birden fazla etkin madde tafl yan droglar ekstre, tentür, flurup, kapsül, kafle vb. galenik preparatlar halinde kullan l r. 3. laç ilkel maddelerinin elde edilmesinde: laç haz rlanmas nda kullan lan birçok bileflik (kinin, kodein, morfin, emetin vb.) kimyasal sentez yolunun olmamas veya masrafl ve zor olmas ndan dolay bitkisel droglardan elde edilmektedir. Bitkilerin simlendirilmesi Bitkilere Latince isim verilirken o bitkiye ait bir özellik, d fl görünüfl, yetiflti i ortam, fayda veya zarar, etkisi gibi özellikler vurgulanmak istenir. Bitkiler, Latince iki kelimeden yap lm fl bir kombinasyon (binomial) ile isimlendirilir. Bir bitki ad ndaki ilk kelime, bitkinin cins (genus), ikinci kelime ise tür (species) ad na karfl l k gelir. Cins ismi özel isimdir, bir isim veya isim olarak kabul edilen bir kelimedir. Çok farkl bir kökene sahip olabilir, örne in, bitkinin eski veya yerli ad (Rosa) olabildi i gibi, tan nm fl bir kiflinin ismi de (Cinchona) olabilir. Cins ad tekildir ve ilk harfi büyük olarak yaz l r. Bir bitki ad ndaki türü tan mlayan ikinci kelime, genellikle bir s fatt r, bazen isim de olabilir. E er bir s fatsa cins ad n n cinsiyetine uygun olarak ve Latincedeki çekim kurallar na göre yaz l r, örne in Rosa damascena. Droglar da bilimsel olarak bitki isimlerinde oldu u gibi Latince iki sözcükle ve belirli kurallara ba l olarak isimlendirilirler. Genel kural olarak, ilk kelime elde edilen drog ya da maddenin ad d r ikinci kelime ise bitkinin kullan lan k sm n ya da organ n belirtir ve bir tamlama yap l r. ÖRNEK 1.1 ÖRNEK 1.2 Bitki ad : Mentha piperita (Nane) Drog ad : Menthae piperitae folium veya Folium Menthae piperitae (Nane yapraklar ) ( lki Avrupa Farmakopesinin kabul etti i flekildir). Bitki ad : Melissa officinalis (O ulotu) Drog ad : Melissae folium (O ulotu yapra ) Drog ad : Melissae aetheroleum (O ulotu uçucu ya )
1. Ünite - T bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünler Bir bitkinin ismini bilimsel olarak belirleyen bu iki sözcü ün ard ndan bir flah s ad yaz l d r. Bu kifli, o bitkiye Latince ad ilk defa veren kiflidir. Örne in: Orchis anatolica BOISSIER, Mentha piperita L. Bu örneklerde görüldü ü üzere kiflinin ad bazen tam bazen de k salt lm fl olarak yaz lmaktad r. Genellikle üçten fazla heceden oluflan isimler k salt l r (BOISSIER yerine Boiss.), çok tan nm fl kiflilerin ismi ise tek harfle (LINNAEUS veya Linne yerine L.) yaz l r. Bitkiler aleminde s n fland rmada tür temel olmas na ra men alttür ve varyete gibi daha alt birimlere de ayr labilir. Türden küçük farklar ile ayr lan ve birbiri ile çak flan bir alanda yay l fl gösteren populasyonlar varyete farkl co rafik alanda yay l fl gösteren populasyonlar ise alttür olarak tan mlan r. S n fland rmada yani taksonomi de kullan lan en küçük birim takson olup, duruma göre bir cins, tür, alt tür, varyete veya kemotip takson olarak adland r l r. Benzer karakterleri tafl yan, birbirine akraba olan bitkiler (cinsler) bir familya alt nda toplan r. Familya ad, o familyadaki bir cins ad ndan hareketle ve ismin gövdesine -aceae sonekinin ilavesiyle türetilir: Malva - Malvaceae Tilia - Tiliaceae Rosa - Rosaceae Lilium - Liliaceae Populasyon: Belirli bir yerde bulunan ve aralar nda gen al flverifli olan bireyler toplulu udur. 5 EKSTRE TANIMI Avrupa Farmakopesi nin tan m na göre ekstre, genellikle kuru haldeki bitkisel veya hayvansal kökenli droglardan çeflitli yöntemlerle elde edilen, s v, kat veya yar kat k vamda olabilen preparatlard r. Ekstreler tiplerine göre; S v ekstreler, Yumuflak ekstreler, Kuru ekstreler, olmak üzere üçe ayr l r. S v Ekstreler Bir k s m kütlesi veya hacmi orijinal kuru dro un bir k s m kütlesine eflde er olacak flekilde haz rlanan ak flkan özellikte preparatlard r. S v ekstreler etanolün suyla uygun seyreltmeleri ya da su kullan larak haz rlan rlar. Yumuflak Ekstreler Ekstraksiyon iflleminde kullan lan çözücünün ifllem sonunda k smen yo unlaflt r lmas sonucu elde edilirler. Kuru Ekstreler Ekstraksiyon iflleminde kullan lan çözücünün ifllem sonunda yo unlaflt r larak tamamen uzaklaflt r ld kat preparatlard r. Bitkisel materyalden hareketle haz rlanan bitkisel ekstreler; çok say da ve kar - fl k yap da olup ço u t bbi aç dan önemli kimyasal maddeler içerir. Etkili bileflikleri bitkiden ay rmak amac yla materyalin ve bilefliklerin yap s na uygun ekstraksiyon yöntemleri uygulan r. Uygulanabilecek ekstraksiyon yöntemleri özetle fiekil 1.1 de gösterilmifltir.
6 T bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünlerin Üretimi ve Kalite Kontrolü Elde edilen ham ekstre, seçilen ekstraksiyon yönteminin uygun olup olmad - n görmek için belirli bileflik gruplar na özgü kimyasal testler ile test edilmelidir. Örne in, drog bir yaprak ise, ekstre, istenen aktif maddenin yan s ra klorofil ve di- er pigmentler, organik ve inorganik asitler, reçine, ya gibi istenmeyen birçok maddeyi içerebilir. Bu nedenle, aktif bileflikleri bu istenmeyen maddelerden ay rmak için de iflik saflaflt rma yöntemleri (s v -s v ekstraksiyonu, kristallendirme, çöktürme, distilasyon, süblimasyon gibi) kullanmak gerekir. Ekstre haz rlanmas nda kullan lacak bitki numunesinin cins ve tür tayini do ru yap ld ktan sonra ekstre edilmesi gerekmektedir. Yanl fl drogla çal fl lmas halinde harcanan zaman, madde, malzeme ve emek bofla gitmifl olacakt r. fiekil 1.1 Ekstraksiyon yöntemleri. EKSTRAKS YON MEKAN K EKSTRAKS YON ÇÖZÜCÜLERLE YAPILAN EKSTRAKS YON D ST LASYON PRESLE SIKMAK MASERASYON KURU D ST LASYON YARALAMA NFÜZYON YAfi D ST LASYON DEKOKS YON PERKOLASYON DEVAMLI EKSTRAKS YON SU D ST LASYONU BUHAR D ST LASYONU SU-BUHAR D ST LASYONU EKSTRAKS YON YÖNTEM LE ELDE ED LEN B TK SEL ÜRÜNLER Ekstraksiyon; droglar n içindeki etken maddeleri çekip ç karmak anlam na gelmektedir. Elde edilecek maddenin özelliklerine ba l olarak ve maddenin drogdan iyi bir verimle elde edilmesine imkân verecek bir ekstraksiyon yöntemi seçilmelidir. Elde edilen ürüne ekstre ad verilir. Ekstre baz yay nlarda ekstrakt fleklinde de geçmektedir. Bu bölümde, bitkilerden mekanik ekstraksiyon ve çözücülerle ekstraksiyon yöntemleri ile elde edilen bitkisel ürünler hakk nda bilgiler verilecektir. Ekstraksiyon yöntemleri ile ilgili detayl bilgiler Ünite 3 de anlat lacakt r. Sabit Ya Bitki ve hayvanlarda depo maddesidir. Bitkilerde özellikle tohum veya meyvelerde bulunur. So ukta veya s cakta bir mekanik ekstraksiyon yöntemi olan presle s kma yöntemi ile veya çözücü ile tüketme yoluyla elde edilirler. Sabit ya lar, gli-
1. Ünite - T bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünler 7 serin ve ya asitlerinden oluflur. Ya asitlerinin gliserinle yapt triesterlerdir. Yani, sabit ya lar n ana bilefleni trigliseritlerdir. Trigliseritler, yaprak gibi vegetatif organlarda bulunmazken, meyve ve tohumlarda (zeytin, susam, f st k, soya fasulyesi gibi) yüksek oranda bulunurlar. H 2 C _ O _ CO _ R 1 H 2 C _ O _ CO _ R 2 H 2 C _ O _ CO _ R 3 R 1, R 2, R 3 : Ya asidi Vegetatif organ: Yüksek bitkilerin yaprak, kök ve gövdelerine vejetatif organ denir. Trigliserit Gliserin in her üç alkol grubu ayn asit ile esterleflmifl ise basit trigliserit denir. Ya larda basit trigliseritler bulunmakla birlikte daha çok gliserin in üç alkol grubunun iki veya üç ayr ya asitiyle esterleflmesinden oluflan karma trigliseritler bulunur. Gliseritler, farkl ya asitlerinin gliserinle esterleflmeleri ile meydana gelirler. Gliseritlerde en çok bulunan ya asitleri flunlard r: Laurik asit: H 3 C-(CH 2 ) 10 -COOH Miristik asit: H 3 C-(CH 2 ) 12 -COOH Palmitik asit: H 3 C-(CH 2 ) 14 -COOH Stearik asit: H 3 C-(CH 2 ) 16 -COOH Oleik asit: H 3 C-(CH 2 ) 7 -CH=CH-(CH 2 ) 7 -COOH Linoleik asit: H 3 C-(CH 2 ) 4 -CH=CH-CH 2 -CH=CH-(CH 2 ) 7 -COOH Ya asitleri alifatik monokarboksilli asitlerin önemli bir grubunu oluflturur. Ya asitleri genellikle uzun ve düz zincir halinde (dallanmam fl) bulunur ve çift say da karbon içerirler. Bir ya asidi zincirindeki tüm karbon atomlar çifte ba içermiyorsa böyle ya asitlerine doymufl ya asitleri denir ve bu tip ya lar genellikle kat d r. Çifte ba içeren ya asitleri ise doymam fl ya asidi olarak adland r l r ve genellikle s v halde bulunurlar. Bir ya n doymam fll k derecesi ya asitlerindeki çifte ba say s na ba l d r. Doymam fl ya asitleri çifte ba lar na hidrojen alabilirler, bu flekilde kat hale geçerler. Bu yöntemle ya lar n doymam fll k dereceleri azalt larak ac malar önlenmifl olur. S v ya lardan margarinlerin haz rlan fl bu flekildedir. Sabit ya lar, organik çözücülerde çok, alkolde ise belli oranda çözünürler. Sabit ya lar n safl k tayininde; yo unluk, k r lma indisi, optik çevirme, viskozite, su miktar, çözünürlük, yabanc ya kontrolü ve ya asidi bileflimi önemlidir. Ayr ca; Asit indisi, Sabunlaflma indisi, Sabunlaflmayan madde miktar, Ester indisi, Peroksit say - s, yot indisi gibi kimyasal sabitler ya n kalitesinin belirlenmesinde önemlidir. Sabit ya lar, asit veya alkalilerle hidroliz olarak ya asitleri ve gliserine parçalan rlar. Bu olaya saponifikasyon yani sabunlaflma denir. Sabit ya lar eczac l kta, liniment, krem ve suppozituvar yap m nda kullan lmaktad r. Badem ya (Amygdalae oleum), susam ya (Sesami oleum), keten ya- (Lini oleum), hint ya (Ricini oleum) en çok kullan lan ya lardan baz lar d r. Çözücülerle ekstraksiyon yöntemi ile elde edilen ya lar çözücünün uzaklaflt r lmas ndan sonra az da olsa çözücü içermeleri nedeniyle g da endüstrisinde pek tercih edilmezler, so ukta s kma yöntemi ile elde edilen ya lar tercih edilir. S cakta s kma ile elde edilen ya lar ise teknikte örne in sabun yap m nda kullan l r.
8 T bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünlerin Üretimi ve Kalite Kontrolü Resim 1.1 Çörekotu tohumu ve sabit ya. (G. flcan) Tablo 1.1 Baz Bitkisel Kaynakl Sabit Ya lar. Sabit ya Bitki Latince Ad Türkçe Ad Latince Ad Türkçe Ad Papaveris oleum Haflhafl ya Papaver somniferum Haflhafl Cacao oleum Kakao ya Theobroma cacao Kakao Soyae oleum Soya ya Glycine soja Soya Olivae oleum Zeytin ya Olea europaea Zeytin Gossypii oleum Pamuk ya Gossypium hirsutum Pamuk Colophonium: Kolofan, terementi nin distilasyonundan kalan art kt r. Reçine Reçineler kompleks yap l, az çok kat amorf maddelerdir. Reçineler genellikle bitkilerin salg kanallar veya salg ceplerinde bulunurlar. Bazen de reçine hücrelerinde, d fl veya iç salg tüylerinde bulunabilirler. Ço u bitkilerin normal fizyolojik ürünleri olduklar halde (Coniferae, Burseraceae, Convolvulaceae, Leguminosae, Apiaceae familyalar na dahil bitkilerde oldu u gibi) bazen de patolojik bir etkenle yaralama sonucu bitkilerdeki miktarlar artar (örn. Pinus). Reçineler Convolvulaceae familyas bitkilerinde oldu u gibi glikozit ba yla flekerlere ba l halde de bulunabilirler. Reçinelerin rengi havayla oksitlenerek koyulafl r. Deriflik sülfürik asitle k rm z renk verirler. Is t ld klar nda önce yumuflar sonra erirler. Suda ve petrol eterinde çözünmezler. Alkol, kloroform ve eterde tamamen çözünürler. Su buhar ile sürüklenmezler. Reçineler, bitkilerde tek bafllar na bulunmazlar. Ço u zaman uçucu ya larla (oleorezin), zamklarla (gummirezin) veya uçucu ya ve zamkla birlikte (oleogummirezin) bulunurlar. Reçinelerin kimyasal yap lar tam ayd nlat lmam fl olmakla birlikte reçine asitleri, reçine alkolleri (rezinoller), reçine fenolleri (rezinotannoller), esterler ve rezenlerden (politerpenik nötral bileflikler) oluflmaktad r. Reçine tafl yan droglara örnek; Colophonium (Pinus türleri- Çam türleri), Guaiacum (Guaiacum officinale), Mastix (Pistacia lentiscus- Sak z a ac ), Cannabis herba (Cannabis sativa- Esrar), Podophyllinum (Podophyllum peltatum) Baz reçineler fizyolojik etkilidir: Örne in, Esrar reçinesi halusinojenik, analjezik (a r kesici), Convolvulaceae (örn. Jalapa reçinesi) ve Cucurbitaceae reçineleri
1. Ünite - T bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünler 9 purgatif (ba rsak hareketlili ini artt r c ), Terementi antiseptik, Asa foetida anthelmentiktir (kurt düflürücü). Baz reçineler haricen kullan l rlar, örn. Euphorbia reçineleri rubefiyan (ciltte kan ak fl n h zland r c etki), Podofillum reçinesi antineoplastiktir (tümör tedavisinde etkilidir). Oleorezin Uçucu ya ve reçine kar fl m d r. Genellikle sar ms renkli, bal k vam nda, özel kokulu maddelerdir. A aç veya çal lar n gövde ve dallar na yap lan yaralama sonucunda elde edilirler. Örnek; Copaifera türlerinden Copahu. Gummirezin Reçine ve zamk kar fl m maddelerdir. Oleogummirezin De iflik oranlarda uçucu ya, reçine ve zamk tafl yan kar fl mlard r. Kuvvetli kokulu, de iflik renkli kütleler halindedir. Su, etanol, eter ve kloroform gibi çözücülerde k smen çözünürler. Örnek, Ferula türlerinden Galbanum, Commiphora türlerinden Mirra (Mürrüsafi), Boswellia türlerinden Olibanum. Balzam Canl a aç veya bitkilerin gövde veya dallar na yap lan yaralama sonucu akan hofl kokulu yar kat ürünlerdir. Bir baflka ifade ile aromatik özellikte balzamik asitler tafl yan oleorezinler balzam ad n al r. Bileflimlerinde yüksek oranda benzoik ve sinnamik asitler ile esterleri bulunur. Suda çözünmezler ancak organik çözücülerde kolayl kla çözünürler. Balzamlar, oleorezin grubu maddelerdir. Fark yüksek miktarda aromatik asit tafl malar d r. Balzamlar antiseptik özelliktedirler ve genellikle yara iyi edici olarak kullan l r. Balzam tafl yan droglara örnekler; Balsamum Peruvianum- Peru Balzam Elde edildi i bitki: Myroxylon balsamum Balsamum Tolutanum- Tolu Balzam Elde edildi i bitki: Myroxylon pereirae Styrax Liquidus- S ala Ya Elde edildi i bitki: Liquidambar orientalis Resim 1.2 Yaralama yöntemi. (Farmakognozi ABD) Zamk Asitlerle monosakkaritlerin birleflmesi sonucu oluflan, yap flkan, kokusuz, tats z maddelerdir. Özellikle Leguminosae, Rosaceae ve Rutaceae familyas bitkilerinde gövde ve dallarda yaralama veya böcek sokmas sonucu oluflan patolojik ürünlerdir. Bitkide zamk hücre çeperindeki selülozun baz enzimler etkisiyle de iflmesi sonucu oluflur. Zamklar n ço u suda viskoz çözelti oluflturarak k smen çözünür (ör. Arap zamk - Acaciae gummi), baz lar flifler ve jel meydana getirir (ör. Kitre zamk -Tragacantha). Zamklar, süspansiyon, emülsiyon, tablet yap m nda kullan l r. Ayr ca baz zamklar n (Kitre zamk ) tekstil ve boya sanayinde, matbaac l kta ve g da sanayinde kullan m vard r. Kitre zamk ülkemizin önemli ihraç maddelerinden biridir.
10 T bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünlerin Üretimi ve Kalite Kontrolü Resim 1.3 Haflhafl bafl. (Farmakognozi ABD) Lateks Genellikle bitkilerin yaralanmas sonucu akan, süt görünümünde bir maddedir. Bitkide özel lateks kanallar nda bulunmaktad r. Lateks kanallar na, Moraceae, Euphorbiaceae, Apocynaceae gibi familyalara dahil bitkilerde rastlan r. Papaveraceae, Asteraceae familyalar nda ise izole hücreler halindedir. Lateks, alkol ya da asit ilavesiyle veya s etkisiyle koagüle olur. Baz lateksler fizyolojik olarak aktif maddeler içermeleri nedeniyle önemlidir. Örne in, Afyon (Opium), Haflhafl (Papaver somniferum) meyvelerinin çizilmesiyle akan bir latekstir. Morfin, kodein, tebain gibi narkotik ve a r kesici etkili afyon alkaloitleri tafl r. Tentür Bitkisel materyalin alkol veya sulu alkol ile tüketilmesi sonucu elde edilen s v preparatlard r. Tentürleri haz rlamak için genellikle flöyle bir yol izlenir: 1 k s m kurutulmufl ve toz edilmifl drog 5 k s m alkol ile kapal bir kap içerisinde s k s k çalkalanarak 10 gün bekletilir ve bu süre sonunda süzülür. Bekletme ifllemi karanl k bir ortamda ve oda s cakl nda yap lmal d r. Kuvvetli etkili droglar için 1 k s m droga 10 k s m alkol ilave edilerek ayn flekilde iflleme tabi tutulur. Konkret Taze aromatik bitki materyali uygun bir apolar organik çözücü ile (benzen, hekzan, heptan gibi) ekstre edilir. Organik çözücüye geçen uçucu ya, sabit ya, renk maddeleri ve mumlar çözücünün alçak bas nçta uçurulmas sonucunda elde edilen bakiyeye konkret ad verilir. Bu flekilde ülkemizde gül ve tütün konkretleri elde edilmektedir. Resim 1.4 Gül ya, konkret ve absolü. (G. flcan) Absolü Konkretin etanolle ekstraksiyonu sonucu elde edilir. Konkret etanol ile tüketilirse kokulu maddeler alkole geçer. Etanollü ekstrenin -15 C gibi düflük derecelerde dondurulmas ile mumlar kat hale geçer. So- ukta süzüldükten sonra alçak bas nç alt nda alkolün uzaklaflt r lmas yla uçucu ya ca zengin, koyu renkli, s v veya yar kat özellikteki absolü elde edilir. Absolü parfümeride kullan l r.
1. Ünite - T bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünler 11 Anfloraj (Sabit ya ile tüketme) Uçucu ya veriminin düflük oldu- u ve buna ba l olarak di er distilasyon yöntemlerinin uygun olmad durumlarda kullan lan pahal bir yöntemdir. Bunun için taze drog (özellikle s ya hassas çiçekler) renksiz, kokusuz, yumuflak ince bir sabit ya tabakas (iç ya ve domuz ya ile haz rlanan özel bir kar fl m) üzerine serilir. Bir süre temasta b rak l r. Bu süre sonunda mekanik yolla veya elle toplanan petallerin yerine tazeleri konur ve petallerdeki uçucu ya lar n sabit ya a geçmesiyle bir süre sonra doyan sabit ya kaz narak al n r ve etanolle ekstre edilir. Etanolün alçak bas nçta yo unlaflt r lmas ile absolü elde edilir. Bu yöntem halen, nadir de olsa, Fransa da baz özel parfümlerin haz rlanmas nda kullan lmaktad r. Resim 1.5 Anfloraj yöntemi. (K.H.C. Bafler) Rezinoit Kuru bitki materyali kullan larak haz rlanan konkrettir. Bitki materyali etanol gibi polar bir çözücü ile ekstre edildikten sonra çözücünün alçak bas nç alt nda tamamen uzaklaflt r lmas ile elde edilir. Pomat Anfloraj yöntemi ile elde edilen üründür. Daha detayl bilgi için bkz: Ünite 3, syf: 46 D ST LASYON YÖNTEM LE ELDE ED LEN B TK SEL ÜRÜNLER Uçucu Ya Aromatik bitkilerden veya bitkisel droglardan distilasyon yöntemi ile elde edilen kendine has koku, tat, renk ve görünümleri yan s ra uçucu özelli e sahip, oda s - cakl nda s v halde olan fakat bazen donabilen ya ms kar fl mlard r. Uçucu ya lar bitkilerde genellikle salg tüyleri, salg kanallar gibi özel salg organlar nda bulunurlar. Uçucu ya lar n yayd klar koku ile böcekleri cezbederek tozlaflmaya yard mc oldu u, böcekleri kaç r c etkide olanlar n ise bitkinin korunmas nda etkili oldu u düflünülmektedir. Ayr ca uçucu ya tafl yan bitkilerin genellikle s cak iklim bölgelerinde fazla yetiflmesi nedeniyle uçucu ya n bitkinin üzerindeki havay ba layarak fazla su kayb n önledi i san lmaktad r. Lamiaceae, Apiaceae, Asteraceae, Rosaceae, Rutaceae gibi baz familyalar uçucu ya tafl yan cinsleri nedeniyle önem kazanm fllard r. Örne in, Lamiaceae familyas ndan Thymus (kekik), Lavandula (lavanta), Mentha (nane), Melissa (o ulotu) gibi cinsler de erli uçucu ya kaynaklar d r. Uçucu ya bitkinin herhangi bir organ nda örne in; çiçek (gül), kabuk (tarç n), çiçek tomurcu u (karanfil), yaprak (nane), stigma (safran), meyve kabu u (portakal), meyve (anason), tohum (hardal), kök (melekotu), rizom (zencefil), so an (sar msak) veya bütününde (herba) (kekik) bulunabilir. Uçucu ya lar, ya tafl yan bitki k s mlar ndan, genellikle distilasyon yöntemi ile elde edilirler. Hangi tip distilasyonun (fiekil 1.1) uygulanaca uçucu ya miktar
12 T bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünlerin Üretimi ve Kalite Kontrolü ve bileflenlerine ba l olarak seçilir. Örne in, buhar distilasyonu, kurutulmufl olan bitkisel materyal ile çal fl l yorsa seçilir. Su distilasyonu ise daha ziyade taze materyale uygulanan bir yöntemdir. Uçucu bilefliklerin distilasyonun yan s ra so ukta s kma (narenciye meyve kabuklar nda), organik çözücülerle ekstraksiyon ya da s - v laflt r lm fl gazlarla ekstraksiyon yöntemleriyle de elde edilmesi mümkündür. Ancak ekstraksiyon yöntemleriyle elde edilen aromatik maddeler uçucu ya olarak tan mlanmazlar. Uçucu ya lar n ço u sudan hafiftir (karanfil ve tarç n ya gibi birkaç ya hariç) ve suyla SIRA kar flmad ndan S ZDE suyun üstünde toplan rlar. Ancak bileflimlerindeki SIRA S ZDE oksijenli bilefliklerin bir k sm suda çözünürler. Bu özelliklerine dayan larak aromatik sular haz rlanmaktad r. DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M Uçucu ya lar, petrol eteri, benzen, eter, etanol gibi organik çözücülerin ço unda çözünürler. Sulu etanolde çözünebilme özellikleri uçucu ya lar sabit ya lardan SORU ay r r. Uçucu SORU ya lar n sabit ya lardan di er önemli bir fark, bir filtre ka d na damlat l p aç kta b rak ld klar nda uçucu ya lar hiçbir iz b rakmadan uçmalar na D KKAT ra men sabit D KKAT ya lar n kal c bir leke b rakmas d r. Uçucu ya lar çok say da bilefli in kar fl m ndan oluflurlar. Bu nedenle kimyasal kompozisyonlar oldukça karmafl kt r. Uçucu ya lar n bilefliminde genellikle hidrokarbonlar ve bunlar n oksijenli türevleri bulunur. Uçucu ya lar n ço u terpenoit SIRA S ZDE SIRA S ZDE kökenlidir. Çok az bir k sm nda uçuçu alifalik hidrokarbonlar ve aromatik benzen AMAÇLARIMIZ türevleri terpenlerle kar fl m halindedir. Terpenler, (C 5 H 8 ) genel formülüne uyan AMAÇLARIMIZ izopren ünitelerinin birbirine ba lanmas sonucu oluflurlar. K T A P Distilasyon yöntemleri K T A P ile ilgili daha fazla bilgi için Ünite 4 e bak n z. TELEV ZYON TELEV ZYON NTERNET NTERNET zopren Karbon say s na göre terpenler: ki izopren molekülünden oluflan 10 karbonlu terpenler Monoterpen Üç izopren molekülünden oluflan 15 karbonlu terpenler Seskiterpen Dört izopren molekülünden oluflan 20 karbonlu terpenler Diterpen olarak adland r l r. Uçucu ya lar n ço unda monoterpenler, seskiterpenler ve hatta diterpenler ile bunlar n oksijenli türevleri bulunur. Bunlar d fl nda fenil propanoitler, ya asitleri ve esterleri gibi baz bileflikler uçucu ya lar n bilefliminde yer alabilir. Uçucu ya lar n içerdi i bileflikler Gaz Kromatografisi/Kütle Spektrometrisi ad verilen bir teknikle tan mlanabilmektedir. Uçucu ya lar taze elde edildikleri zaman genellikle renksizdirler (istisna olarak karanfil ve tarç n ya k rm z, papatya ya mavi mürekkep rengindedir). Uçucu ya lar uzun süre hava, fl k ve s ya maruz b rak l rlarsa olumsuz yönde etkilenip, oksitlenebilir, reçineleflebilirler. Özelliklerini yitirip, renklerini kaybedebilirler. Bu nedenle uçucu ya lar, koyu renkli cam ya da aluminyum kaplarda, a z s k ca kapal bir flekilde, serin bir yerde saklanmal d r.
1. Ünite - T bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünler 13 Uçucu ya n belli derecedeki etanolde çözünürlük oran safl k kontrolünde yard mc olur. Ayr ca, yo unluk, optik çevirme, k r lma indisi gibi fiziksel testler ile asit say s, karbonil say s, ester say s gibi kimyasal testler uçucu ya lar n kalite kontrolünde uygulanan yöntemlerdir. Uçucu ya lar koku ve tat özelliklerinden dolay bafll ca parfümeri ve g da sanayiinde kullan lmaktad r. Pek çok uçucu ya antiseptik özelliklerinin yan s ra çeflitli hastal klarda kullan lmaktad r. Örne in, Ökaliptus uçucu ya solunum yollar, Ard ç uçucu ya idrar yollar antisepti idir. Kekik ya fungusit (mantar öldürücü), Kenopod uçucu ya anthelmentik (barsak kurtlar n düflürücü) etkilidir. Nane ya mide salg s n artt r c, rezene, anason gibi meyve uçucu ya lar karminatif (gaz söktürücü), papatya ya ise antienflamatuar (iltihap önleyici) etkili olarak bilinmektedir. Aromatik Su Droglar n, uçucu maddelerini ya da uçucu ya lar n su içinde çözünebilen k s mlar n içeren preparatlard r. Bir baflka ifade ile, droglar n distilasyonu sonucu elde edilen uçucu ya ayr lm fl dam t k sudur. Hidrosol veya ya alt suyu olarak da isimlendirilmektedir. Aromatik sular, uçucu ya n suda çözünen terpenik maddelerinin yan s ra çok az miktarda uçucu ya içermektedir. Uçucu ya- n suda çözünen terpenik bileflikleri daha çok oksijenli bilefliklerdir. yi kalite aromatik su, berrak olmal, süspansiyon veya emülsiyon fleklinde uçucu ya tafl mamal d r. Aromatik sudaki bulan kl k fazla miktarda uçucu ya tafl d n gösterir. Aromatik bitkilerin distilasyonu s ras nda bir yan ürün olarak elde edilen ya alt sular önceleri at lmaktayken son dönemlerde özellikle tedavi edici özelliklerinin anlafl lmas yla ticari önem kazanm fllard r. Gül suyu, nane suyu gibi sular n kullan m çok eskilere dayanmas na ra men özellikle son y llarda bitkilerle tedaviye olan ilginin artmas sonucu kekik, adaçay, biberiye, s rgan sular gibi çeflitli aromatik sular n ticari olarak üretimi gündeme gelmifltir. Örne in, günümüzde en çok talep edilen aromatik sulardan kekik suyu baz da köylerinde basit imbiklerde üretilmektedir. Suyun üzerinde toplanan uçucu ya ayr ld ktan sonra geriye kalan su, mide-barsak rahats zl klar nda, fleker hastal nda, kolesterol, tansiyon ve ülsere karfl kullan lmaktad r. Resim 1.6 Aromatik sular. (K.H.C. Bafler) Katran Coniferae odunlar kuru kuruya ve havas z ortamda yüksek s da distile edilir. Bu s rada uçucu maddeler k smen olduklar gibi k smen de parçalanarak distile olurlar. Bu iflleme pirojenasyon ad verilir. Katran eldesinde k y lm fl odunlar toplama kab na dibindeki bir boru vas tas yla ba l, içi oyuk bir kab n içerisine yerlefltirilir. Kab n havayla temas tamamen kesilir ve üzerindeki demir potada kömür yak l r. Meydana gelen afl r s cakl k etki-
14 T bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünlerin Üretimi ve Kalite Kontrolü siyle s ile bozunma sonucu odundan ayr lan ya ms madde dipteki toplama kab nda birikir. Bu materyal 15-20 gün içinde üç tabakaya ayr l r. Katran en dipte kal r, ya ms tabaka ise ortadaki suyun üzerinde toplan r. Katranlar, siyah renkli, özel kokulu, ak c l fazla olmayan s v lard r. Tan nma ve miktar tayinleri için özel yöntemler yoktur. skandinavya, Polonya ve Rusya gibi çeflitli ülkelerde katran elde edilmektedir. Ülkemizde de baz bitkilerin katran elde edilmektedir; Pinus silvestris odunundan Çam katran (Liquida pix) Juniperus oxycedrus odunundan Ard ç katran (Juniperi pix) Betula alba odunundan Hufl katran (Betulae pix) Katranlar antiseptik özellikte maddelerdir. Haricen deri hastal klar nda ve baz yaralar n tedavisi amac yla halk aras nda hala kullan lmaktad r. Resim 1.7 Adaçay haz rlan fl. (Farmakognozi ABD) Bitki Çaylar Günlük rahats zl klar olarak tan mlanan birtak m basit hastal klarda koruyucu veya tedavi edici özelli e sahip etkin madde ya da maddeleri içeren bitkinin tamam veya de iflik k s mlar ndan haz rlanan çaylard r. Bitki çaylar n n kullan m amaçlar ; Öncelikle hastal klardan korucuyu olarak kullan mlar söz konusudur. Hastal k durumlar nda ise tedaviye destek ya da do rudan tedavi edici amaçl olarak kullan l rlar. Bitki çaylar n n haz rlanmas nda kullan lacak droglar; kaba veya ince do ranm fl halde veya kesilmifl halde kullan l rlar. E er yapraklar kullan lacaksa genellikle dört köfleli parçalar halinde kesilerek kullan ma haz rlan r. Odunlar, kökler ve kabuklar ince yongalar haline getirilerek kullan l r. Meyve ve tohumlar ise genellikle bir bütün halindedir, baz durumlarda kullan m öncesinde dövülürler. Haz rlan fl flekillerine göre bitki çaylar ; Poflet çaylar Çözünür (haz r) çaylar Püskürtmeli kurutulmufl ekstreler Çay granülleri fleklinde olabilirler. Bitki çaylar n n haz rlanmas, siyah çay haz rlama tekni inde oldu u gibidir. Parçalanm fl kuru drog üzerine kaynar su ilave edilir, 5-10 dakika kadar bekletilir ve süzülür. Bu basit yöntemin farkl versiyonlar vard r. Bu yöntemler farmakopelerde dekoksiyon, infüzyon ve maserasyon olarak adland r lmaktad r. Bitki çaylar n n haz rlanmas nda dikkat edilecek hususlardan biri, e er uçucu ya tafl yan droglardan çay haz rlanacaksa drog çok ince toz edilmemesinin yan s ra kesinlikle kaynat lmamal d r (uçucu bileflikler kayba u rayabilece i için), drog üzerine kaynar su ilave edilir, 5-10 dakika beklenir ve bu süre sonunda tüketilir. Sadece kök ve kabuk droglar kaynat larak çay haz rlan r. Müsilaj tafl yan droglar ise so uk suda ve oda s cakl nda birkaç saat bekletilmek suretiyle haz rlan r.