İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ MESLEKİ EĞİTİM ETKİNLİĞİNİN ARTTIRILMASI PROJESİ GENEL TANIM TRA1(Erzurum/Erzincan/Bayburt) bölgesindeki mesleki ve teknik eğitim kurumları, iş sağlığı ve güvenliği mesleki eğitim etkinliğinin yetersizliği sebebiyle kaliteli mezun verememektedirler. Mezun gençler, iş ve iş konusunda uygulama yetersizliği sebebiyle ne işin teknik ne de insan kaynaklarıyla ilgili yeterli bilgiye sahip değillerdir. İş sağlığı ve güvenliği mesleki eğitimi konularında çalışan usta öğreticiler güncelleme ağına veya işbirliği ağlarına ve organizasyona sahip değillerdir. Yine usta öğreticiler için güncelleme ağı olmaması ve eğitim materyallerinin yetersizliği söz konusudur. Bu durum özellikle sektörler bazındaki uygulamalar için daha belirgindir. Çimento sektöründe faaliyet gösteren işletmeler; Erzurum da 1 Çimento, Erzincan da 1 Çimento ve 1 tuğla fabrikası, Bayburt ta ise 1 tuğla fabrikasıdır. Bölgede bu fabrikalar ile ilgili hizmet sunan işletmeler iş sağlığı ve güvenliği yetersizlikleri sebebiyle iş kazası ve meslek hastalıkları ile karşı karşıyadır. Proje ile birlikte bölgede mevcut bulunan iş sağlığı ve güvenliği eğitimindeki bu eksiklikler giderilmeye çalışılacak ve yine iş sağlığı ve güvenliğindeki eğitim kalitesi arttırılacaktır. Proje Atatürk Üniversitesi tarafından geliştirilmiş Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından finanse edilmiştir. Yine bölgede yer alan Erzincan ve Bayburt Üniversiteleri de proje ortakları olarak projede yer almıştır. Projenin yürütüleceği bölge TRA 1 bölgesi yani Erzurum, Erzincan ve Bayburt ve bu illerde bulunan toprak sanayileri olacaktır. PROJENİN HEDEFİ Projenin hedefi, mesleki ve teknik eğitimin içeriğini geliştirmek ve kalitesini arttırmak olarak belirlenmiştir. Projenin hedefi program hedefi ile
örtüşecek şekilde iş sağlığı ve güvenliği eğitiminde iş başında eğitim programı uygulaması ile iyi işleyen bir mekanizmanın kurulmasına ve bilgi temelli ekonomiye geçişe katkı sağlamaktır. Proje TRA 1 (Erzurum, Erzincan ve Bayburt) Bölgesi çimento sektörü paydaşları öncelikli olmak üzere bütün çimento sektöründe İSG kaynakları oluşturulacak, eğitimler verilecek ve E-öğrenme ile sertifika eğitimi altyapısı kurarak eğitim kalitesinin arttırılmasına ve İSG kültürünün geliştirilmesine katkı sağlanacaktır. Proje sahibi Atatürk Üniversitesi ve proje ortağı Bayburt Üniversitesi ile Erzincan Üniversitesidir. Proje Süresi: Eylül 2014- Ağustos 2015 PROJE FAALİYETİ Atatürk Üniversitesi ndeki İşçi Sağlığı ve Güvenliği Uygulama ve Araştırma Merkezinin kapasitesinin mükemmeliyet merkezi seviyesine taşınması Bu merkez için iletişim portalı oluşturulması (Haberler, bugün için işyeri işçi sağlığı ve iş güvenliği, güvenli yaşam ve akıllı çalışma, e-mail, twitter, youtube, facebook) Eğitim programı, eğitim materyalleri, sunular ve CD lerin hazırlanması Çimento sektörü için Koruma Kurulları oluşturulması ve konuyu sektöre özgün spesifik kılacak pilot uygulamanın gerçekleştirilmesi İşçi sağlığı ve güvenliği ile ilgili hizmet sağlayacak 15 eğitimciye eğitimcilerin eğitimi ile kapasite artışı sağlanması. Uluslararası seviyede işçi sağlığı ve iş güvenliğini konferansı düzenlenmesi Bayburt, Erzincan ve Erzurum illerinde olmak üzere toplam 3 adet konuyla ilgili çalıştay düzenlenmesi Bayburt, Erzincan ve Erzurum illerinde olmak üzere toplam 3 adet işbaşı eğitimin verilmesi Sivil Toplum Diyalogunun sağlanması E-öğrenme sisteminin kurulması TRA1 Bölgesi çimento sektörü saha çalışması ve strateji planlarının hazırlanması.
PROJE ÇIKTILARI Türkiye de çimento sektörü için TRA1 Bölgesinde İş Sağlığı ve Güvenliği için organizasyon yapısı kurulması, öğrenme kültürünün oluşturulması ve bu konuları destekleyecek şekilde bölgedeki imkânların arttırılması; TRA1 Bölgesinde İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili risk izleme sisteminin kurulması ve yeni risklerin tanımlanması; İşyerlerinde risk yönetim araçlarının kullandırılmasının teşvik edilmesi; Konuyla ilgili çimento sektöründe en iyi örneklerin ortaya konulması; TRA1 Bölgesinde iş güvenliği ağlarını kurmak işbirliği ağları ile konuyla ilgili faydalı bilgilerin güncelleneceği veri ağının oluşturulması; Konuyla ilgili Avrupa Birliği mevzuatının uygulanmasına yardım edilecek işbirliği ağlarının oluşturulması; Halk sağlığı ve güvenliğinin sağlık, eğitim ve belediye sektörleri ile kurumsal işbirliğinin sağlanması; İşçilerin işyerlerinde psikolojik olarak desteklenmesi ve işverenlerin uygulamalar için cesaretlendirmesi için sivil diyalogun oluşturulması; Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı nın iş sağlığı ve güvenliği hakkında TRA1 bölgesinde farkındalık sağlanması; Gençleri ve yeni çalışacakları önceden korumak için eğitim sisteminin kurulması. PROJENİN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ Avrupa Birliği nin https://osha.europa.eu/en/oshnetwork/focalpoints/turkey esas alarak Atatürk Üniversitesi ndeki İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulama ve Araştırma Merkezinin altyapının mükemmeliyet merkezi şeklinde güçlendirilmesi ve kapasite artırımıyla birlikte bölge işyerleri için bilgi edinme ve dahil olma sağlanacak yine yardım alınma olanağı kolaylaşacaktır. Yine E-öğrenme sisteminin kurularak bilgiye dayalı kalkınma ağlarını oluşturulacaktır.
Uluslararası İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğinde İyi Uygulamalar Kongresi proje bittikten sonra da her dört yılda bir tekrarlanacaktır. PROJE ORTAKLARI Erzincan Üniversitesi Üniversite olmadan önce projenin başvuru sahibi olan Atatürk Üniversitesi ne bağlı bir kampus idi. İşbirliği geçmişi kuruluş aşamasından öncesine dayanmaktadır. Proje faaliyetlerinin uygulanmasında özellikle Erzincan daki faaliyetlerde büyük rol üstleneceklerdir. Bu rolün verilme sebebi hem sahayı daha iyi biliyor olmaları hem de yöredeki tek üniversite olmalarıdır. Projenin uygulanmasında birlikte çalışılacaktır. İş Sağlığı ve Güvenliği Mesleki Eğitim Etkinliğinin Arttırılması Çimento sektörü alan komitesinin ve eğitim materyallerinin temin edilmesi sayesinde Erzincan Üniversitesi diğer sektörlerde benzer uygulamaları yapabilecektir. Eğitim doküman ve programlarının hazırlanmasında birlikte çalışılacaktır. Tanıtım ve görünürlük faaliyetlerine katkı sağlanacaktır. İş Sağlığı ve Güvenliği Mesleki Eğitim Etkinliğinin TRA1 Erzurum, Erzincan ve Bayburt illerinde birlikte çalışılacaktır. Üniversitenin 8 fakülte, 3 enstitü, 16 yüksekokul, 8 Araştırma Merkezi bulunmaktadır. Eğitim, müfredat geliştirme tecrübesi ve Bologna süreci tecrübesine sahiptir. Bayburt Üniversitesi Üniversite olmadan önce projenin başvuru sahibi olan Atatürk Üniversitesi ne bağlı bir kampus idi. İşbirliği geçmişi kuruluş aşamasından öncesine dayanmaktadır. Proje faaliyetlerinin uygulanmasında özellikle Bayburt taki faaliyetlerde büyük rol üstleneceklerdir. Bu rolün verilme sebebi hem sahayı daha iyi biliyor olmaları hem de yöredeki tek üniversite olmalarıdır. Projenin uygulanmasında birlikte çalışılacaktır. İş Sağlığı ve Güvenliği Mesleki Eğitim Etkinliğinin Arttırılması Çimento sektörü alan komitesinin ve eğitim materyallerinin temin edilmesi sayesinde Bayburt Üniversitesi diğer sektörlerde benzer uygulamaları yapabilecektir. Eğitim doküman ve programlarının hazırlanmasında birlikte çalışılacaktadır. Tanıtım ve görünürlük faaliyetlerine katkı sağlanacaktır. İşçi Sağlığı ve Güvenliği
mesleki Eğitim Etkinliğinin TRA1 Erzurum, Erzincan ve Bayburt illerinde birlikte çalışılacaktır. Üniversitenin 2 fakülte, 2 enstitü, 2 yüksekokulu bulunmaktadır. Eğitim, müfredat geliştirme tecrübesi ve Bologna süreci tecrübesine sahiptir. PROJE HEDEF GRUBU 1. Proje sahibi ve ortağı olan üniversiteler: Atatürk Üniversitesi Proje sahibi, Erzurum ve Bayburt Üniversiteleri de proje ortağı olarak bu grupta yer almaktadır. 2. Meslek Lisesi ve meslek yüksekokulu öğrencileri ve mezunları; Bölgede yer alan 98 meslek lisesi ve bu liselerde eğitim görmekte olan yaklaşık 30.000 öğrenci, 3 üniversite bünyesinde bulunan meslek yüksekokulları ve mezun olan öğrenciler bu Grup ta yer almaktadır. Yapılacak olan çalışma sonucu doğrudan etkilenecekleri için hedef grup olarak seçilmiştir. 3. Bölgede yer alan mesleki ve teknik eğitim kurumları: Bölgede faaliyet göstermekte olan 13 kurum bu grupta yer almaktadır. 4. Sektörde çalışan usta öğreticiler: Bölgede yaşayan ve usta öğretici olarak çalışan 27 usta öğretici bu grupta yer almaktadır. 5. Çimento Sektöründe faaliyet gösteren işletmeler: İşbirliği içerisinde olacak olan 6 firma ve sonrasında sektörde faaliyet göstermekte olan tüm firmalar bu grupta yer almaktadır. Ayrıca proje kapsamında yapılacak tüm faaliyetlerden sosyal ve ekonomik anlamda olumlu etkilenecek olan; istihdam edilme imkânı artırılan kişilerin aileleri, çimento sektörüne hizmet sağlayan ve bu sektörden hizmet alanlar, Ülkemiz, AB ve diğer ülke insanları Nihai Yararlanıcı olarak eklenmiştir.
I. GENEL OLARAK... 1 II. ETİKETLEME-KİLİTLEME-EMNİYETE ALMA DENEME (EKED) SİSTEMİ... 3 A. TANIMLAR... 3 B. İLKELER... 10 III. SİKLON MÜDAHALE İZNİ... 16 A. GENEL OLARAK... 16 B. SİKLONLARA MÜDAHALE İZNİ... 20 IV. KAZI İŞLERİNDE ÇALIŞMA İZNİ... 23 A. TANIMLAR... 23 B. KAZI İŞİ İLE İLGİLİ TEHLİKELER... 24 C. GÜVENLİK ÖNLEMLERİ... 25 D. KAZI İZNİNİN DOLDURULMASI... 27 V. YÜKSEKTE ÇALIŞMA İZNİ... 29 A. TANIMLAR... 30 B. SORUMLULUKLAR... 32 C. GÜVENLİK ÖNLEMLERİ... 33 D. YÜKSEKTE ÇALIŞMA İZNİNİN DOLDURULMASI... 36 E. ACİL DURUMLARDA HAREKET TARZI... 37 VI. ATEŞLİ İŞLERDE ÇALIŞMA İZNİ... 38 A. TANIMLAR... 38 B. ATEŞLİ İŞLERLE İLGİLİ TEHLİKELER VE GÜVENLİK ÖNLEMLERİ... 39 C. ATEŞ İZNİ... 39 D. ATEŞ İZNİNİN DOLDURULMASI... 41 VII. KAPALI ALANLARDA ÇALIŞMA İZNİ... 45 A. TANIMLAR... 45 B. KAPALI ALANLARLA İLGİLİ TEHLİKELER VE RİSKLER... 45 C. SORUMLULUKLAR... 46 D. KAPALI ALAN ÇALIŞMALARINDA TEMEL İLKELER... 49 E. KAPALI ALAN SINIFLAMASI... 52
F. KONTROL YÖNTEMİ... 53 VIII. YARARLANILAN KAYNAKLAR... 55
I. GENEL OLARAK Genel olarak çalışma izin sisteminin amacı, iş sağlığı ve güvenliği açısından potansiyel tehlikeli olarak tanımlanan özellikli işlerle ilgili yazılı ve sistematik bir kontrol mekanizması oluşturmak ve çalışacak personel ile işin yapılmasından sorumlu kişiler arasında, ortaya çıkabilecek tehlikeler ve alınması gerekli önlemlerle ilgili bir iletişim ve karşılıklı mutabakat sağlamaktır. Güvenlik sisteminin bir uzantısı olan çalışma izin sistemi; Çalışanları ciddi yaralanmalardan korumak Risklerin kontrol altına alındığından emin olmak ve Yasalara uyum için geliştirilmiştir. Tanımlanan herhangi bir tehlikeli işle ilgili izin formunun doldurulmuş olması, tek başına o işi güvenli yapmaz. Bir işle ilgili yazılı izin düzenlenmesinden amaç, o işin güvenli bir şekilde yapılmasına olanak sağlayacak risk değerlendirmesinin yapılması, gerekli kontrol yöntemlerinin belirlenmesi ve uygulanması, çalışacak personele ve diğer ilgililere aktarılması ve iş süresince sürekliliğinin sağlanmasıdır. Risk puanı yüksek olan, özel dikkat gerektiren bazı işlerde çalışma izinin alınması zorunludur. İhtiyaçlar doğrultusunda birçok faaliyet Çalışma İzin Sisteminin kapsamına alınabilir. Çimento sektöründe özellikle ateşli işlerde, yüksekte çalışmalarda, kapalı alana girişlerde, kazı işlerinde, siklon tıkanıklıklarına müdahalelerde ve enerji kesme verme gerektiren işlerde çalışma izini alınması bunlardan bazılarıdır. Çalışma izin sisteminin aksamadan yürütülmesi, çalışanların sağlığı ve güvenliği açısından son derece önem arz etmektedir. Çalışma izin sistemi ve uygulaması çimento sektörü için birçok noktada ortak olmasına rağmen, her bir fabrikanın ve yürütülecek faaliyetin yapısına bağlı olarak özel uygulamalar gerektirebilir ve fabrikadan fabrikaya değişebilir. Ancak temel yaklaşım, özel ihtimam gerektiren faaliyetlerde, izin veren amir tarafından işe başlanmadan önce tanımlı olan kontrol kriterleri dikkate alınarak, hiçbir noktanın açık kalmayacak şekilde tekrar gözden geçirildiği, faaliyetin gerçekleşeceği sahanın 1
ve çalışanın dikkatle takip edildiği, acil durum planlamasının ve risk analizinin iş öncesinde gözden geçirildiği veya yeniden yapıldığı işlerdir. Genel olarak faaliyetle ilgili riskleri, yapılacak kontrolleri ve alınması gereken önlemleri gözden geçirmek gereklidir. Herhangi bir noktanın atlanmaması için kontrol noktaları liste biçiminde (check-list) düzenlenebilir. Burada listelenen kontroller genel şartları kapsar, bu nedenle her bir faaliyet öncesi risk değerlendirmesini ayrıca gözden geçirmek önemlidir. Tüm kontrollerin sahada bire bir olarak yerinde yapılması ve izin formu üzerinde gerekli kontrollerin yapıldığının kayıt altına alınması ile başlayan süreç, iş bitiminde varsa yaşanan aksaklıkların kaydedilmesi ile tamamlanır. Böylece hem çalışan hem de onun sağlığından ve güvenliğinden sorumlu olan yöneticileri, riskleri bertaraf ederek faaliyetleri tamamlamış olurlar. İş iznini düzenleyen bölüm yetkilisi, adı geçen tüm kontrollerin yapıldığından ve önlemlerin alındığından emin olduktan sonra çalışma iznini imzalar. Çalışma izninin onay yetkisi bir üst amirdedir. İzin ve onay mekanizmaları her şirketin kendi ihtiyaçları doğrultusunda belirlenebilir. Ancak önemli olan bu izinlerin konuya hakim bölüm yöneticileri tarafından düzenlenmesi ve onaylanmasıdır. Bu konudaki sorumluluklar gerek çalışma izin sisteminde gerekse ilgili diğer prosedürlerde açıkça belirtilmelidir. Vardiya değişimleri, ekipte meydana gelen değişiklikler ve işin belirlenen süreden uzun sürmesi durumunda, izni düzenleme sorumluluğu olan yönetici tarafından gerekli kontroller ve bilgilendirme tekrar yapıldıktan sonra çalışma izninin süresi uzatılabilir. Bu durumda izni veren ve onaylayan kişilerin tüm kontrollerin tekrar yapıldığından, gerekli önlemelerin sürekliliğinden, ilgili kişilerin bilgilendirildiğinden emin olmaları gereklidir. Yürütülen faaliyetin tamamlanmasından sonra izni düzenleyen yönetici, işin tamamlandığını, tüm personelin güvende ve iyi durumda olduğunu, kullanılan malzemelerin yerlerine konulduğunu ve sistemin tekrar devreye alınmaya hazır olduğunu teyit eder ve çalışma iznini kapatır. EKED ve Çalışma izin sistemi, yüksek risk seviyesine sahip spesifik işler için önemli bir risk kontrol yöntemidir. Bu nedenle herkes tarafından anlaşılmış ve eksiksiz uygulanıyor olması son derece önemlidir. 2
Tüm izin formları bir İSG kaydıdır. Şirketin ilgili prosedürlerine uygun olarak saklanmalıdır. Aşağıdaki bölümlerde EKED ve ÇALIŞMA İZİN SİSTEMİ detaylı olarak açıklanmıştır. Konuyla ilgili ilave bilgiler (genel güvenlik kuralları, izin formları örnekleri, KKD gerekleri vb.) bu kitabın ekinde ayrıca verilmiştir. II. ETİKETLEME-KİLİTLEME-EMNİYETE ALMA DENEME (EKED) SİSTEMİ EKED Sistemi, onarım, değiştirme ve genel bakım işleri sırasında ekipmanın kontrolsüz bir şekilde çalıştırılması, ekipmana enerji verilmesi veya depolanmış enerjinin serbest kalması sonucu insana, makineye ve çevreye gelebilecek zararın önlenmesi amacıyla; o bölgede çalışma yapacak olan kişi veya kişilerin kontrolü altında, sistemin enerjisini (elektrik-mekanik-hidrolikpnömatik) kesme ve tekrar çalıştırma işlemidir. EKED sisteminde esas olan, kendi güvenliğini, başkasına emanet etmemektir. Kendi Güvenliğini Kendin Al ve Kendini Başkasına Emanet Etme sistemin temelini oluşturan ana fikirlerdir. A. TANIMLAR Tehlikeli enerji: Beklenmedik bir anda açığa çıktığında yaralanmalara veya maddi hasara yol açabilecek türde bir enerjidir (Şekil 1). Başlıca iki formda bulunmaktadır: (döner şaft örneğinde olduğu gibi) hareket kaynaklı kinetik enerji ve (gerilmiş bir yay örneğinde olduğu gibi) serbest bırakıldığında kinetik enerji açığa çıkaran, depolanmış enerji niteliğindeki potansiyel enerji. Kinetik Potansiyel Elektrik Akım Akü, batarya, kapasitörler Mekanik Döner şaft, dişli, zincirler Gerilmiş yay Hidrolik Hareketli silindir pistonları Akümülatör basıncı 3
Pnömatik Hareketli aktüatör pistonları Tank ve hatlardaki basınç Buhar Buhar akışı Sıkışmış basınç Kimyasal Sıvı, gaz akışı Sıkışmış gaz, sıvılar Yer çekimi Aşağı yönde hareket eden bileşenler Yukarı kaldırılmış karşı ağırlık vb. Radyasyon Açığa çıkmış enerji Muhafaza edilen kaynak materyal Şekil 1 Tehlikeli Enerji Türleri Sıfır enerji durumu: Makine veya ekipmanın her türlü tehlikeli enerji kaynağından tam olarak izole edildiği, artık ya da depolanmış enerjinin ortadan kaldırıldığı veya sınırlama altına alındığı durumdur. Artık ya da depolanmış enerji kaynakları yeniden enerji birikimini önlemek için denetim altında tutulmalı ve izlenmelidir. Artık enerji: Artık veya depolanmış enerji, (bir tankın içerisindeki sıkıştırılmış hava örneğindeki gibi) bir makine ya da ekipmanın kapatılmasından sonra bu makine ya da ekipmanda muhafaza edilen enerjidir. İzolasyon gerektiren iş: Tehlikeli enerji beklenmedik bir anda açığa çıktığında yaralanmalara veya maddi hasara yol açabilecek türde yapılan işlerdir. Örneğin; Makine koruyucusu sökülmesi gereken bir temizlik, ayar vb faaliyetler. Kapalı alana girilmesi gerektiren işler, Hareketli dönen bir ekipmana müdahale edilmesi gereken işler 4
Makine veya ekipmanın montajı, kurulumu, yapımı, devreye alınması, tamiri, ayarlanması, muayenesi, çözülmesi, düzenlenmesi, sorunlarının giderilmesi, test edilmesi, temizlenmesi, sökülmesi, yıkılması, servis görmesi, bakımı veya benzeri diğer çalışmalar dâhil bir iş faaliyetidir. Kilitleme kayıt defteri: Kilitleme yapılan ekipmanların, orta gerilim kesici hücrelerinin ve/veya lokal emniyet şalterlerinin, kimyasal, termal, hidrolik, pnömatik, mekanik ve diğer enerji kaynaklarının oluşturabileceği tehlikelerin serbest kalma noktalarının kim tarafından, ne maksatla ve nasıl kilitlendiğinin, kilitleme başlangıç ve bitiş tarihlerinin kayıt altına alındığı; sayfaları kontrol altında tutulan defterdir. Kilitleme etiketi: Bireysel kilitlerin üzerine kilit sahibi tarafından asılan ve neden enerji kesildiğini, ne iş yapıldığını, iş başlangıç ve tahmini bitiş saatlerini gösteren etikettir. Şekil 2: Kilitleme etiketleri 5
Orta gerilim kesici hücresi: Orta gerilim trafo merkezinden (34,5 kv - 6 kv) sahadaki büyük güçlü motorları (değirmen ana tahrik motorları, büyük vantilatör motorları vb.) besleyen güç kablosu ile motor arasındaki fiziksel teması keserek enerji geçişini engelleyen veya teması sağlayarak enerji geçişini temin eden elektriksel devre elemanlarıdır. Şekil 3: Orta gerilim kesici hücresi Lokal Emniyet Şalterleri: Alçak gerilim (400 V) motor kontrol odalarından (MCC) sahadaki motorları besleyen güç kablosu ile motor arasındaki fiziksel teması keserek enerji geçişini engelleyen veya teması sağlayarak enerji geçişini temin eden elektriksel devre elemanlarıdır. 6
Şekil 4: Lokal emniyet şalteri Bireysel emniyet kilitleri: Tesiste çalışma yapacak olan personele zimmet karşılığı verilen, tek bir anahtarla kilidi açılabilen, üzerinde kilit sahibinin ismi ve sicil numarası yazılı olan asma kilitlerdir. Şekil 5: Bireysel kilitler Çoklandırıcı Aparatı: Tek bir şalterden, tek bir orta gerilim kesici hücresinden veya lokal emniyet şalterinden kilitleme yapıldığında; birden çok kişinin kilitleme yapmasını sağlayan aparattır. 7
Şekil 6: Çoklu kilit makası ve kullanım şekli Çoklu kilit kutusu: Grup kilitleme uygulamalarında birden çok ekipmanı kilitlemek için kullanılacak olan kilitlerin bulunduğu, üzerine bireysel kilitlerin asılmasına imkân verecek şekilde dizayn edilmiş, kontrolü ve takibi yapılabilen kutulardır. Çoklu kilit kutusu kilitleri: Grup kilitleme uygulamalarında birden çok ekipmanı kilitlemek için kullanılan, tek bir master anahtarı olan kilitlerdir. 8
Şekil 7: Çoklu kilit kutusu ve kilitleri Vana kilitleme başlıkları: Kimyasal, termal, hidrolik, pnömatik, mekanik ve diğer enerji kaynaklarının oluşturabileceği tehlikelerin serbest kalma noktalarındaki vanaların kilitlenmesinde kullanılan başlıklardır. Şekil 8: Vana kilitleme başlıkları ve kullanım şekli EKED Görsel Alan Talimatı: Ekipmanlar ve alanlar için özel hazırlanmış enerji kaynaklarının yerlerini ve nasıl kilitleneceğini gösteren görsel talimatlardır. Çimento Fabrikalarında EKED Sisteminin Kullanıldığı Faaliyetler Bakım (onarım, montaj demontaj, değiştirme-yenileme, yağlama ve genel bakım faaliyetleri vb.), temizlik, kontrol veya devreye almalar sırasında kazara ekipmanın çalıştırılması veya ekipmana enerji verilmesi veya depolanmış enerjinin serbest kalması sonucu insana, makineye ve çevreye gelebilecek zararın önlenmesi amacıyla 9
Elektrik, hidrolik ve pnömatik tahrikli tüm ekipmanlarda: Elektrik motorları, hidrolik ve/veya pnömatik silindirler vb. Elektrik-elektronik devre elemanlarında: Elektrik panoları, transformatörler, kesiciler, kondansatörler, jeneratörler vb. Kimyasal ve yakıt hatlarında: Katkı, yakıt, akaryakıt vb. hatlarda Basınçlı hava, su, buhar ve sıcak gaz hatlarında (diğer gazların dolaylı etkileyeceği kapalı alanların girişleri): Hava hatları, yangın hatları, buhar hatları, yanma gazlarının kapalı alan durumundaki bölgelere gelebilme olasılığı olan yerlerde, örneğin döner fırın gazlarının farin değirmeni ünitesine gelmesi vb. EKED sistemi uygulanır. B. İLKELER Tehlikeli enerjinin kontrolü ile ilgili olarak bütün çalışanların bilmesi gereken beş ilke bulunmaktadır. Bunlar; 1. Risk Değerlendirme (Kontrol Adımları) 2. Etiketle + Kilitle + Emniyet al + Dene 3. Bir Kilit, Bir Çalışan, Bir Anahtar 4. EKED uygulama adımları ve saha talimatları 5. Eğitim ve Tehlike Bilinci 1. İlke: Risk Değerlendirme Ekipman üzerindeki enerji izolasyon noktalarının doğru belirlendiğinden emin ol. 2. İlke: Etiketle+ Kilitle+ Emniyet al + Dene EKED, bir makine ya da ekipman üzerinde bir çalışma gerçekleşmeye başlamadan önce, tehlikeli enerjiyi kontrol altına almakta ve sıfır enerji durumuna getirmekte kullanılan birincil ve tercih edilen bir yöntemdir. Makine veya ekipman ile enerji kaynağı arasındaki bağlantı doğru şekilde kesildikten 10
ya da izole edildikten sonra, makine ya da ekipman etiketlenmeli, kilitlenmeli, emniyete alınmalı ve denenmelidir. Etiketle: kilidin kimlik bilgisi ve kilidin makine ya da ekipmana takıldığı tarihi gösteren etiketin kilide eklenmesi anlamındadır. Kilitle: makine veya ekipman kontrollerinin (bir boru üzerindeki vana kulpunun kilitlenmesi örneğinde olduğu gibi) fiziksel olarak kilitlenmesi anlamındadır. Emniyete al: Tehlikeli alanda kimsenin olmadığının kontrol edilmesidir. Dene: makine veya ekipmanın gerektiği gibi enerjiden kesildiğinin ve makine ya da ekipman üzerinde gerçekleştirilecek çalışmaya başlamadan önce makine ya da ekipmanın çalışmayacağının test edilerek denenmesi anlamındadır. Kilitler ve etiketler birer birer tanımlanır ve başka bir maksatla kullanılmaz. Bunlar, aşağıdaki şartları sağlar; Dayanıklı Olması: Kilitler ve etiketler içerisinde bulundukları ortamın koşullarına dayanıklı olmalıdır Standart Olması: kilitler ve etiketler, renk, şekil veya boyut olarak standart olmalıdır Sağlam Olması: Kilit ve etiketler belirli bir güç uygulayarak yerinden sökülecek kadar sağlam olmalıdır Tanımlı Olması: Bilgilendirme etiketleri kilide takılabilir ve çalışanın adını ve gerçekleştirilecek çalışmayı açıkça belirtir olmalıdır Tek Olması: Her bir kilidin kendine ait anahtarı bulunmalı ve bu anahtarın bir yedeği olmamalıdır (Master anahtar uygulaması hariç) 11
3. İlke: Bir Kilit, Bir Çalışan, Bir Enerji Kaynağı Makine ya da ekipman üzerinde çalışmalar yürüten bütün çalışan ve müteahhitlere kişisel kilit ve etiketler verilmelidir. Sınırlı sayıda güç kaynağı bulunan basit bir makine üzerinde EKED işlemi uygulanırken, çalışanların her biri enerji kaynağında/kaynaklarında kendi kilidini/kilitlerini kullanmalıdır. Bu ilke aşağıdaki iki örnek yardımıyla açıklanabilir; 1. Örnek: Bir çalışanın üzerinde bir adet elektrik bağlantısını kesen şalter bulunan bir makine üzerinde çalışması gerekmektedir. Çalışan bu şalterde kendi kilidi ve etiketini asmalıdır.(bir diğer ifadeyle bir anahtar ve bir etiket kullanılmalıdır). 2. Örnek: Üç çalışan üzerinde bir adet elektrik bağlantısını kesen şalter bulunan bir makine üzerinde çalışmaları gerekmektedir. Çalışanlardan her biri bu şaltere çoklandıcı kullanarak kendi kilidi ve etiketini asmalıdır (bir diğer ifadeyle üç kilit ve üç etiket kullanılmalıdır). Bu ilkenin çoklu güç kaynağı içeren karmaşık süreçleri de kapsadığına dikkat edilmelidir. Ancak, her çalışan grup kilit kutusuna kendi kilit ve etiketinin takılı olmasını sağlamalıdır. Bu kavram, Prosedür içerisinde açıklanacaktır. 12
Bu ilke her durumda geçerlidir. Çalışanların tümüne kişisel kilit ve etiketler verilmelidir. Çalışanların her biri işin süresine ya da (devre kesici anahtar, vana vb. gibi) enerji izolasyon tertibatına olan uzaklığa bakılmaksızın, bir makine ya da ekipman üzerinde çalışırken kendi kilit ve etiketlerini kullanmalıdır. 4. İlke: Zorunlu EKED Uygulama Adımları Aşağıda belirtilen 4 adım bir makine ya da ekipman üzerinde çalışmaya başlanmadan önce izlenmesi gereken zorunlu EKED uygulama sürecini göstermektedir. EKED İKBE KARTI: E K tiketle ilitle Hazırla: İş emrine göre, çalışma öncesi gerekirse eğitim al ve yürürlükteki EKED prosedürlerini saha talimatlarını gözden geçir. Bildir: Operatörlerden hizmet verilecek makine ya da ekipmandan uzaklaşmaları ve bunları çalıştırmamaları iste. Kapat / Gücü kes: Makine ya da ekipman durdurma işleminden kaynaklanan ilave tehlikelerden kaçınmak için düzenli bir şekilde kapat. İzolasyon noktalarına etiketini as. İzole et: Makine ya da ekipman kumanda tertibatı üzerinden değil, (devre kesici anahtar, vana vb. gibi) enerji izolasyon tertibatı kullanılarak izole et. İzole noktaları Saha EKED talimatlarında yer alır. Kilitleri Uygula: Kilidi, (devre kesici anahtar, vana vb. gibi) enerji izolasyon tertibatının farklı bir konuma getirilmelerini engellemek için bunların üzerine tak. Sıfır Enerji Durumu: Bütün enerji kaynakları serbest bırakılır, sıfırlanır, bloke edilir, sınırlandırılır veya bir diğer ifadeyle güvenli hale getir. 13
E D İ K mniyet al Ene ncele oruyucuları tak. Kontrol et: Koruyucuların sökülmediğinden, tehlikeli bölgede insan bulunmadığından emin ol. Deneme: Bütün çalışanların makine ya da ekipmanın etrafından uzaklaştıkları emin olunduktan sonra, makine veya ekipmanın çalışmayacağından emin olmak için, kumanda tertibatı kullanılarak çalıştırılması dene). Çalışma veya Faaliyeti Gerçekleştir: Çalışma veya faaliyeti gerektiği gibi gerçekleştir. Ekipmana müdahale edilebilir! Makine veya ekipmanı çalışanlar, araç gereç veya gevşek olabilecek parçalar bakımından incele. Güvenlik amaçlı koruyucu tertibatı gerektiği gibi yerleştir. B ildir. Ekipmanın hizmete hazır olduğunu bildir. E Enerji ver. Bütün kilit ve etiketleri sökünüz ve enerjiyi yeniden veriniz Ekipman çalışır durumda! 14
5. İlke: Eğitim ve Tehlike Bilinci Makine veya donanım üzerinde çalışan bütün çalışanların EKED prosedürleri hakkında gerekli eğitimleri almalarının sağlanması önemlidir. Bu eğitimde aşağıda yer alan konuların anlatılması tavsiye edilir; Kilitlemenin önemi Kilitleme ile ilgili şirket politikası Kilitleme işlemleri için yasal gereklilikler Enerji biçimleri, tehlikeleri ve bunlara karşı alınması gereken önlemler 15
Prosedürlerin takip edilmesinin önemi Sakınılması gereken kilitleme hataları Kilit ve etiketlerin doğru kullanımı Grup Enerji İzolasyonları Standardının gerekleri İşyeri kuralları Ayrıca, EKED eğitiminin sadece teorik değil pratik uygulamalarla da desteklenmesi önem arz etmektedir. Bu kitabın ekinde örnek olması amacıyla bir EKED izin formu verilmiştir (EK 1A). Bu form, şirketlerin ihtiyaçları ve uygulamaları doğrultusunda değişik içerik ve şekilde oluşturulabilir. III. SİKLON MÜDAHALE İZNİ A. GENEL OLARAK Çimento fabrikalarındaki ön ısıtıcı siklonlarında meydana gelen birikme ve tıkanıklıkların temizliği sırasında sonucu ölüme varan derecede ciddi yaralanmalar meydana gelebilir. Bu yaralanma ve hasarların önüne geçilebilmesi için temel güvenlik önlemlerinin ciddiyetle uygulanması gerekir. Siklon tıkanıklıklarına müdahale sırasında sıcaklığı 400-900 C arasında değişen sıcak malzeme, bir akışkan gibi hareket ederek, bulduğu herhangi bir boşluktan kontrolsüz bir şekilde etrafa yayılabilir. Aşağıdakilerle sınırlı olmamak üzere, siklonlara müdahale sırasında ortaya çıkabilecek başlıca riskler şu şekildedir; Kapaklardan çok yüksek sıcaklıkta akışkan madde ve tozun fışkırması Sıcak tozun solunması ve/veya malzemenin yutulması Yanıklar Sıcak tozun gözle teması Yüksekten düşme 16
Takılma, kayma ve düşmeler Sıcaktan kaynaklanan bitkinlik Kaçış yollarının tıkanması Bu tehlike ve risklere bağlı olarak ortaya çıkabilecek yaralanmalar ve sorunlar; Yanıklar Kırıklar Burkulmalar Travmalar Göz Problemleri Ezilme ve çürükler Sıcak bağlı etkiler (sıcak çarpması, bitkinlik) Siklonlarda meydana gelen birikme ve tıkanıklıklar operasyon şartlarının normal olmadığının bir göstergesidir. Bu yüzden en etkin korunma yöntemi tıkanmaların nedenlerinin analiz edilmesi ve bunun önüne geçecek önlemlerin hayata geçirilmesidir. Öte yandan çimento endüstrisinde siklon müdahaleleri, birikmelerin temizlenmesi (fırın çalışırken) ya da fırının durmasına neden olan tıkanıklıkların giderilmesi şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Erken haber alma yöntemleri kullanarak yığılmanın boyutunun minimize edilmesi ve böylelikle olası bir tıkanıklığın önüne geçilmesi öncelik olmalıdır. Konuya risk kontrol hiyerarşisi (ortadan kaldır, azalt, izole et, kontrol altına al, kişisel koruyucu donanım kullan) mantığıyla yaklaşılması gerekmektedir. 17
Siklonlara müdahale ile ilgili riskler aşağıda belirtilen başlıklarla kontrol altına alınabilir. Etkin operasyon yönetimi Otomatik temizleme sistemleri Risk Değerlendirme Uygun yönetim sistemleri ve araçları Çalışma izin sistemi uygulaması Etkin gözetim ve kontrol Eğitimli ve yetkin personel Etkin iletişim 18
Uygun kişisel koruyucu donanımlar (KKD) yardımıyla kontrol altına alınabilir. Ayrıca çalışmalar esnasında riskin azaltılması için 3 temel prensibin de dikkate alınmasında fayda vardır; Maruziyet süresinin minimize edilmesi Riske maruz kalan personel sayısının minimize edilmesi (İlgili işletme ve güvenlik prosedürlerinde tanımlanan kişilerin dışında personelin risk alanında bulunmasının önüne geçilmesi) Yüksek sıcaklığa maruziyetin azaltılması Siklonlarda meydan gelen birikme ve tıkanıklıklar farklı yerlerde ve farklı miktarlarda olabilir. Bu nedenle önceden hazırlanmış genel risk değerlendirmeleri yeterli olmayabilir. Yürütülecek her müdahaleden önce risk değerlendirmesinin, sorumlu kişiler tarafından, sahada yeniden yapılması son derece önemlidir. Siklonlarda yürütülecek temizlik ve tıkanıklıklara müdahale çalışmalarıyla ilgili riskler ve alınması gerekli önlemeler, çimento sektörü için birçok noktada ortak olmasına rağmen her bir fabrikanın ve yürütülecek faaliyetin yapısına bağlı olarak özel uygulamalar gerektirebilir. Bu nedenle siklon bulunan tüm çimento fabrikalarında, Siklonlarda Güvenli Çalışma adıyla özetlenebilecek üretim ve güvenlik prosedürleri oluşturulmuştur. Bu alanlardan sorumlu yöneticilerin ve bu faaliyetleri yürütecek çalışanların, bu konudaki tüm detayları eksiksiz bilmesi ve uygulaması hayati önem taşımaktadır. Bu bilgilerin aktarılmasına yönelik eğitim programları sürekli düzenlenmeli, kural ve önlemlerin herkes tarafından anlaşıldığından emin olunmalıdır. Buna yönelik verilecek eğitimlerin konuları aşağıdaki gibi özetlenebilir; Birikme ve tıkanıklıkların önüne geçebilmek için, proses kimyası ve termodinamik konularını da içerecek şekilde, üretim parametrelerinin takibi 19