Tekstil Teknolojileri Elektronik Dergisi Cilt: 4, No: 1, 2010 (84-98) Electronic Journal of Textile Technologies Vol: 4, No: 1, 2010 (84-98) TEKNOLOJĐK ARAŞTIRMALAR www.teknolojikarastirmalar.com e-issn: 1309-3991 Derleme (Review) Gözde ERTEKĐN, Arzu MARMARALI Ege Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Tekstil Mühendisliği Bölümü, 35100 Bornova, Đzmir / TÜRKĐYE gozde.damci@ege.edu.tr Özet Sandviç tekstiller özel yapıları sayesinde konvansiyonel tekstil yapıları tarafından karşılanamayacak spesifik özelliklere sahip tekstil yapılarıdır. Đki ayrı tekstil yüzeyinin bir bağlantı ipliği veya tabakası ile bağlanması sonucu oluşan sandviç tekstillere olan talep son yıllarda artış göstermiştir. Bu artışa paralel olarak bu alanda yapılan araştırmalarda da artış gözlenmiştir. Atkı ve çözgü örmeciliği yanında dokuma veya dokusuz yüzey teknikleriyle de üretilebilen sandviç tekstiller, farklı materyallerin kullanımına izin vermeleri, esnek bir ürün aralığına ve üç boyutlu yapıya sahip olmaları nedeniyle otomotiv tekstilleri, medikal tekstiller, jeotekstiller, spor giysileri, koruyucu tekstiller ve kompozitler gibi birçok alanda kullanım olanağı bulmaktadır. Bu çalışma sandviç tekstiller, üretim yöntemleri, özellikleri ve kullanım alanları ile ilgili genel bilgileri içermektedir. Anahtar Kelimeler: Sandviç Tekstiller, Sandviç Tekstillerin Üretimi, Sandviç Tekstillerin Özellikleri Abstract Spacer Fabrics Thanks to their special construction, spacer fabrics have specific properties which can not be met by conventional textiles. This fabric is a three dimensional structure consisting of two separate textile substrates which are joined together by spacer yarns. Demands for special textile structures turn considerations to spacer fabrics in recent years and so the number of researches has been increased. Spacer fabrics which can be produced through weaving or non-woven technique beside warp knitting and weft knitting processes, can be used for several applications such as automotive textiles, medical textiles, geotextiles, sportswear, protective textiles and composites cause of the possibility of using a variety of different materials, flexible product range and the three dimensional construction. This study consists of general information about spacer fabrics, their production methods, properties and application areas. Keywords: Spacer Fabrics, Production Methods of Spacer Fabrics, Properties of Spacer Fabrics Bu makaleye atıf yapmak için Ertekin G., Marmaralı A.., Tekstil Teknolojileri Elektronik Dergisi 2010, 4(1) 84-98 How to cite this article Ertekin G., Marmaralı A.., Spacer Fabrics Electronic Journal of Textile Technologies, 2010, 4(1) 84-98
Ertekin G., Marmaralı A. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 84-98 1. GĐRĐŞ Sandviç kumaşlar, iki ayrı tekstil yüzeyinin bir bağlantı ipliği veya tabakası ile bağlanması sonucu oluşan üç boyutlu tekstil yüzeyleridir. Sandviç tekstiller ile ilgili ilk patent, 1868 yılında Matthew Townsend tarafından alınmıştır [1-2]. Teknolojik açıdan çok yeni olmamakla birlikte, uygulamada kullanımı yenidir ve son yıllarda teknik tekstil yapıları içinde yeni bir jenerasyon olarak yer almaktadır [2]. Teknik alanda üretilen kumaşlar arasında yer alan sandviç kumaşlar, gelişmiş makine teknolojisi ile üretilen ve konvansiyonel tekstil yapıları tarafından karşılanamayacak özelliklere sahip özel tekstil yapılarıdır. En belirgin özellikleri, çok iyi basma dayanımı, yüksek hava geçirme özelliği, iyi esneme özelliği, kimyasallara karşı dayanıklılık, yüksek eğilme performansı ve dökümlülük olarak sıralanabilir [3]. Ayrıca başka hiçbir yapıda olmayan fiziksel özellikler, moda değişimlerine uygun desen ve renk değişim imkânları ve kullanım alanlarının çeşitliliği sandviç kumaşlara olan ilgiyi arttırmaktadır. 2. SANDVĐÇ KUMAŞ ÜRETĐM YÖNTEMLERĐ Sandviç kumaşlar, kullanım yerlerine ve istenen özelliklere göre dokusuz yüzey, dokuma, çözgü örmeciliği ve atkı örmeciliği yöntemleri ile üretilebilmektedir. 2.1. Dokusuz Sandviç Tekstiller Üç boyutlu dokusuz yüzeyler veya Multiknit, Kunit gibi boyuna yönde yerleştirilmiş dokusuz sandviç kumaşlar, örme sandviç kumaşlara göre yeni gelişme gösteren kumaşlardır ve üretim proseslerinin daha kısa ve çok daha ekonomik olması ve teknik tekstillerin 2/3 ünden fazlasında dokusuz yüzeylerin kullanılması nedeniyle hızlı gelişim göstermektedir [4]. Karl Mayer, 10 mm (Kunit) veya 16 mm (Multikunit) ye varan kalınlıklarda üç boyutlu dokusuz yüzeyler üretmek için temel Malimo teknolojisini modifiye etmiştir. Bu teknikler ile kumaşlar, daha hafif, daha iyi sıkıştırılabilme özelliğine sahip olarak ve şekillendirilerek üretilebilir. [4]. Đğneleme yöntemi ile %100 karde elyaftan üretilen Multiknit dokusuz yüzeyler, dış kısmında iki tabaka ve aralarına yerleştirilen hav ipliğinden oluşmaktadır (Şekil 1) [4-5]. Şekil 1. Dokusuz sandviç kumaşın yapısı [4]. Burada; 1. üst tabaka, 2. alt tabaka, 3. bağlayıcı tabaka (1. tip elyaf bağlantısı), 4. 2. tip elyaf bağlantısı, 5. iğne ilmeği, 6. ilmek derinliğine bağlı olan elyaf köprüleri arasındaki mesafe, 7. iğne yoğunluğuna bağlı olan elyaf köprüleri arasındaki mesafe, 8. çıkış yönü, 9. boşluğun genişliğine bağlı olan ürünün kalınlığı 85
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 84-98 2.2. Dokuma Sandviç Tekstiller Dokuma sandviç tekstiller iki farklı dokuma kumaştan çift katlı kumaş olarak üretilen tekstil yüzeyleridir. Sandviç tekstillerin dokuma tekniği ile üretimi, havlı kumaş dokuma makinelerinde gerçekleştirilebilir. Bu makinelerde, sandviç formunda üretilen iki dış tekstil yüzeyi, hav çözgü iplikleri ile birleştirilir (Şekil 2). Yüzeylerin iplikleri, dokusu ve desenleri birbirinden farklı olabilir. Ayrıca iki yüzey arasındaki dikey ipliklerin uzunluğu, konstrüksiyonu ve yapısı, sandviç tekstilin mukavemetini ve sertliğini belirler [5]. Şekil 2. Dokuma sandviç kumaş yapısı [6] Sandviç tekstillerin üretiminde kullanılan makinelerde ağızlık, armürlü veya jakarlı sistemler ile açılır ve iplik kalınlığına ve hav yüksekliğine bağlı olarak dakikada yaklaşık 300 atkı atılabilir. Đplik olarak genellikle rahat ve hızlı çalışılabildiği için polyester seçilmektedir. Alt ve üst doku olarak daha çok bezayağı veya dimi 2/2 kullanılmaktadır. Hav dokusunun alt ve üst doku ile bağlantısı W veya V bağlantı ile yapılmaktadır [7]. Bu yöntem ile kalınlıkları 10 mm ile 100 mm arasında değişebilen sandviç kumaşların üretimi mümkündür. Dokuma tekniği, yüksek verimlilik ve farklı monofilament ipliklerin kullanımı avantajlarından dolayı sandviç kumaş üretiminde kullanılmaktadır. Dokuma sandviç tekstiller diğer yöntemler ile üretilenlere göre daha stabil bir yapıya sahiptirler ve otomobil içi komponentlerinde, ses izolasyon malzemelerinde ve cerrahi implantlarda kullanılmaktadır [5]. 2.3. Örme Sandviç Tekstiller Örme tekniği, sandviç tekstillerin üretiminde en çok kullanılan yöntemdir. Atkılı veya çözgülü örme yöntemleri ile üretilen sandviç tekstiller, kullanışlı ve hacimli karakteristikleri ile tanınmaktadır. 2.3.1. Çözgülü örme sandviç tekstiller Çözgülü örme sandviç tekstillerin üretimi sadece çift iğne raylı Raschel makinelerinde gerçekleştirilir [1]. Bu yöntemde, makinenin her iki iğne rayında üretilen iki ayrı kumaş, bağlama iplikleri ile birbirine bağlanır. Kumaşın ön ve arka yüzeylerinin konstrüksiyonu, üründen beklenen özelliklere göre seçilmekte; yatırım ve tahar işlemlerinin kombinasyonu ile sağlanmaktadır. Şekil 3 de görülen 1. ve 4. yatırım raylarında sandviç tekstilin dış yüzeyleri üretilir ve bu raylar istenilen dış yüzey desenine göre taharlanır. Her bir yatırım rayında farklı tahar kullanılarak farklı yüzey yapıları; gözenekli desenler veya kapalı yüzeyler elde edilebilir. 2. ve 3. yatırım rayları bağlama iplikleri için kullanılır. 1. yatırım rayı sadece 1. iğne rayına (N1), 4. yatırım rayı sadece 2. iğne rayına (N2) yatırım yaparken, 2. ve 3. yatırım rayları her iki iğne rayına iplik besler. Böylece bağlama iplikleri, iki kumaş yüzeyini birleştirir [8]. 86
Ertekin G., Marmaralı A. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 84-98 Şekil 3. Çift iğne raylı Raschel makinelerinde sandviç kumaş üretim prensibi ve yapısı [9] Çift iğne raylı Raschel makinelerinde iğne rayları dönüşümlü olarak çalışmakta ve yatırım rayları her bir iğne rayının iğneleri arasında salınım hareketi yapmaktadır. Mamulün özelliklerine ve üründen beklenen taleplere göre minimum 4 yatırım rayı genel olarak ise 5 ile 7 yatırım rayı kullanılabilir [9]. Sandviç tekstilin dış yüzeyleri nihai ürünün kullanım alanına bağlı olarak farklı veya aynı, düz veya desenli, her iki yüzey veya sadece bir yüzey açık yapıda veya her iki yüzey farklı gözenek büyüklüklerine sahip olarak üretilebilir (Şekil 4) [9-10]. Bağlama iplikleri genellikle monofilamentlerden seçilse de, eğrilmiş iplikler ve multifilament iplikler de kullanılabilir. Sandviç tekstil yapısından beklenen özelliklere göre genellikle stabil ve basıncı karşılayabilecek materyaller seçilmektedir. Şekil 4. Farklı yüzey desenlerine sahip olan çözgülü örme sandviç tekstillere örnekler [11] Bağlama ipliklerinin özellikleri sandviç tekstilin özelliklerini belirlediğinden, bu iplikler son üründen beklenen özelliklere göre seçilmelidir. Ticari üretimde yaygın bir şekilde polyester veya poliamid monofilament iplikler tercih edilmekle birlikte cam elyafı ve diğer lifler de kullanılabilmektedir [3]. Çift iğne raylı Raschel makinelerinde kalınlıkları 1,5 mm ile 60 mm arasında değişen sandviç tekstillerin üretimi mümkündür [5]. Sandviç tekstilin kalınlığı iki iğne rayı arasındaki mesafenin istenilen sandviç tekstil kalınlığına göre değiştirilmesi ile ayarlanır. Raschel makinesinde herhangi bir modifikasyona gerek kalmaksızın 20 mm kalınlığına kadar sandviç tekstiller üretilebilmektedir. Ancak 20 mm den daha fazla kalınlığa sahip olan ve High Distance (Çok Kalın) çözgülü örme sandviç tekstiller olarak adlandırılan ürünler için Raschel makineleri modifiye edilmelidir [12]. Şekil 5 de High Distance çözgülü örme sandviç tekstil örnekleri görülmektedir. 87
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 84-98 Şekil 5. High Distance çözgülü örme sandviç tekstil örnekleri [13] Bunların yanı sıra Raschel makinelerinde nihai ürüne göre makine üzerinde şekillendirilmiş sandviç kumaşlarda üretilebilmektedir (Şekil 6). Şekil 6. Örülürken şekillendirilmiş çözgülü örme sandviç tekstillere örnekler [14] Çözgülü örme tekniği ile desen konstrüksiyonu, materyal seçimi, farklı kalınlık aralığı ve her iki kumaş yüzeyindeki desen olanaklarının değiştirilebilir olması, farklı kullanım alanları için talep edilen özelliklere sahip sandviç tekstillerin üretimine olanak sağlar. Çözgülü örme sandviç kumaşların karakteristik özellikleri, ilmek yoğunluğu, bağlantı ipliğinin numarası, iğne rayları arasındaki mesafe, yatırım hareketinin yönü ve miktarı, bağlantı ipliği hareketi ve yoğunluğu ile yüzey yapısı tarafından belirlenir [5]. Çözgülü örme sandviç tekstiller, iç giysilikten, takviye malzemesine kadar pek çok alanda kullanılabilmektedir. 2.3.2. Atkılı örme sandviç tekstiller Çözgü örme makinelerinde sandviç tekstil üretiminin daha yaygın olmasına karşın, atkı örmeciliği ile elde edilen boşluklu yapılar da pek çok teknik tekstil ürününde başarıyla kullanılmaktadır. Sandviç tekstiller, V yataklı düz örme ve çift yataklı yuvarlak örme makinelerinde üretilebilir [1]. Ancak konvansiyonel örme makineleri ilave donanımlar ve farklı makine ayarları ile modifiye edilmelidir. 2.3.2.1. Düz örme sandviç tekstiller Düz örme makinelerinde iki tekstil yüzeyinin bir grup bağlama ipliği ile birbirine bağlanması sonucunda sandviç yapı elde edilir. Bu yöntem ile sandviç kumaş üretimi teknik olarak zor bir işlemdir ve sınırlamalar söz konusudur. Çünkü iki kumaş tabakası arasındaki boşluk, iki iğne yatağı arasındaki mesafeye bağlıdır ve bu mesafe 2 10 mm arasında değişmektedir [1]. Ayrıca monofilament ipliklerin iğne kancalarından çıkmaması için üretim esnasında dikkatli olmak gerekir. Üretimleri düşük olmasına rağmen, düz örme tekniği özel uygulamalar için uygun bir alternatif sunmaktadır [5]. Şekil 7 a, b, c de V- yataklı düz örme makinesinde üretilen sandviç kumaşın üretimine ve uygulamasına örnek verilmiştir [15]. 88
Ertekin G., Marmaralı A. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 84-98 Şekil 7. a) Jakar desenli sandviç kumaşın üstten görünüşü, b) Jakar desenli sandviç kumaşın kesit görünüşü, c) Jakar desenli sandviç kumaşın iğne diyagramı Đğne diyagramından, iki kumaş tabakasının askılarla bağlandığı görülmektedir. 1. sistem bir ön bir arka yataktaki iğnelerde askı yaparken, 2. ve 3. sistemler arka iğne yatağında ardışık iğnelerde ilmek oluşturmaktadır. 4. sistem ise kumaşın ön yüzünde görünecek olan süs amaçlı jakar desenini oluşturmak için ilmek ve askı yapmaktadır [1]. Ayrıca düz örme makinelerinde birbirine örme yapılarıyla bağlanan iki tekstil yüzeyinden oluşan sandviç tekstiller de üretilebilir. Bu yöntemin esası; iki iğne yatağında ayrı olarak zemin örgülerin ve belirli bir noktada seçili iğnelerde birleştirici tabakanın (genellikle 1x1 rib) örülmesine dayanır (Şekil 8). Birleştirici tabaka kısa ise bu iğneler dış tabakaların örülmesi için de kullanılabilir; uzun ve şekli karmaşıksa bu iğneler yalnızca birleştirici tabakanın üretimi için kullanılır [16-17]. Şekil 8. Örme bağlayıcı tabakalar kullanılarak oluşturulan [17-18] Bu yapılarda kullanılan bağlantı tabakaları; tek veya çift katlı olarak üretilebilir. Tek bağlantı tabakası sadece bir iğne yatağında (jersey) veya her iki iğne yatağında (rib, interlok) dış yüzeylere bağlı olarak örülebilir ve pozisyonu dış yüzeylere dik veya eğimli olabilir. Çift bağlantı tabakasının üretimi için iki dış yüzey ayrı olarak örülmekte ve belirli bir noktada bir rib sırasıyla birbirine bağlanmaktadır. Eğer bu aşamada, dış yüzeylerde belirli miktarda sıra üretilirse bağlantı tabakası X şeklinde olacaktır [16-17]. Atkılı örme sandviç kumaş yapıları, farklı tipteki bağlantı tabakaları ve düz örme sandviç tekstil örnekleri Şekil 9. ve Şekil 10. da gösterilmektedir [17-18]. 89
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 84-98 (a) (b) Şekil 9. Atkılı örme sandviç tekstil yapıları ve farklı bağlama tabakaları tipleri (a) Tek bağlantı tabakası (b) Çift bağlantı tabakası [17,18] Şekil 10. Atkı örme sandviç tekstil örnekleri [19] Bu metodun kullanılmasıyla, herhangi bir modifikasyona gerek kalmaksızın 20 mm ye varan kalınlıklarda sandviç kumaşlar üretilebilmektedir. Ancak 20 mm den kalın kumaşlar için bağlantı kumaşları özel çekim sistemi gerektirirler; çünkü dış kumaşların örülme işlemi durduğundan ana çekim sistemi kullanılamamaktadır [16-17]. Ayrıca daha kompleks şekilli yapılar elde edebilmek için farklı tasarımlar geliştirilebilir. Bunun için şu yöntemler kullanılmaktadır: Farklı uzunluklarda bağlantı tabakalarının kullanımı Değişken şekilli bağlantı tabakalarının kullanımı (incomplete courses technique) Şekilli dış yüzey kumaşların kullanımı (fully-fashioned) Farklı uzunluklarda bağlantı tabakalarının oluşumu: Bağlayıcı tabaka uzunluğundaki bir değişiklik kumaşın enine kesitini değiştirir. Kumaş şekli, ardışık kumaş tabakalarındaki farklılıklar ile elde edilir. Bu konuda iki olasılık söz konusudur. Birincisinde, farklı uzunluklarda bağlayıcı tabakalar oluşturulur (Şekil 11). Đkincisinde ise, önceden belirlenen farklı uzunluklardaki iki tabakanın oluşturduğu bir serinin, dış kumaşlardaki belli sayıdaki sıralarla birleştirilerek, 90 lik geometriye sahip bir köşe efekti yaratmasıdır. Bu oluşum, Şekil 12. de gösterilen, L veya T enine kesitli kumaşların oluşum yöntemidir. Şekil 11. Farklı uzunluklardaki bağlayıcı tabakaların oluşturdukları bir yapı 90
Ertekin G., Marmaralı A. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 84-98 Şekil 12. Köşe efektli boşluklu örme kumaş yapıları (L ve T şekilli) [16-17] Değişken şekilli tabakalar: Bu yöntemde sandviç kumaşların yapısı, eksik sıra tekniği ile elde edilen bağlayıcı tabakanın şekline bağlıdır. Bu teknik, seçili iğnelerle belirli sıralar örülürken diğer iğnelerin boş beklemesiyle oluşmaktadır. Bu yöntem ile elde edilen integral şekilli tabakaya ait örnekler Şekil 13 de gösterilmiştir. Bu tabakaların oluşumunda, iplik kılavuzu değişken sayıdaki iğneleri sürekli olarak besleyerek dış tabakaları şekilli olarak bölmektedir. Şekil 13. Şekilli bağlayıcı tabakaya sahip boşluklu yapılar Dış kumaşları şekilli sandviç yapılar için Fully Fashion tekniği kullanılır. Böylece çalışan iğne sayıları değiştirilerek kumaş eni daraltılıp genişletilir (Şekil 14.). Bu işlem ilmek transferiyle gerçekleştirilir [16-17]. Şekil 14. Dış kumaşları şekilli boşluklu örme kumaşlar [16-17] 2.3.2.2. Yuvarlak örme makinelerinde sandviç kumaş üretimi Çift yataklı yuvarlak örme makinelerinde sandviç kumaş üretimi için ön yüz iplikleri, arka yüz iplikleri ve bağlantı ipliği olmak üzere en az 3 farklı sistemden iplik beslenmesi gerekir [1]. Silindir ve kapak iğneleri tarafından örülen iki kumaş katmanı, bağlantı ipliklerinin silindir ve kapakta yapacağı askı hareketleri ile birleştirilir ve bu sayede, bağlantı iplikleri çok dikkatli bakılmadığı sürece kumaşın her iki yüzeyinde de belirgin olarak görülmez (Şekil 15). 91
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 84-98 Şekil 15. Yuvarlak örme sandviç kumaş yapısı [20-21] Genelde bağlantı iplikleri olarak, sert polyester veya poliamid monofilament iplikler kullanıldığı için, bu ipliklerin kumaşın her iki yüzeyinde de belirgin olmaması, tutum ve görünüm açısından bir avantajdır. Ayrıca monofilament ipliğin sert ve rijit olması, üç boyutlu kumaş kalınlığının her yerde aynı kalmasını sağlar. Bu da, kullanım esnasında yük altında kalan kumaşın deformasyonunu engeller. Monofilament olmayan iplikler gerekli rijitliği sağlayamadığı için pek fazla tercih edilmezler. Monofilament ipliklerin dezavantajı, ipliğin temas ettiği yüzeylerin çabuk aşınmasına ve makinelerdeki iğne ömürlerinin kısalmasına neden olmalarıdır. Ürünün kullanım yerine bağlı olarak ön ve arka yüzeyde kullanılacak iplikler de değiştirilebilir. Genelde kumaşların ön yüzeyinde gerekli fonksiyonelliği sağlayacak daha pahalı özel iplikler kullanılırken, arka yüzeyde ucuz iplikler tercih edilir [3]. Đki kumaş arasındaki mesafe, kapak yüksekliği ile ayarlanır ve bu mesafe kullanılacak bağlantı ipliği miktarını da belirler [1]. Makine üreticileri son yıllarda bu konu üzerine yoğunlaşmış olsalar da, şu ana kadar maksimum 10 mm mesafeye çıkılabilmiştir. Anand (2003), çift yataklı yuvarlak örme makineleri ile sandviç kumaş üretimini iki teknikle açıklamaktadır: (Şekil 16 ve 17 de kullanılan notasyonda uzun çizgiler uzun iğneleri, kısa çizgiler ise kısa iğneleri ifade etmektedir. Đğneler interlok düzenindedir) 1) Aynı sistemde tek iplikle kapak ve silindir iğnelerine askı yaptırılarak oluşturulan sandviç kumaş (Şekil 16): a) 1. sistemde uzun, 4. sistemde kısa iğnelerde askı yaptırılır ve böylece iki tabaka birleştirilir. b) 2. sistemde kapakta kısa, 5. sistemde kapakta uzun iğnelerde ilmek oluşturulur. c) 3. sistemde silindirde kısa ve 6. sistemde silindirde uzun iğnelerde ilmek oluşturulur. 92
Ertekin G., Marmaralı A. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 84-98 Şekil 16. Yuvarlak örme makinesinde aynı mekikle silindir ve kapak iğnelerine askı yaptırılarak sandviç kumaş üretimi [22] 2) Kapak ve silindir iğnelerinde örme (vanize etkisi) (Şekil 17) Aynı sistemden iki ipliğin beslenebilmesi için iki delikli vanize mekiği olarak adlandırılan özel bir iplik kılavuzuna ihtiyaç duyulmaktadır (1. ve 3. sistem): a) 1. sistemde uzun iğneler silindirde askı, kapakta ilmek oluşturur. b) 2. sistemde silindirde kısa iğnelerde ilmek oluşturulur. c) 3. sistemde kısa iğneler silindirde askı, kapakta ilmek oluşturur. d) 4. sistemde ise silindirde uzun iğnelerde ilmek oluşturulur. Şekil 17. Vanize etkisiyle oluşturulan yuvarlak örme sandviç kumaşlar [22] 93
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 84-98 Çift yataklı yuvarlak örme makinelerinde sandviç kumaş üretim yöntemlerine bir diğer örnek ise jakar ile desenlendirmedir. Jakarlı örme makinelerinde elektronik iğne seçim mekanizması ile sandviç kumaş yüzeylerinde çok geniş desenlendirme olanağı mevcuttur [3, 23]. Bu üretim yönteminde silindir iğneleri jakarla kontrol edilerek ön yüzde desenli bir yapı örülürken, arka yüzde kapak iğneleri ile düz bir yapı oluşturulmakta, bağlantı iplikleri de hem silindir hem de kapak iğnelerinde askı hareketi ile iki yüzeyi birbirine bağlamaktadır (Şekil 18) [1]. Şekil 19 da jakar desenli yuvarlak örme sandviç tekstillere ait iki örnek gösterilmiştir. Bu üç yöntemden herhangi biri kullanılarak üretilen tüp formunda sandviç örme kumaşın açık en haline getirilmeden önceki görünüşü Şekil 20 de görülmektedir. Sandviç örme yüzey üretilirken, makinenin kumaş çekim sistem ve iplik besleme ayarlarında değişiklikler yapılması gerekmektedir [1]. Ayrıca sandviç yüzeyin üretimi esnasında ön ve arka yüzey kumaşların örme bölgesine kaymasını engelleyerek aradaki boşluğun sabit kalmasını sağlayan özel aparatlar mevcut makinelere eklenebilmektedir [24]. Şekil 18. Jakarlı çift yataklı yuvarlak örgü makinesinde üretilen sandviç kumaşın örgü raporu Şekil 19. Jakar desenli yuvarlak örme sandviç tekstiller [25] 94
Ertekin G., Marmaralı A. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 84-98 Şekil 20. Yuvarlak örme makinesinde üretilen tüp formunda sandviç yüzeyin enine kesiti [15] Yuvarlak örme makinelerinde üretilen sandviç tekstiller tıbbi tekstillerde ve özellikle ev tekstili alanında yatak kumaşı üretiminde kullanım alanı bulmaktadır [24]. 3. SANDVĐÇ TEKSTĐLLERĐN ÖZELLĐKLERĐ Sandviç tekstil yapıların spesifik özellikleri şu şekilde sıralanabilir [25,26,27]: Hava geçirgenliği ve nefes alabilirlik, Nem, ısı geçirgenliği ve absorbsiyonu, Çok iyi fizyolojik ve ısıl konfor, Đyi sıkıştırılabilme dayanımı, Deri ile temasta yumuşak tuşe sağlama, Ayarlanabilir tamponlama (darbeyi karşılama) ve geri dönebilme kapasitesi, Fonksiyonel materyaller ile birleştirilebilme imkanı, Hafiflik, Düşük üretim maliyeti. Sandviç tekstiller yapılarındaki boşluk tabakası nedeniyle iyi bir hava, ısı, nem geçirgenliğine sahiptir. Ayrıca bağlantı ipliği olarak sentetik monofilament ipliklerin kullanılmasıyla bu özellikleri geliştirilebilir. Sandviç tekstilin kalınlığı, bağlantı ipliklerinin özellikleri ve sayısı, kumaşların ısıl özelliklerini (hava geçirgenliği, ısı ve nem iletim özelliği) etkilemektedir (Şekil 21). Ayrıca bu özelliklerin uygun kombinasyonu sayesinde iyi bir fizyolojik konfor sağlanmaktadır. Kumaşı oluşturan her tabaka farklı iplikler ile üretilebilir. Bu durumda cilde temas eden kısımda sentetik ipliğin kullanılması ile nemin iç yüzeyden ortadaki boşluklu bölgeye hızlı geçişi sağlanır. Bağlantı ipliği olarak nem iletici özelliğe sahip bir iplik kullanılırsa nem, dış yüzeydeki doğal elyaf tarafından emilir ve cildin ıslaklık duyması engellenerek konforlu hissetmesi sağlanır [24]. Şekil 21. Sandviç tekstillerin hava ve nem geçirgenliği mekanizması [28] Sıkıştırılabilme dayanımı sandviç tekstillerin temel özelliklerinden biridir. Yapılarındaki bağlama ipliklerinden dolayı yüzeye yapılan basıncı daha geniş alana yayarak noktasal etkileri en aza indirilebilir [29]. Bu sayede, baskıya karşı stabillerdir ve sürekli yük altında kaldıktan sonra, kuvvet kaldırıldığında tekrar eski kalınlıklarına dönebilirler [27]. 95
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 84-98 Hafif yapıları nedeniyle teknik uygulamalar için özellikle takviye malzemesi olarak, klasik takviye malzemelerine göre büyük avantajlar sunarlar. Ayrıca tek adımda üretilebildiklerinden maliyetleri düşüktür. 4. SANDVĐÇ TEKSTĐLLERĐN KULLANIM ALANLARI Sandviç tekstiller, farklı materyallerin kullanılabilmesi, esnek bir ürün aralığına ve üç boyutlu bir yapıya sahip olmaları nedeniyle birçok alanda kullanılmaktadır. Özellikle farklı tasarım olanakları ve geniş bir desen aralığına sahip olmaları, bu tekstillerin yeni kullanım alanları bulmalarına yardımcı olmaktadır. Sandviç tekstiller giyim sektöründen takviye uygulamalarına kadar uzanan çok çeşitli alanlarda kullanılabilir. Giyim sektöründe iç giyim komponentleri olarak örneğin sutyenler ve yüzme giysileri için vatka olarak veya dış giysiliklerde izolasyon materyali olarak kullanılabilir [30]. Ayrıca spor giysiler, korseler ve ayakkabılar diğer kullanım alanlarıdır. Nefes alabilir yapıları, giyim konforu ve yıkama dayanımları nedeniyle köpük ve köpük kompozitlerin yerini almaya başlamışlardır. Sandviç tekstiller, tıbbi uygulamalarda (bandaj ve tedavi edici malzemeler, kompresyon bandajları, yatak yarasını önlemek için hasta yatakları ve tekerlekli sandalye kaplamaları) yaygın olarak kullanılmaktadır [31]. Özellikle hava geçirgenliği ile ısı ve nem aktarma özellikleri deri dostu, nefes alabilir bir yapı sağlamaktadır. Bu avantajları sayesinde sandviç tekstiller, tıbbi uygulamalar için gerekli olan fizyolojik konfor sağlamaktadırlar. Şekil 22. Sandviç kumaşların kullanım alanlarına örnekler Yüksek ısı dayanımına sahip ipliklerin kullanılması veya güç tutuşurluk bitim işlemlerinin aplikasyonu sayesinde sandviç tekstiller koruyucu tekstillerde, örneğin güç tutuşur giysilerde astar veya güç tutuşur yatak olarak kullanılabilmektedir [8]. Sandviç tekstillerin önemli bir diğer uygulama alanı otomobil tekstilleridir. Bunlar, araba koltukları için döşemeliklerde, araba içi kaplama ve yer döşemelerinde, kamyonların çamurluklarında kullanılabilirler [5]. Özellikle araba koltukları için gereken sıkıştırılabilme dayanımı ve kaplama materyali arasından iyi bir hava sirkülasyonu özellikleri bu yapıların temel avantajlarıdır. Sandviç tekstillere fonksiyonel komponentlerle birleştirilerek, özel uygulama alanları için farklı özellikler kazandırılabilir. Örneğin, boşluk tabakasına bir vatkanın veya dolgu maddesinin ilavesiyle multifonksiyonel bir ürün elde edilebilir. Ayrıca antibakteriyel, güç tutuşur veya antistatik multifilament, monofilament veya eğirilmiş iplikler gibi teknik materyaller ile kullanım alanları genişletilebilir [5]. 5. KAYNAKLAR 96
Ertekin G., Marmaralı A. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 84-98 1. Bruer, S.M., Powell, N. and Smith, G., 2005, Three Dimensionally Knit Spacer Fabrics: a Review of Production Techniques and Applications, Vol.4, Issue.4, Journal of Textile and Apparel, Technology and Management. 2. Bremner, N., 2004, Spacers About To Take Off?, Knitting International, 111(1315), 40-41 pp. 3. Yıldırım, M., 2008, Üç Boyutlu Boşluklu Yuvarlak Örme Kumaşların Antistatik ve Isıl Özelliklerinin Belirlenmesi, Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 133s. 4. Vasile, S., Van Langenhove, L. and De Meulemeester, S., 2006, Effect of Production Process Parametres on Different Properties of a Nonwoven Spacer Produced on a 3D Web Linker, Fibers&Textiles in Eastern Europe, Vol.14, No.4 (58), pp 68-74. 5.Fuchs H., 2003, 3D Automotive textiles a comparative evaluation, 42 nd International Man-Made Fibres Congress, Automotive Textiles, Dornbirn, FuchsHilmar.pdf. 6. www.scotweave.com 7. Manley, S., Powell, N. B., 2004, The Development of Woven Velours for the Transportation Market, Journal of Textile and Apparel Technology and Management, Vol.3, Issue 4. 8.Mecit, H. D., 2006, Beton Uygulamalarında Kullanılan Üç Boyutlu Çözgülü Örme Sandviç Tekstiller Đçin Bir Karakterizasyon Metodunun Geliştirilmesi ve Tanımlanması, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Đzmir. 9. Karl Mayer Teknik Broşürü, 2000, The Karl Mayer Guide to Technical Textile 10. Bohm, C., 2002, Spacer Fabric Focus, Knitting International, 111 (1315), 40-41. 11. http://www.scott-fyfe.com/en/products/spacer.htm 12. Karl Mayer Techtextil 2005, Tekstil & Teknik Dergisi (Temmuz 2005), 232s. 13. Knitting International (2003, June), Knitters Establish Technical Niches, Vol.110, no.1304, p.32-34 14. Stockmann, P., Molter, M., 2001, Auf die Kettenwirktechnologie bauen, Kettenwirkpraxis 4/2001. 15. USPTO (2004).Decorative Faced Multi-Layer Weft Knit Spacer Fabric, Method and Articles Made Therefrom. US Patent Application. 0097151. 16. Araujo M., Hong H., Fangueiro R. and Ciobanu O. 2002, Weft knitting fabric design for technical applications, Textile Asia, 23-27. 17. Araujo, M., Fangueiro, R. and Hong, H., 2004, Modelling and Simulation of The Mechanical Behaviour of Weft Knıtted Fabrics For Technical Applications, Autex Research Journal, Vol. 4, No: 2, June 2004. 18. Görken, S.O., 2003, Düz örme makinelerinde üretilen üç boyutlu kumaşların özellikleri üzerine bazı araştırmalar, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Đzmir. 97
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 84-98 19. Torun, A.R., Hanusch, J., Diestel, O., Hoffmann, G. and Cherif, C., 2007, Reinforced weft-knitted preforms and spacer fabrics as well as woven spacer fabrics made of commingled hybrid yarns, Techtextil 2007 Frankfurt. 20. http://www.mayercie.de/en/produkte/43_1020.htm. 21. Knitting International (2004, April) Closing the Gap. Knit Americas. 22. Anand, S., 2003, Spacers At the Technical Frontier, Knitting International, 110 (1305), 38-41. 23. Kunde,K., 2005, Spacer Fabrics- Their Application and Future Opportunities, Melliand International, E 134. 24. Ertekin, G., 2009, Yuvarlak Örme Makinelerinde Üretilen Sandviç Örme Kumaşların Genel Özelliklerinin Araştırılması, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Đzmir. 25. www.terrot.de 26. www.inteletex.com 27. Knitting International (2002, August) Bridging the Gap,109 (1295), 20-21. 28. Knitting International (2002, February) Breathing Room. Knit Americas. 29. Önal, L., 2005, Çok Eksenli Çözgülü Örme Kumaşların Yapıları ve Mekanik Özellikleri, II. Uluslararası Teknik Tekstiller Kongresi, Đstanbul, 1-5, 13-15 Temmuz. 30. Lehmann, W., 1994, Elastic moulded spacer fabrics, Kettenwirkprxis,3, p. 49-50. 31. Textile and Apparel Newsletter, 2004, Spacer Fabrics, Vol.20, No.1, p. 4. 98