Günümüzde, tatlı suların biyolojik çeşitliliği karasal ortamlarınkinden çok daha hızlı olarak azalmaktadır. Tatlı su ekosistemleri içinde de akarsular en çok tehlike altında olanlardır. Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifi, Avrupa Birliği ülkeleri tarafından 2000 yılında kabul edilmiştir. Sucul ekosistemlerdeki bozulmayı önlemek için 2015 e kadar, tüm yüzey sularının ekolojik ve kimyasal olarak iyi kalite düzeyine getirilmesini ve kalitelerini korumayı amaçlamaktadır. Ayrıca, su kaynaklarının düzenlenerek sürekli kullanımını sağlamayı ve ihtiyacı karşılayacak kadar suyun, her an kullanılabilir durumda olmasını düzenlemek ise son hedeftir. Bunun için ilk önemli temel adım olarak, izleme programları ile kapsamlı bir şekilde yüzey sularının durumları belirlenmeye çalışılmaktadır. Daha sonraki izleme programlarında kullanılmak üzere, var olan izleme yöntemleri gözden geçirilmiş ve yeni düzenlemeler yapılmıştır. Halen, yeni yöntemler üzerinde çalışılmaktadır. Uzun süreli izleme programları, tüm nehir havzasını ele alacak şekilde düzenlenmektedir.
Referans koşullar kavramı, bu düzenlemelerin başlangıç noktasını oluşturmaktadır. Yüzey sularının kalitesi değerlendirilirken tipleri, belirlenen kriterlere göre ortaya çıkarılıp bu tiplere uygun olan referans koşulları taşıyan, referans habitatlar ile karşılaştırılması gerekmektedir. Referans habitatlar herhangi bir nedenle tahribata uğramamış veya çok az değişime uğramış ortamlardır. Referans habitatların ve tahribata uğramış sucul ekosistemlerin özellikleri şöyledir: Referans Habitat Bozulmuş Habitat
Yüzeysel sular için ekolojik kalitenin genel tanımlaması (WFD, Annex V, Table 1.2 den) Yüksek kalite (High quality) Fiziko-kimyasal değişkenlerde ve hidromorfolojik kalite unsurlarında insan kaynaklı etki yoktur veya çok az dır. Bu tipteki sular, ortamın tamamen bozulmamış durumda olduğu anlamına gelir. Çevrelerinde yerleşim yeri bulunmaması, atık suların karışmaması, alabalık çiftliği, ekili alan gibi mekanların olmaması önemlidir. Bu tipteki sular için biyolojik kalite değerleri, bozulmamış ortam tipini yansıtır ve kirlilik yada bozulma olmadığını yada çok alt seviyede olduğunu gösterir. Bu koşullar, yüksek kaliteli ortam ve bu ortamda bulunan canlılara özeldir. İyi kalite (Good quality) İyi kalitedeki su tipleri için biyolojik kalite değerleri, insan aktiviteleri nedeniyle meydana gelen bozulmalardan ötürü daha düşük seviyededir. Fakat, yine de bozulmamış durumdaki yüksek kalitedeki su tiplerinden çok az düzeyde farklılık gösterirler. Orta Kalite (Moderate quality) Bozulmamış durumdaki yüksek kalitedeki su tiplerinden orta düzeyde farklılık gösteren ve orta kaliteye uygun biyolojik kalite değerlerine sahip su tipleridir. İnsan aktivitelerinden kaynaklanan bozulma ve kirlilik işaretlerini orta düzeyde yansıtan özelliklere sahiptir. Yüksek ve iyi kalitedeki ortamlara kıyasla bozulmalar ve kirlilik gözle görülür düzeydedir. Orta kalitenin altında kalan su kalitesi tipleri zayıf ve kötü olarak sınıflandırılır. Bu tipteki sular biyolojik kalite değerleri bakımından oldukça kötü durumdaki suları ifade eder. Bu tipteki sularda bulunan canlı toplulukları bozulmamış veya çok az düzeyde bozulmuş yüksek, iyi ve orta kalitedeki sularda bulunan canlı topluluklarından önemli ölçüde farklılık gösterirler.
Su kalitesi izleme programlarında, sadece fiziksel-kimyasal değişkenleri kullanmak yeterli değildir. Çünkü, içinde belli canlıları barındıramayan bir sucul ortam, insanlar için de kullanılabilir bir kaynak olamaz. Fitoplankton Diatome Makrofit Bu nedenle de canlıların su kalitesi çalışmalarında kullanımı, Su Çerçeve Direktifi nin ekolojik izleme sisteminde fiziksel, kimyasal değişkenlerden daha önde gelir. Canlı toplulukları, bir ekosistemin hafızası olarak da değerlendirilir. Çünkü, fiziksel ve kimyasal değişkenler ölçüm yapılan andaki durumu belirtirken geçmiş dönemdeki su kalitesi hakkında bilgi sağlamaz. Balık Taban Büyük Omurgasızları Su Çerçeve Direktifinde de belirtildiği gibi biyolojik izlemede kullanılması gereken canlılar, başta taban büyük omurgasızları olmak üzere fitobentos, fitoplankton, makrofit ve balıklardır. Taban büyük omurgasızlarını oluşturan canlılar şunlardır.
Taban büyük omurgasızları içerisinde yer alan canlı grupları Insecta (Böcekler) Crustacea (Kabuklular) Diğer Gruplar Insecta (Böcekler) Crustacea (Kabuklular) Diğer gruplar Ephemeroptera Amphipoda Turbellaria Plecoptera Isopoda Isopoda Bivalvia Bivalvia Trichoptera Decapoda Gastropoda Gastropda Odonata Odonata Oligochaeta Hemiptera Hirudinea Coleoptera Megaloptera Diptera Diptera
Sağlıklı bir ekosistemin tanımında fiziksel-kimyasal, morfolojik ve biyolojik koşulların tümünün canlıların o ortamda yaşamasına uygun olduğunu belirtmek gerekir. Örnek olarak taban büyük omurgasızlarını bir akarsuda etkileyen koşullar şöyledir: Askıda Katılar Bulanıklık Işık Derinlik Işık Geçirimi Besleyicilerin (Nutrient) Durumu (Azot, Fosfor vb.) ** Kanal Açma Çözünmüş Oksijen Sıcaklık Akıntı Hızı ph ** Toksik Maddeler Taban Yapısı Taban Büyük Omurgasız Topluluğu Suyun Sertliği Su Kalitesi Kriteri Su Kalitesi Kriteri Değil Doğrudan etki Etkileşim ** Doğal olmayan etkenler
Bir ekosistemin koşullarını belirlemek için çeşitli canlıların biyolojik veriler olarak kullanıldığı çalışmalar biyolojik izleme çalışmalarıdır. Biyolojik izleme, hassas ekosistemlerin tahribatını çok daha net bir şekilde gösterdiği için fiziksel, kimyasal ve biyolojik yönden ortaya çıkan sorunları belirlemede birleştirici bir yöntemdir. Bu yöntemde, çalışılan bölgenin faunası ve biyoindikatör (biyolojik gösterge) olarak kullanılabilecek taksonlar belirlenmelidir. Biyoindikatörler, çevresel değişikliğe karşı yaşam fonksiyonlarını değiştirerek veya toksinleri vücutlarında biriktirerek cevap veren canlılardır. Biyoindikatörler, ekosistemin fiziksel ve kimyasal değişkenlerinde oluşan değişimlere karşı oldukça hassaslardır. Bu canlıların varlığı ve komünite yapıları habitatın kalitesini yansıtır.
Çok Hassas Türler Yüksek kalitedeki suların indikatör canlıları Ephemeroptera Plecoptera Trichoptera Coleoptera Coleoptera Ephemeroptera Plecoptera Trichoptera Ephemeroptera Odonata Odonata Trichoptera Diptera Diptera
Hassas Türler İyi kalitedeki suların indikatör canlıları Ephemeroptera Odonata Odonata Diptera Diptera Coleoptera Ephemeroptera Odonata Odonata Diptera Diptera Coleoptera Trichoptera Bivalvia Bivalvia
Toleranslı Türler Orta kalitedeki suların indikatör canlıları Ephemeroptera Diptera Diptera Odonata Odonata Coleoptera Ephemeroptera Diptera Diptera Gastropoda Gastropda Trichoptera Decapoda Amphipoda Isopoda Isopoda Hemiptera
Yüksek Toleransa Sahip Türler Zayıf ve Kötü kalitedeki suların indikatör canlıları Diptera Diptera Coleoptera Hemiptera Oligochaeta Diptera Diptera Gastropoda Gastropda Hemiptera Hirudiniea Hirudinea Odonata Amphipoda Hemiptera Turbellaria
Taban büyük omurgasızları Biyolojik izleme programlarında kullanılan en elverişli ve yaygın canlılardır. Bu canlılar, biyolojik çeşitlilik ve su kalitesi çalışmalarında habitatları izlemek için gerekli verileri en kullanışlı olarak sağlayan canlılardır. Tür kompozisyonu, sayıları, hayat döngüleri, hareket şekilleri, ağız yapıları ve beslenme şekilleri gibi özellikleri, biyolojik yöntemlerde kullanılmaktadır. Taban büyük omurgasızları ile yapılacak izleme çalışması üç yıl sürmelidir. Taban büyük omurgasızları ile hazırlanmış birçok indeks olup çok yaygın olarak kullanılmaktadır. 1980 lerden beri birçok ülkede akarsuların durum ve potansiyellerini biyolojik yöntemlerle değerlendirmeye yönelik yapılan çalışmaları yeniden ele alan araştırmaların sayısında artış vardır. Avrupa da, özellikle taban büyük omurgasızlarının kullanımına yönelik revizyon çalışmalarına ilişkin birçok bilimsel araştırma yürütülmektedir. Ülkemizde de bu çalışmalar, araştırmacılar tarafından uzun zamandır yürütülmesine rağmen ilgili kurumlar konuya son zamanlarda önem vermektedir. Türkiye de, bu konuda yapılan çalışmalar ve taban büyük omurgasızlarının kullanılmasını sağlayacak bilgi birikimine katkılar son zamanlarda hızla artmaktadır.
Taban büyük omurgasızlarının tercih edilmesinin başlıca nedenleri şunlardır: Ortama karışan çeşitli kirlilik kaynaklarına karşı, değişik düzeylerde duyarlılık göstererek çabuk tepki verirler, Geniş bir dağılım gösterirler, Besin zincirinde önemli bir yer teşkil ederler, Toplanmaları ve sayımları diğer canlı gruplarına göre daha kolaydır, Tür düzeyinde teşhisleri çok daha doğru sonuç vermekle beraber zordur. Tür teşhisleri, mutlaka her canlı grubunun uzmanları tarafından yapılmalıdır. Cins ve bazen de familya düzeyindeki teşhisler de fauna bilgilerinin eksik olduğu bölgelerde çalışmalarda kullanılabilmektedir. Bu seviyelerde teşhisler de doğru sonuç vermektedir. Komünite yapıları, su kalitesine bağlı olarak değişir. Hareket yetenekleri oldukça kısıtlıdır. Bu nedenle, bulundukları ortamın koşullarını temsil etmede oldukça başarılıdırlar. Sucul ekosistemlerde hayat döngülerinin uzun olması nedeni ile yılın her döneminde bulunurlar. Taban büyük omurgasız komüniteleri çok sayıda takson içerdiğinden heterojen bir yapıdadır.
Fitobentos Taban büyük omurgasızlarından sonra en yaygın olarak kullanılan canlılardır. Dipteki taşlara, bitkilere tutunmuşlardır (perifiton). Biyolojik izlemede kullanılan ve geliştirilmekte olan indeksler (Biyolojik Diatom İndeksi, Trofik Diatome İndeksi vd.) vardır. OMNIDIA programı,fitobentos indekslerini toplu olarak hesaplamada kullanılan programdır. Bu indeksler bazı ülkelerde kullanılmaktadır. Fitobentos ile yapılacak izleme çalışması üç yıl sürmelidir.
Fitoplankton Bazı ülkeler fitoplanktonları (seston olanlar suda serbest yüzenler) taban büyük omurgasızları ve fitobentos ile birlikte izleme çalışmalarında kullanmaktadırlar. Fakat, türleri saptayarak sonuca gitmeye çalışmak çok zaman istediği için akarsularda çok kullanışlı bulunmamaktadır. Fitoplankton ile yapılacak izleme çalışması altı ay sürmelidir.
Makrofitler Avrupa da makrofitlerin kullanıldığı yöntemler birkaç tanedir ve bazı ülkelerde kullanılmaktadır. Türlerin ortaya çıkışı ile vejetasyonu inceleme, türlerin dağılımı ve baskın türlerin belirlenmesi gibi unsurlar makrofitler için kullanılmaktadır. Makrofitler ile yapılacak izleme çalışması üç yıl sürmelidir.
Balıklar Balıklar, bazı ülkelerde habitat kalitesini saptamak için kullanılmaktadır. Tür kompozisyonu, çeşitlilik, bolluk, biyokütle, üreme özelliklerine ilişkin bilgiler biyolojik veri olarak kullanılmaktadır. Balıklar ile yapılacak izleme çalışması üç yıl sürmelidir.
Komünite Yapısı Bolluk Biyokütle Aşırı Çoğalma Çeşitlilik Hassas Taksa (indikatörler) Yaş Fitobentos Fitoplankton Makrofitler Taban Büyük Omurgasızları Balıklar
Biyotik indeksler Taban büyük omurgasızlarının indekslerde kullanımı kolaydır ve bunlara dayalı indekslerin sayısı oldukça fazladır. Taban büyük omurgasızlarından elde edilen faunistik bilgiler sayıya dönüştürülerek kullanılır. Bu da indekslerle yapılır. Yaklaşım / Yöntem Saprobik yaklaşım Sabrobik İndeks Almanya Saprobik İndeksi Biyotik Yaklaşım Belçika Biyotik İndeksi (BBI) Bulgaristan Biyotik İndeksi (BGBI) Danimarka Akarsu Biyotik İndeksi (DSFI) BMWP, ASPT IBMWP Familya Biyotik İndeksi (FBI) Ülke Avusturya Almanya Belçika, Fransa, Hollanda Bulgaristan Danimarka Birleşik Krallık İspanya ABD, Avrupa Tabloda taban büyük omurgasızlarına dayalı indeksler ve kullanıldığı ülkeler verilmiştir. Çeşitlilik Yaklaşımı Shannon-Weaver Çeşitlilik İndeksi Multimetrik Yaklaşım Bir çok ülke ABD, Avrupa Ekolojik Kalite Oranı Yaklaşımı RIVPACS AUSRIVAS ABD, Avrupa Birleşik Krallık Avustralya
Biyotik indeksler Taban büyük omurgasız faunasının saptanmasından sonra, bölgesel indekslerin seçilerek veya hazırlanarak kullanılması, su kalitesi saptama çalışmalarında güvenilir bir yöntemdir. Fakat, ekolojik yapısı ve fauna yapısı benzeyen bölgelerin indeksleri seçilmelidir. Bu indeksler, değişik bölgelere uyumlu hale de getirilebilirler. İngiltere'de akarsuların biyolojik yönden kalitesini belirlemek üzere oluşturulan BMWP Skor Sistemi (Biological Monitoring Working Party Score System), bu şekilde değişik bölgelerin faunası kullanılarak uyumlu hale getirilebilen bir indekstir. Familya düzeyinde olduğu için yaygın olarak kullanılmaktadır. Yaklaşım / Yöntem Saprobik yaklaşım Sabrobik İndeks Almanya Saprobik İndeksi Biyotik Yaklaşım Belçika Biyotik İndeksi (BBI) Bulgaristan Biyotik İndeksi (BGBI) Danimarka Akarsu Biyotik İndeksi (DSFI) BMWP, ASPT IBMWP Familya Biyotik İndeksi (FBI) Çeşitlilik Yaklaşımı Shannon-Weaver Çeşitlilik İndeksi Multimetrik Yaklaşım Ekolojik Kalite Oranı Yaklaşımı RIVPACS AUSRIVAS Ülke Avusturya Almanya Belçika, Fransa, Hollanda Bulgaristan Danimarka Birleşik Krallık İspanya ABD, Avrupa Bir çok ülke ABD, Avrupa ABD, Avrupa Birleşik Krallık Avustralya
Multimetrik sistem ise Amerika da geliştirilmiştir. Su Çerçeve Direktifi (SÇD) uygulamalarında da taban büyük omurgasızlarına ve fitobentosa dayalı multimetrik indeks sistemi kullanılmaktadır. Bunun için SÇD uygulamalarında kullanılmak üzere ASTERICS ve OMNIDIA yazılımları geliştirilmiştir. Bu sistemde, birçok indeks bir arada kullanılarak habitatların kalitesinin (organik kirlilik, asidifikasyon, fiziksel tahribat gibi) hangi nedenle düştüğü belirlenebilmektedir. ASTERICS te kullanılan indekslerden bazıları - Saprobic Index (Zelinka & Marvan) - Rheoindex - BMWP Score - Rheoindex - Average Score per Taxon - Rhithron Typie Index - DSFI - EPT-Taxa - BBI - EPT/OL - Diversity (Simpson-Index) - EPT/Diptera - Diversity (Shannon-Wiener-Index) - OD-Taxa [%] - Diversity (Margalef Index) - EPT-Taxa [%] - Evenness - OD/Total-Taxa - Acid Index (Hendrikson & Medin) - EP-Taxa - German Fauna Index - EPTCBO (Eph., Ple., Tri., Col., Bivalv., Odo.) - Lake outlet index - EPTD - Potamon Typie Index - Life Index
Yeşilırmak-BMWP (Y-BMWP) Y-BMWP, Türkiye için geliştirilen ve geniş bir alanı kapsayan ilk biyotik indekstir (Kazancı vd. 2013). Yeşilırmak Nehri havzasında belirlenen 42 istasyondan 2008, 2009 ve 2010 yıllarında örneklemeler yapılmış ve bunun sonucunda 72 familyaya ait 45850 taban büyük omurgasız bireyi teşhis edilmiştir. Aynı zamanda fiziko-kimyasal değişkenler de ölçülerek istasyonların su kalite sınıfları belirlenmiştir. Elde edilen biyolojik verilere uygulanan istatistiksel yöntemle birlikte, fiziksel, kimyasal ve ekolojik şartlar da göz önünde bulundurularak, orijinal BMWP indeksi Türkiye taban büyük omurgasız faunasına göre modifiye edilerek, Y-BMWP indeksi oluşturulmuştur. BMWP indeksi, 1983 yılında İngiltere deki akarsuların ekolojik kalitelerini değerlendirmek amacıyla geliştirilen bir indekstir. Su kalitesi izleme çalışmalarında oldukça kullanışlı olmasından dolayı İspanya, Kanada, Arjantin, İtalya, Polonya, Yunanistan ve Portekiz gibi farklı zoocoğrafik bölgelerdeki ülkelerde, ülkelerin kendi faunalarına göre yeniden düzenlenerek başarılı bir şekilde kullanılmaktadır.
Yeşilırmak-BMWP (Y-BMWP) Avrupa ülkelerindeki taban büyük omurgasız gruplarına dayalı çeşitli biyotik indeksler 1990 lardan beri Türkiye de kullanılmaktadır. Bu indeksler, Türkiye deki akarsuların değerlendirilmesinde yardımcı olsa da, her zaman şu an ki su kalitesi sınıflarıyla ilgili yeterli bilgi sağlayamamaktadır. Çünkü Türkiye deki taban büyük omurgasız faunası, Avrupa dan farklılık göstermektedir. Bu nedenle Türkiye faunasına uygun bir biyotik indeks oluşturmak, daha net ve kesin sonuçlara ulaşılması açısından büyük önem teşkil etmekteydi. Şu an için Türkiye de bulunan tüm akarsulardaki taban büyük omurgasız faunası hakkındaki bilgiler yetersizdir. Ayrıca farklı coğrafik bölgeler, farklı tipteki akarsuların çokluğu, yüksek endemizm gibi etkenlerden dolayı, tüm Türkiye yi kapsayan tek bir indeks oluşturmak olanaksız görülmektedir. Bu nedenle, oluşturulacak bölgesel indeksler daha kullanışlı olacaktır.
Yeşilırmak-BMWP (Y-BMWP) Bu indeks, Türkiye de geniş bir alan için kullanılabilecek ilk indekstir. Geliştirilen Y-BMWP indeksinde, orijinal BMWP den farklı olarak, Skor 9 eklenmiştir. 23 yeni familya, Y-BMWP indeksine eklenmiştir. Çünkü indeksin oluşturulduğu yer olan İngiltere de bu familyalar bulunmamaktadır, fakat bunlar Türkiye deki akarsuların değerlendirilmesinde önemli biyoindikatör familyalardır. 23 familyanın ise skoru değiştirilmiştir.
Yeşilırmak-BMWP (Y-BMWP) Skor 9 yeni eklenmiştir. Koyu yazılan familyalar, indekse yeni eklenen familyalardır. Gri yazılan familyaların ise skorları değiştirilmiştir. Diğer familyalar, orijinal BMWP de bulunan ve skorları değiştirilmeyen familyalardır.
Biyolojik izleme çalışmalarının aşamaları Taban büyük omurgasız örnekleri, tekmeleme yöntemi ile dip materyali karıştırılarak uygun bütün akarsu bölgelerinden 10-20m lik mesafelerde 3-5 dakikalık sürelerle toplanır. Dip kepçelerinin gözenek çapları en az 300 en çok 500µm olmalıdır. Genişliği 2m ye kadar olan akarsulardan 3, geniş nehirlerden ise 5 dakikalık toplama yapılır. Derin akarsularda 1m derinliğe kadar olan kıyı bölgelerinden toplama yapılır. Ayrıca, kepçelerle toplamanın yanı sıra elle toplama taşlarda ve su içi bitkileri üzerinden de yapılmalıdır. Dip kepçelerinden başka yapay olarak yaratılan ortamlar veya farklı kepçe tipleri kullanılarak da ortamın fiziksel yapısına göre toplama yapılır. Her toplama istasyonunun özelliklerini belirten (akarsu genişliği, derinliği, akıntı hızı, taban yapısı yükseklik, sıcaklık, ph, çözünmüş oksijen, elektriksel iletkenlik gibi fiziksel-kimyasal değişkenler, insan etkisi vd.) bir form doldurulması gerekir. Çalışmanın aşamaları şöyledir:
ARAZİDE YAPILACAKLAR ARAZİ SONRASINDA YAPILACAKLAR Çalışılacak bölgedeki istasyonların belirlenmesi TBO örneklerinin laboratuvar ortamında ayıklanması ların habitat ve su kalitelerinin belirlenmesi Taban büyük omurgasız (TBO) örneklerinin alınması için uygun toplama yönteminin belirlenmesi ve uygulanması TBO örneklerinin teşhislerinin yapılması (Tür-Cins-Familya) ların TBO komünite yapısı ve fiziko-kimyasal değişkenleri de göz önüne alınarak referans istasyonların belirlenmesi Arazide örnekler toplanırken suyun fiziko-kimyasal değişkenlerinin ölçülmesi (Sıcaklık, çözünmüş oksijen, ph, elektriksel iletkenlik, bulanıklık) Her istasyondan su örneği alınarak, örneklerin alındığı günün sonunda kimyasal analizlerinin yapılması (PO 4 -P, NO 3 -N, NO 2 -N, NH 4 -N, SO 4 ) Metal analizleri ve sertlik analizi için de su örnekleri alınması ve uygun saklama koşullarında saklanarak daha sonra analizlerinin yapılması (B, Ni, Cr, Fe, Cu, Al, Zn, Mg sertliği, Ca sertliği) Teşhis edilen TBO örneklerinin sayılarının belirlenmesi Çalışmaya ve bölgeye uygun indekslerin belirlenmesi Elde edilen sayısal verilere indekslerin uygulanması Çıkan sonuçların kaynaklar kullanılarak bilimsel yorumunun yapılması Referans istasyonlar belirlendikten sonra çalışmadaki tüm istasyonların ekolojik kalite oranlarının (EKO) belirlenmesi EKO değerlerine göre istasyonların renk kodlarının belirlenmesi Belirlenen renk kodlarına göre haritalamanın yapılması
Taksonlar Skor İndekslerin kullanımına örnekler BMWP skor sistemi Siphlonuridae, Heptageniidae, Leptophlebiidae, Ephemerellidae, Potamanthidae, Ephemeridae, Taeniopterygidae, Leuctridae, Capniidae, Perlodidae, Perlidae, Chloroperlidae, Aphelocheridae, Phryganeidae, Molannidae, Beraeidae, Odontoceridae, Leptoceridae, Goeridae, Lepidostomatidae, Brachycentridae, Sericostomatidae 10 Sınıf Değer Kalite Anlamı I > 100 İyi Çok Temiz II 71-100 Kabul Edilebilir Çok Düşük Seviyede Kirli III 41-70 Şüpheli Kirli IV 11-40 Kritik Çok Kirli V < 10 Çok Kritik Şiddetli Şekilde Kirli ASPT skor sistemi Sınıf Değer Anlamı I > 6 Temiz Su II 5-6 Şüpheli İyi Kalite III 4-5 Olası Orta Kirlilik IV < 4 Olası Aşırı Kirlilik Astacidae, Lestidae, Agriidae, Gomphidae, Cordulegasteridae, Aeshnidae, Corduliidae, Libelluiidae, Psychomyiidae, Philopotamidae 8 Caenidae, Nemouridae, Rhyacophilidae, Polycentropidae, Limnephilidae 7 Neritidae, Viviparidae, Ancylidae, Hydroptilidae, Unionidae, Corophiidae, Gammaridae, Platycnemididae, Coenagriidae 6 Mesoveliidae, Hydrometridae, Gerridae, Nepidae, Naucoridae, Notonectidae, Pleidae, Corixidae, Haliplidae, Hygrobiidae, Dytiscidae, Gyrinidae, Hydrophilidae, Clambidae, Helodidae, Dryopidae, Elmidae, 5 Chrysomelidae, Curculionidae, Hydropsychidae,Tipulidae, Simuliidae, Planariidae, Dendrocoelidae Baetidae, Sialidae, Piscicolidae 4 Valvatidae, Hydrobiidae, Lymnaeidae, Physidae, Planorbidae, Sphaeriidae, Glossiphoniidae, Hirudidae, Erpobdellidae, Asellidae 3 Chironomidae 2 Oligochaeta 1
Ekolojik Kalite Oranı, EKO (Ecological Quality Ratio, EQR) ve Hesaplanması Su Çerçeve Direktifi, su kaynaklarının durumunu iyileştirme çalışmalarında biyoindikatörlere göre belirlenen Ekolojik Kalite Oranı kavramını getirmiştir. Ekolojik Kalite Oranı, ekolojik sınıflandırma için Su Çerçeve Direktifinde belirtilen üç ana gereksinimi bir araya getirir; çalışılan sucul ekosistemin tipolojisi, referans durumu ve sınıf sınırları. Biyolojik izlemelerin sonucunda, çalışılan istasyonların ekolojik durumlarını belirlemek için sayısal bir değer kullanmak gerekir. Bu değer de gözlenen değerin beklenen değere oranıdır. Burada beklenen değerden kastedilen referans istasyonun değeridir (eğer yapılan çalışmada birden çok referans istasyon varsa, belirtilen hesaplamaların ortalamaları alınarak ortalama referans değerler elde edilir). Burada kilit nokta referans istasyonların doğru olarak belirlenmesidir. Referans istasyonu belirlemek için baş vurulacak yöntemler şöyledir: Uzman bilgisi Gerçek örnekleme (SÇD'de belirtilen kriterlere göre yapılan örnekleme) Önceki veriler
Referans istasyonu belirlemek için bu yöntemlerin bir tanesini ele almak yeterli değildir. Hepsinin kombinasyonunu sağlayarak karar vermek en doğru sonucu verecektir. Referans istasyonların belirlenmesinde, fiziko-kimyasal değişkenlerin belli değerlerde olması ve ortamda fiziksel bozulmanın olmamasının referans koşul için gerekli olduğu dikkate alınmalıdır. Tipolojiyi doğru belirlemek için aynı tipolojiye sahip bölgelerin, aynı canlı topluluklarını barındıracağını göz önüne almak gerekir. Referans istasyonla çalışılan bölgenin canlı toplulukları karşılaştırılmalıdır.
Ekolojik Kalite Oranı olarak belirlenen değerler sıfır ve bir arasında değişmektedir. Bir olan değer toplama yapılan istasyonun referans koşullarda olduğunu (referans habitat) gösterirken sıfıra yaklaşan değerler istasyonun kötü ekolojik koşullarını gösterir. EKO değerleri belirlenirken çok yüksek kaliteden çok düşük kaliteye kadar beş sınıf aralığı kullanılmaktadır. Bu şekilde belirlenen sayısal değer, çalışılan bölgenin yüksek kaliteye getirilebilmesi için gerekli tedbirleri almak yönünde başlangıç noktasıdır. Ekolojik Kalite Oranı (EKO) Gözlenen Değer Beklenen (Referans) Değer) Yüksek İyi Orta Zayıf Kötü Biyolojik Kalite Unsurları
Ekolojik Kalite Oranı Hesaplaması Average score per taxon (Takson başına ortalama skor) Intercalibration common metrics (ICM) Tolerans Bolluk / Habitat ASPT-2 Sel-EPDT 1-GOLD EPT Log10 tabanında (Heptageniidae, Ephemeridae, Leptophlebiidae, Brachycentridae, Goeridae, Polycentropodidae, Limnephilidae, Odontoceridae, Dolichopodidae, Stratiomyidae, Dixidae, Empididae, Athericidae ve Nemouridae familyalarına ait birey sayılarının toplamının 1 fazlası) GOLD = Gastropoda, Oligochaeta ve Diptera gruplarının nisbi bolluğu Zenginlik ve Çeşitlilik N. of Fam. Sha-Wie D. Ephemeroptera, Plecoptera ve Trichoptera takımlarına ait taksa sayısı Toplam familya sayısı Shannon-Wiever Çeşitlilik İndeksi
1 2 3 4 5 6 Tolerans ASPT-2 1,23 2,42 4,57 5,85 2,89 3,81 Intercalibration Metrics (IMC) Bolluk / Habitat Zenginlik / Çeşitlilik Sel-EPDT 0,150 0,570 1,600 1,830 0,950 1,320 1-GOLD -15,18-25,57-6,31-5,25-33,59-25,706 EPT 0 0 8 9 2 3 N. of Fam. 3 4 15 18 5 4 Sha-Wie D. 0,980 1,080 2,450 2,560 1,260 1,890 Tolerans Ref. ASPT-2 5,21 ICM ler için referans değerler Bolluk / Habitat Zenginlik / Çeşitlilik Ref. Sel-EPDT 1,715 Ref. 1-GOLD -5,78 Ref. EPT 8,5 Ref. N. of Fam. 16,5 Ref. Sha-Wie D. 2,505
1 2 3 4 5 6 Intercalibration Metrics (IMC) Tolerans ASPT-2 1,23 2,42 4,57 5,85 2,89 3,81 Bolluk / Habitat Sel-EPDT 0,150 0,570 1,600 1,830 0,950 1,320 1-GOLD -15,18-25,57-6,31-5,25-33,59-25,706 EPT 0 0 8 9 2 3 Zenginlik / Çeşitlilik N. of Fam. 3 4 15 18 5 4 Sha-Wie D. 0,980 1,080 2,450 2,560 1,260 1,890 ICM ler için referans değerler Tolerans Ref. ASPT-2 5,21 Bolluk / Habitat Ref. Sel-EPDT 1,715 Ref. 1-GOLD -5,78 Ref. EPT 8,5 Zenginlik / Çeşitlilik Ref. N. of Fam. 16,5 Ref. Sha-Wie D. 2,505 1 2 3 4 5 6 ICM ler için Ekolojik Kalite Oranları Tolerans EKO ASPT - 2 0,24 0,46 0,88 1,12 0,55 0,73 Bolluk / Habitat EKO Sel-EPDT 0,09 0,33 0,93 1,07 0,55 0,77 EKO 1-GOLD 2,63 4,42 1,09 0,91 5,81 4,45 EKO EPT 0,00 0,00 0,94 1,06 0,24 0,35 Zenginlik / Çeşitlilik EKO N. of Fam. 0,18 0,24 0,91 1,09 0,30 0,24 EKO Sha-Wie D. 0,39 0,43 0,98 1,02 0,50 0,75
1 2 3 4 5 6 Ağırlık Katsayısı ICM ler için Ekolojik Kalite Oranları EKO ASPT - 2 0,24 0,46 0,88 1,12 0,55 0,73 EKO Sel-EPDT 0,09 0,33 0,93 1,07 0,55 0,77 EKO 1-GOLD 2,63 4,42 1,09 0,91 5,81 4,45 EKO EPT 0,00 0,00 0,94 1,06 0,24 0,35 EKO N. of Fam. 0,18 0,24 0,91 1,09 0,30 0,24 EKO Sha-Wie D. 0,39 0,43 0,98 1,02 0,50 0,75 0,333 0,266 0,067 0,083 0,167 0,083 1 2 3 4 5 6 ICM i (Intercalibration metric index) Ham (raw) ICM i 0,34 0,62 0,92 1,0 0,83 0,88 Ref. ICM i 1 1 1 1 1 1 EKO ICM i 0,34 0,62 0,92 1,0 0,83 0,88
1 2 3 4 5 6 ICM i (Intercalibration metric index) Ham (raw) ICM i 0,34 0,62 0,92 1,0 0,83 0,88 Ref. ICM i 1 1 1 1 1 1 EKO ICM i 0,34 0,62 0,92 1,0 0,83 0,88 WFD ekolojik durum EKO ICMi Değer Aralığı H High status Yüksek Durum > 0,94 G Good status İyi Durum 0,72-0,93 M Moderate status Orta Durum 0,50-0,71 P Poor status Zayıf Durum 0,28-0,49 B Bad status Kötü Durum < 0,27 1 2 3 4 5 6 P M G H G P EKO ICM i 0,34 0,62 0,92 1,0 0,83 0,88